مشروطه، سرآغاز دگرگونی در مفهوم و نهاد کودکی

محمد هادی محمدی از سال ۱۳۷۵ همراه با زهره قائینی در موسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان روی مجموعه کتاب‌های مرجع «تاریخ ادبیات کودکان ایران» کار می‌کند که تا به حال هفت جلد از آن منتشر شده است.
او با تاکید بر این که در چهار دهه اخیر و با انتشار کتابی به نام «سده‌های کودکی»، مفهوم کودکی در جهان مورد توجه بسیاری از کارشناسان قرار گرفته است، آن را در دوران «پیش از مدرن» (از دوران باستان تا دوره مشروطه) و «دوران مدرن» (از مشروطه تا امروز) در ایران مورد بررسی قرار داد و گفت: "مفهوم پیش‌مدرن از کودکی، هم‌سان همان نگاه انسان به خویش است. موجودی که زندگی و سرنوشت خود را بخشی از یک روایت بزرگ می‌بیند که در داستان‌های اسطوره‌ای بازتاب می‌یابد."
به عقیده وی در اسطوره‌های ایرانی، نخستین نمونه‌های طرح زندگی و سرنوشت کودک، «زال» رانده شده از خانواده و سپرده شده به طبیعت است. زال، نخستین کودک استثتایی در فرهنگ ماست که بنا بر یک سنت پیچیده در زندگی انسان چادرنشین و دوره‌گرد، که همه ناتوان‌ها و استثنایی‌ها را به طبیعت می‌سپرد تا سرنوشت آن‌ها را رقم بزند، به طبیعت سپرده می‌شود اما «سیمرغ» که نماد طبیعت پای‌دارنده یا نگهدارنده است او را در کنار جوجه‌هایش پرورش می‌دهد.
● کودک در دنیای ;پیش مدرن; و ;مدرن
این پژوهشگر، کودک عادی را که در دوران پیش‌مدرن در دامان خانواده بزرگ می‌شد، و خویش‌کاری ویژه ‌ای نداشت، بخشی از نهاد خانواده دانست و ادامه داد: "در سده‌های میانه، کودک، مینیاتور بزرگسال است. عضو خانواده است و مسئولیت او را بزرگ‌ترها بر عهده دارند. در تمام دوره‌ های پیش‌ مدرن، فیلسوفان برجسته‌ ای چون افلاطون، ابن‌سینا و ارسطو در مورد موضوع کودک نظریه‌پردازی کرده‌اند اما بحث در مورد ماهیت کودکی به طور گسترده و تخصصی، حاصل جهان مدرن است.
در آن دوره، مثلاً ارسطو کودک را به عنوان مایملک پدر می‌شناخت. این اندیشه حدود دو هزار سال بر جوامع مختلف حاکم بود. ما حتی در نقاشی‌های به جا مانده از سده‌های میانه، کمتر تصویر چهره‌ای از کودک به جز تصویر عیسی‌ در کنار مادرش و تصویر فرشته‌ها می‌یابیم. از سویی دیگر نیز می‌بینیم هنوز هم در برخی از کشورها اگر پدری فرزند خود را بکشد مجازاتی شامل حالش نمی‌شود."
این نویسنده که در زمینه پژوهشی، آثاری چون روش‌شناسی نقد ادبیات کودکان و فانتزی در ادبیات کودکان ایران منتشر کرده است، تفاوت عمده دوران پیش‌ مدرن و مدرن را در مورد کودک چنین خلاصه کرد: "برخلاف دوران پیش ‌مدرن که کودک را در سنجش با بزرگسال مورد قضاوت قرار می‌دهند و او را کودکی نادان با ظرفیت‌های فکری اندک مطرح می‌کردند در دوران مدرن، کودک را به عنوان کودک نگاه می‌کنند."
آقای محمدی سپس توضیح داد: "جریان شکل‌گیری نهاد کودکی در اروپا با نظریه‌پردازانی چون جان لاک، فیلسوف بریتانیایی، و ژان ژاک روسو، فیلسوف فرانسوی، آغاز شد که به ماهیت کودکی می ‌اندیشیدند و از جنبه شناخت‌شناسی با طرح پرسش‌ هایی چون طبیعت کودکی چیست، کودک چه ویژگی‌هایی دارد، فرایند شکل ‌گیری نهاد کودکی را در دنیای مدرن پایه‌گذاری کردند."
● فرهنگ ;دیگری; در برابر ;خودی;
این نویسنده که در زمینه آموزش خلاقِ کودک‌ محور نیز کتاب‌ های فارسی‌آموز ادبی در دو جلد و واژه‌ نامه چیستانی را منتشر کرده است سرآغاز و سرمنشاء روند دگرگونی در مفهوم و نهاد کودکی در دوره مشروطه را کوشش ‌های میرزاتقی ‌خان امیرکبیر دانست و کسانی که در کنار او موضوع تاسیس دارالفنون را شروع کردند.
آقای محمدی سپس چنین توضیح داد: "در این دوره است که فرهنگ;دیگری; درگیر با فرهنگ ;خودی; می ‌شود که البته آن فرهنگ ;دیگری; بسیار پویاست و همواره می ‌خواهد هر چیزی را که در دسترس دارد دگرگون کند؛ حتی ذهن آدمی را."
وی افزود: "ایرانیان چون در کرانه‌ های ذهنی این پدیده قرار گرفتند خواسته‌ هایشان دگرگون شد و زندگی کودک ایرانی نیز تحت تاثیر این تحول قرار گرفت. این دگرگونی در ابتدا یک فرایند ذهنی بود. در این فرایند ایرانیان از طریق سفرنامه ‌ها، سفرهای بازرگانی و تحصیلی و کاری، گردشگری، روزنامه‌های فارسی ‌زبان منتشر شده در خارج از کشور، ترجمه آثار غربی، و آشنایی با زندگی دیپلمات‌ ها فهمیدند که شیوه‌های زیست کودک ایرانی و اروپایی متفاوت است. پس از خود درباره ریشه این تفاوت پرسیدند."
آقای محمدی سپس به نقل از میرزا مصطفی افشار توضیح داد که امیرکبیر در سفری به روسیه، تحت تاثیر دستاوردهای آموزشی این کشور، از جمله آموزشگاه ‌های نو، دوره‌ های آموزشی گوناگون، مدرسه‌ های علمی و صنعتی، بهره‌ گیری از آموزگاران مرد و آموزش دختران بر امیرکبیر قرار گرفت.
به باور این نویسنده در دوران مشروطه، نهاد کودکی بر چهار محور عمده بهداشت، آموزش و پرورش، پوشاک و اسباب بازی، و کار و حقوق کودکان شکل ‌گرفت و از درون آن نهادهای ثانویه ‌ای مانند ادبیات کودکان پدید آمد که خود گویای پویایی، زایش و تحول نهادهای ثانویه در جامعه است.
● تحول در بهداشت کودکان
محمدی با اشاره به این که در دوران مشروطه، تحول در حوزه‌ی کودکان ابتدا در محور بهداشت اتفاق افتاد با این اولویت که نگذاریم کودکان به دلیل بیماری‌های واگیردار بمیرند، گفت: «پیش از آن امیرکبیر از شیو‌ه‌های جلوگیری از بیماری‌های واگیردار در اروپا اخباری شنیده بود. در همین دوره آبله، جان بسیاری از کودکان را در ایران می‌گرفت. او که نگران جان کودکان بود، قانون آبله‌کوبی را به تصویب رساند.»
به گزارش این پژوهشگر، در اسناد بهداشتی اسنادی وجود دارد که مشخص می‌کند مایع آبله‌کوبی از فرانسه وارد ایران شده است که حاصل گسترش مراودات علمی و فرهنگی با اروپا بود. وی ادامه داد که این روند با تشکیل مجلس حفظ‌الصحه در زمان میرزاحسین‌خان سپهسالار معروف به مشیرالدوله ادامه یافت و موضوع مرگ و میرهای همگانی از جمله مرگ و میر کودکان و جلوگیری از آن شکل سازمان یافته‌تری پیدا کرد.
پس از این دوره بود که این پرسش مطرح شد: چه کنیم تا کودک کمتر بیمار شود؟ در این دوره چندین کتاب آموزش بهداشت به کودکان دبستانی منتشر می‌شود؛ از جمله کتاب «حفظ الصحه» به قلم سیدحسین‌خان نصر که در سال ۱۲۹۰ شمسی برای سال‌های سوم و چهارم منتشر شد.
● کودکان کار و حقوق کودکان
«مشروطه، اساس تحول در حقوق و وضعیت کاری کودکان است. در سندهای این دوره، روی کودکان قالیباف تاکید فراوان شده است. تعداد زیادی از کودکان روستایی و شهری به دلیل تجارت پر سود قالی نقش ویژه‌ای در تولید قالی ایرانی، بخصوص در بافت قالی ابریشمی داشتند. نازک بودن بند انگشتان کودکان که برای بافت این نوع از قالی ضروری بود آن‌ها را به عنصر بدون جانشین این هنر تبدیل کرده بود.»
آقای محمدی با اشاره به نقش انتقادی نخبه‌گان دوره مشروطه نسبت به وضعیت کودکان کار، درباره یحیی دولت‌آبادی، مولف کتاب «دوره زندگی» یا «غصب حق الاطفال» که در تاریخ ۱۳۳۳ قمری منتشر شده است، گفت: «نقش وی در چنین دوره‌ای در زمینه شکل‌گیری اندیشه حقوق کودک و پایه‌گذاری نهادهای حقوقی و کیفری کودک در دوره‌های بعد قابل توجه است. او بیش و پیش از دیگران به حقوق کودکان که هسته اصلی تحول در جایگاه کودک را نشان می‌دهد اهمیت می‌دهد.»
او با اشاره به تحقیق میرزا یوسف‌خان مستشار الدوله در قانون اساسی فرانسه و آموزش کودکان تهیدست در کشورهای اروپایی و تلاش وی برای پیوند حقوق کودکان با حق آموزش همگانی، گفت: «آموزش همگانی هنوز و با گذشت یک قرن از دوره مشروطه، در جامعه ما جا نیفتاده است ولی ضرورتش در آن دوره توسط برخی از نخبه‌گان دیده شد."
وی افزود: "در کشور ما مشروطه به عنوان یک جنبش فرهنگی و فکری و در پی آن یک جنبش سیاسی، در پی فهم مناسباتِ فرهنگ دیگری است. برای فهم این مناسبات نیاز به درک فلسفه و فرهنگ دیگران است. در مسیر این کوشش‌ها جریانی نیز در پی فهم مناسبات حاکم بر کودکی در فرهنگ دیگری است."
● آغاز دگرگونی در پوشاک کودکان
یکی از موضوعات بنیادینی که در تحول تاریخی و فرهنگی مفهوم و نهاد کودکی همواره درباره آن گفت و گو شده است، موضوع پوشاک، وسایل زیستی، بازیچه‌ها و ایجاد سرگرمی برای کودک بوده است.
آقای محمدی با تاکید بر این که در دوران پیش‌مدرن، پوشاک کودک عین پوشاک بزرگسالان بود، گفت: «از دوره مشروطه به بعد و با آغاز درک مفهوم کودکی، رنگ و شکل و طرح، ابتدا در طبقه اشراف، دو عنصر اساسی ویژه پوشاک کودکان می‌شود. پوشیدن لباس اروپایی به سبک اروپایی ابتدا در خانواده درباریان و وزیران، و بازرگانان دیده شد که به دلیل رفت و آمد به قفقاز پوشاک کودکانه متداول در آن‌جا را با خود به سوغات می‌آوردند.»
این نویسنده با طرح این که آموزش همگانی و طرح استفاده از یونیفورم نیز موجب تحول در چگونگی پوشاک کودکان شد توضیح داد که طالبوف از جمله کسانی بود که در زمینه پوشاک کودکان در دو کتاب «احمد» و «مسالک المحسنین» درباره نقش و ضرورت بازی در زندکی کودکان و ضرورت دگرگونی در پوشاک کودکان و یکسان سازی پوشاک در آموزش سخن گفته است.
● آغاز دگرگونی در آموزش و پرورش
به عقیده‌ی آقای محمدی، تحول در آموزش و پرورش ایران با تاسیس «دارالفنون آغاز شد و هسته اصلی تحول در مورد نهاد و تعریف کودکی در دوران مشروطه، آموزش و پرورش است.
وی گفت: «برخی از آزادی‌خواهان و نخبه‌گان دوره مشروطه، مانند میرزافتحعلی‌خان آخوندزاده، ملکم‌خان، عبدالرحیم طالبوف، حاج‌زین‌العابدین مراغه‌ای، یوسف‌خان مستشارالدوله، میرزا تقی‌خان کاشانی، میرزا حسن رشدیه، و یحیی دولت آبادی با طرح نیازهای آموزشی در چهارچوب بنیادگذاری آموزشگاه‌های نو، بهسازی خط، آموزش الفبا با روش نو و فراهم آوردن خواندنی‌های فراخور درک کودکان به رویارویی با روش‌های کهنه آموزش برخاستند.»
وی در پایان سخنان خود تاکید کرد که نقش دارالفنون در تربیت گروهی نخبه که چند دهه بعد بنیاد آموزش و پرورش نو در ایران را می‌گذارند، هیچگاه به طور پررنگ دیده نشده است.

نازنین پایدار
بی بی سی

منبع : کمیته حمایت از کودکان خیابانی ایران - سوئد