وقتی کلمه‌ها، صفر و یک می‌شوند

وقتی روی نرمی مبل فرو می‌روی، نوشیدنی گرمی کنار دستت باشد و شب آرامی داشته باشی، لذت ورق زدن کتاب چند برابر می‌شود. نمی‌توان لذت لمس برگه‌های کاغذی، دست گرفتن کتاب و همراه داشتن آن برای تمام کردنش در اتوبوس و مترو یا نشستن در گوشه دنجی، کافه‌ای... را انکار کرد. اما فناوری‌های نوین نه‌تنها نوع زندگی بشر قرن بیست و یکم را متحول کرده بلکه لذت‌ها و علایق را نیز تحت تاثیر قرار داده است. "کتاب الکترونیکی" نیز زاییده این تغییر و تحولات است.
آنچه باعث افزایش محبوبیت کتاب‌های الکترونیکی در مقابل کتاب‌های کاغذی شده، دسترسی راحت، حمل آسان و هزینه کمتری است که برای دریافت هر کتاب باید پرداخت. افزایش تعداد کاربران و وبلاگ‌نویسان نیز به بیشتر شدن محبوبیت کتاب‌های الکترونیکی کمک فراوانی کرده است.
کارشناسان معتقدند از آنجا که کتاب‌های الکترونیکی را می‌توان روی محل‌های دیجیتالی مانند «دیسک فشرده»، «دیسک فشرده دیجیتالی»، شبکه جهانی وب، و امثال آن منتشر کرد، علاوه بر بزرگ‌تر شدن وسعت دربرگیری کتاب‌ها، می‌توان انتظار داشت آمار مطالعه نیز افزایش یابد.
● انواع کتاب‌های الکترونیکی
کتاب‌های الکترونیکی، با توجه به ویژگی‌ها، امکانات و کاربردهایشان به چند گروه تقسیم می‌شوند:
۱) کتاب‌های الکترونیکی فقط متن: در این دسته، کتاب‌های الکترونیکی فقط شامل اطلاعات متنی هستند و هیچ‌گونه تصویر، نمودار و جز آن را شامل نمی‌شوند.
۲) کتاب‌های الکترونیکی دارای تصاویر اسکن شده: در کنار اطلاعات متنی، تعدادی تصویر اسکن شده نیز وجود دارد.
۳) کتاب‌های الکترونیکی با تصاویر متحرک: در کنار اطلاعات متنی، تعدادی تصویر انیمیشن یا قطعاتی از فیلم نیز وجود دارد.
۴) کتاب‌های الکترونیکی سخنگو: این دسته کتاب‌های الکترونیکی با استفاده از امکانات صوتی و الکترونیکی تا حدی با کاربر رابطه برقرار می‌کنند.
۵) کتاب‌های الکترونیکی چندرسانه‌ای: در این دسته از کتاب‌های الکترونیکی یک رابطه چند رسانه‌ای و دو سویه میان کتاب و خواننده برقرار می‌شود. این دسته با کتاب‌های سنتی و چاپی متفاوت‌اند و امکانات کمکی برای جست‌وجو و تحقیق در آن‌ها در نظر گرفته شده است.
● مزیت‌های کتاب الکترونیکی
▪ دسترسی
دسترسی آسان و هزینه کم اولین و پررنگ‌ترین مزیت استفاده از کتاب‌های الکترونیکی است. کاربران ایرانی به سادگی با جست‌وجو در موتورهای جست‌وجو مانند گوگل می‌توانند در کمتر از دوازده صدم ثانیه به حدود ۴ میلیون رکورد اطلاعات درباره کتاب‌های الکترونیکی دست یابند. این اطلاعات شامل سایت‌هایی می‌شود که این کتاب‌ها را ارایه می‌دهند. افرادی نیز که به اینترنت دسترسی یا آشنایی کافی برای پیدا کردن اطلاعات مورد نیازشان ندارند با پرداخت هزینه کمی می‌توانند از سی‌دی کتب مورد نظر استفاده کنند.
از سوی دیگر با توجه به بالا رفتن امکانات تلفن‌های همراه، کتاب‌های دیجیتالی روی موبایل‌ها نیز قابل استفاده هستند. علاوه بر این شرکت‌هایی مانند سونی، دستگاه‌های کوچکی به نام
E- book یا E-book Reader تولید کرده‌اند که با توجه به میزان حافظه می‌تواند چندین کتاب را یک‌جا در خود جای دهد و به سادگی مورد استفاده کاربران قرار گیرد. بنابراین می‌بینید که دسترسی به کتاب با استفاده از فناوری‌های روز چقدر ساده و آسان است.
▪ هزینه چاپ
یکی دیگر از مزیت‌های نشر و استفاده از کتب الکترونیکی کاهش هزینه چاپ از سوی ناشران است. در دنیای کتاب‌های کاغذی، برای هر خواننده باید یک نسخه از کتاب را چاپ کرد. به این ترتیب می‌بینیم که از هر کتابی حداقل هزار نسخه چاپ می‌شود و در برخی از کتاب‌ها این تعداد به پنج هزار نسخه در چند نوبت چاپ خواهد رسید. در این میان تعیین این شمارگان برای ناشران از اهمیت بالایی به همراه ریسک برخوردار است؛ آیا نسخه‌های چاپ شده به فروش می‌رسد؟ در صورتی که نسخه‌های منتشر شده به فروش نرسد نه تنها هزینه سنگینی به ناشران تحمیل می‌شود بلکه مقدار زیادی کاغذ و انرژی به هدر می‌رود.
این در حالی است که کتاب الکترونیکی یک‌بار منتشر می‌شود و می‌تواند بی‌نهایت مورد استفاده قرار گیرد؛ بدون اینکه هزینه و ریسکی به ناشران تحمیل کند.
▪ حفظ منابع طبیعی
کاغذ از منابع طبیعی به شمار می‌رود. ما کاغذ را از چوب درختان جنگل‌ها تهیه می‌کنیم که به انقراض گونه‌های بسیاری از درختان می‌انجامد. آمارها نشان می‌دهد برای تولید هر تن کاغذ در کشور ۱۵ اصله درخت تنومند قطع می‌شود. این در حالی است که به رغم روند رو به کاهش سطح جنگل‌های کشور همچنان مصرف کاغذ –به ویژه در تهران- رو به افزایش است. این کاغذها پس از هر بار مصرف بدون اینکه به چرخه تولید برگردند در زیر خاک می‌پوسند و به آلودگی هرچه بیشتر آب و خاک می‌افزایند. نزدیک به ۱۰ درصد (معادل ۷۵۰ تن) از زباله‌های تهران را در روز کاغذ تشکیل می‌دهد در حالی که کمتر از ۱۰۰ تن آن بازیافت می‌شود.
باید توجه داشت که مواد اولیه تهیه کاغذ از درختان کمیاب جنگل‌ها تامین می‌شود. اما تبدیل این مواد اولیه به کاغذ، مستلزم صرف هزاران کیلووات برق، هزاران لیتر آب و... در کنار هزینه‌های پرداخت دستمزد و خرید تجهیزات است.
تهیه کاغذ در کشور فقط با قطع درختان تنومند و از بین بردن جنگل‌ها حاصل نمی‌شود. بخشی از نیاز کشور به کاغذ از طریق واردات برطرف می‌شود. گزارش‌های منتشر شده نشان می‌دهند سالانه ۵۵۰ هزار تن کاغذ وارد کشور می‌شود. با توجه به نرخ کاغذ که در بازارهای جهانی دچار نوسان است، کشور سالانه بیش از یک میلیارد تومان برای واردات کاغذ هزینه می‌کند.
در کنار تمام این هزینه‌ها و هدر رفتن‌های انرژی، تصور کنید که میزان زیادی از کاغذهای تولیدی به زباله تبدیل می‌شود. در تهران روزانه حدود ۷۰۰ تن کاغذ باطله در مرکز دفن زباله کهریزک دفع می‌شود که این مقدار کاغذ معادل دفن ۹۰۰ اصله درخت سبز و تنومند است.
با دقت به این آمار و ارقام متوجه اهمیت کتاب‌های الکترونیکی می‌شوید. با رواج استفاده از کتب الکترونیکی،‌ جنگل‌ها از خطر انقراض نجات پیدا می‌کنند و از هدر رفتن انرژی‌ و هزینه جلوگیری می‌شود.
▪ تنوع
در حالی که کتاب‌های کاغذی فقط شامل متن می‌شوند و استفاده از تصویر در آن‌ها رواج ندارد، در کتاب‌های الکترونیکی امکان استفاده از تصویر، صدا و رنگ نیز وجود دارد. کتاب‌های صوتی که به نوعی کتاب الکترونیکی محسوب می‌شوند نیز بتازگی مخاطبانی پیدا کرده است. این کتاب‌ها به دلیل سهولت استفاده می‌توانند نیاز افراد خاصی مانند نابینایان را برطرف کنند. همچنین می‌توانند مورد استفاده افرادی قرار گیرند که به لحاظ کمبود زمان ترجیح می‌دهند به جای خواندن از گوش کردن استفاده کنند. به این ترتیب کتاب‌های الکترونیکی که از صوت استفاده کرده‌اند می‌توانند در هر جایی استفاده شوند. حتی اگر جایی باشید که به کامپیوتر دسترسی ندارید، می‌توانید از پخش‌کننده‌های صوتی استفاده کنید.
▪ معایب
طبیعی است که در مقابل هر خوبی، بدی هم وجود دارد. اما معایب استفاده از کتاب‌های الکترونیکی بیشتر به ناشران و نویسنده‌ها برمی‌گردد. از آنجا که انتشار محتوا در اینترنت – که شامل کتاب الکترونیکی نیز می‌شود - یا توزیع سی‌دی در کشور هنوز سامان نیافته، هر فردی به راحتی می‌تواند بدون کسب مجوز نشر یا اجازه از صاحب اثر یا ناشر، دست به انتشار کتب الکترونیکی بزند.
هرچند بتازگی وزارت ارشاد نظارت و کنترل را با به کارگیری شیوه‌هایی مانند استفاده از هولوگرام روی سی‌دی‌ها، نظارت بر مراکز توزیع و تکثیر سی‌دی و... سعی دارد مشکل صاحبان آثار را برطرف کند. در حال حاضر سایت‌های بسیاری کتاب‌های الکترونیکی را بدون دریافت مجوز نشر در اختیار کاربران قرار می‌دهند.
البته مدت‌هاست نهضت متن‌باز جریانی را به راه انداخته است که از ارایه کتاب‌های الکترونیکی رایگان بدون محدودیت‌های حقوقی حمایت می‌کند. این گروه معتقدند به کار گرفتن این شیوه به خصوص در زمینه کتب‌های درسی می‌تواند سبب افزایش علاقه‌مندی دانش‌آموزان و دانشجویان به جمع‌آوری اطلاعات و انتشار آن‌ها شود. به این ترتیب ممکن است یک کتاب تخصصی با نظر چندین متخصص و اطلاعات گوناگونی در اختیار خوانندگانش قرار گیرد.
▪ آینده کتاب‌ها
هر چند سرعت تحولات ناشی از ورود فناوری‌های نوین بالاست و تمام ابعاد زندگی انسان را دربرگرفته است اما با توجه به سابقه قدیمی کتاب‌های کاغذی، هنوز بسیاری بر این عقیده‌اند که کتب و نشریه‌های الکترونیکی نمی‌توانند تاثیر روانی کتاب‌های کاغذی را داشته باشند. با وجود این سلایق و علایق متغیر است و به نظر نمی‌رسد بتوانند در مقابل پیشرفت تکنولوژی ایستادگی کنند.
خوشنویسی و دست‌نویسی، کاغذهای کاهی قدیمی، گنجینه‌های پربهای خطی، بوی کاغذ و جوهر و چاپ، صدای خش خش کاغذ، جلدهای گالینگور و قطع‌های جیبی... امروز رسیده به یک سی‌دی، یک صفحه وب.
شاید همان‌طور که امروز نسخه‌ کتب خطی را در موزه‌ها به نمایش می‌گذارند روزی برسد که یک کتاب کاغذی نیز در موزه جای گیرد. شاید کتابخانه‌های دیواری و بزرگ به دست فراموشی سپرده شود زیرا هر حافظه فلشی می‌تواند یک کتابخانه بزرگ باشد.

شبنم کهن‌چی

منبع : هفته‌نامه بزرگراه فناوری