وضع حقوقی فرزندخواندگی در ایران

فرزندخواندگی نهاد قانونی است كه به موجب آن رابطه خاصی بین فرزندخوانده و پدرخوانده و مادرخوانده به وجود می‏آید.این امر در طول تاریخ حقوق، سابقه نسبتا طولانی دارد و در ادوار مختلف با اهداف گوناگون مورد توجه قرار گرفته است.
این تاسیس حقوقی پس از سیر تحولاتی در حال حاضر به صورت‏های كامل و ساده یا ناقص در حقوق كشورهای غربی با آثار متفاوت پذیرفته شده است.
در ایران با وجود سابقه پذیرش این نهاد در دوران حكومت‏ساسانیان و اعتبار آن در نزد زرتشتیان، با نفوذ اسلام منسوخ گردید ولی به علت فواید فردی و اجتماعی و نیاز مبرم جامعه و استقرار عدالت و حمایت از اطفال بدون سرپرست تحت عنوان «سرپرستی اطفال بدون سرپرست‏» با آثار حقوقی مشخصی احیا گردیده است.
● مقدمه :
پیش از ورود در بحث فرزندخواندگی و آثار حقوقی آن در حقوق ایران، لازم است‏به منظور روشن شدن بیشتر موضوع، بویژه چگونگی به وجود آمدن نهاد فرزندخواندگی در نظام حقوقی ایران، مفهوم فرزندخواندگی و چگونگی پیدایش این نهاد حقوقی و تحول تاریخی آن - گرچه به اختصار - مورد بررسی قرار گیردد. ۲. مفهوم فرزندخواندگی فرزندخواندگی عبارت از یك رابطه حقوقی است كه بر اثر پذیرفته شدن طفلی به عنوان فرزند، از جانب زن و مردی به وجود می‏آید; بدون آنكه پذیرندگان طفل، پدر و مادر واقعی آن طفل باشند.
(۱) در لسان حقوقی، فرزند به كسی گفته می‏شود كه از نسل دیگری باشد و بین آنها رابطه خونی و طبیعی وجود داشته و بین پدر و مادر او جز در موارد استثنایی رابطه زوجیت ایجاد شده باشد.ممكن است زن و شوهری فرزند غیر را به فرزندی بپذیرند كه در این صورت قانون گذار چنین كودكی را در حكم فرزند این خانواده به شمار می‏آورد و آثاری برای این رابطه حقوقی مجازی می‏شناسد. تفاوت فرزند واقعی و فرزند حكمی یا ظاهری در این است كه پیوند موجود بین فرزند حقیقی و پدر و مادر وی پیوندی طبیعی و ناگسستنی است و رابطه حقوقی بین آنها هرگز از بین نخواهد رفت، ولی پیوند بین فرزند و پدر و مادر خوانده به آن محكمی نیست و عواملی نظیر انحلال خانواده و غیره بسته به سیاست قانونگذار ممكن است رابطه حقوقی موجود را زایل كند. ۳. سابقه تاریخی فرزندخواندگی فرزندخواندگی نهادی است كه به اشكال گوناگون، در بین جوامع و تمدنهای متنوع تاریخی، نسبتا سابقه طولانی دارد.محققان برای پیدایش آن علل متفاوتی ذكر كرده‏اند.بیشتر پژوهشگران بر این عقیده‏اند كه فرزندخواندگی، ریشه در نیاز نظامی و اقتصادی داشته و گاهی عوامل روحی و معنوی یا عاطفی موجب پیدایش آن شده است; در حال حاضر نیز این نهاد براساس نیازهای معنوی خانواده و كودك بدون سرپرست استوار است. در گذشته دور، رؤسای قبیله‏ها به منظور تقویت‏بنیه دفاعی و زیاد شدن قدرت قبیله‏ای و داشتن جمعیت فراوان، خانواده‏ها و اعضای قوم را به داشتن فرزند زیادتر تشویق می‏كردند و به افراد كثیرالاولاد، صله قابل توجهی می‏بخشیدند كه بتدریج، داشتن فرزند وظیفه‏ای مقدس و سنتی حسنه شناخته شد و ارزش مذهبی پیدا كرد، به نحوی كه افراد بدون فرزند در خود احساس كمبود می‏كردند و دچار مشكلات روحی می‏شدند.و متفكران برای حل این مشكل و جبران این كمبود، راه حلی اندیشیدند و چنین مرسوم گردید: افرادی كه با وجود اشتیاق و علاقه فراوان به داشتن فرزند از این موهبت محروم بودند، فرزند خواندگانی انتخاب و جانشین فرزند واقعی نمایند.كم‏كم این طرز تفكر در ذهن مردم به عنوان سنت‏حسنه رسوخ كرد.
از طرف دیگر در میان اقوام گذشته، خانواده براساس قدرت پدری یا پدر شاهی (patrin cat) استوار بود و رئیس خانواده قدرت فوق‏العاده‏ای داشت; به طوری كه قادر بود به میل خود افراد و اعضای خانواده را تعیین و به هر ترتیبی كه می‏خواست، خانواده خود را شكل می‏داد و حتی قادر بود اطفال و فرزندان واقعی و طبیعی خود را از خانواده اخراج و بیگانه‏ای را به فرزندی بپذیرد.در رسم قدیم به منظور حفظ آیین دینی و مراسم و شعائر مذهبی و استقرار آداب خانوادگی و ایجاد نیرو و توانمندی لازم و همچنین برای نگاهداری و نگهبانی اماكن متبركه و تامین قوای كافی در جهت تامین این اهداف، فرزندخواندگی از اهمیت فراوانی برخوردار بود و كثرت و تعدد فرزندخواندگان سبب افزایش ارزش و اعتبار خانواده‏ها می‏گردید.در میان رومیان قدیم نیز چنین مرسوم بود كه بعد از فوت رئیس خانواده، پسر وی یاست‏خانواده را عهده‏دار می‏گردید.به همین دلیل، داشتن فرزندان ذكور اهمیت فراوانی داشت; زیرا تصور مردم چنین بود كه اگر مردی فوت شود و پسر نداشته باشد، كانون خانواده از هم پاشیده خواهد شد و نیز معتقد بودند دختر هر خانواده با ازدواج كردن باید آداب و آیین خانواده اصلی خود را ترك كند و الزاما به آیین خانواده شوهر بپیوندد; بنابراین دختر قادر نبود آداب و سنن خانواده اصلی خود را حفظ كند; در نتیجه هر مرد رومی و رئیس خانواده، داشتن پسر را یك نیاز حتمی و امری ضروری می‏دانست و اگر پسری نداشت‏یا قادر نبود صاحب فرزند شود، بر حسب ضرورت، پسر شخص دیگری را به فرزندی می‏پذیرفت و برای به دست‏آوردن فرزندخوانده ناچار بود با یكی از رومیان دارای پسران متعدد، توافق كند تا یكی از پسرانش را به وی بفروشد و از تمام حقوق خود نسبت‏به آن پسر صرفنظر كند.
تشریفات چنین بود كه طرفین و طفل در دادگاه حضور می‏یافتند و پدر كودك در نزد قاضی سه مرتبه اظهار و اعلان می‏كرد پسرم را به مرد حاضر در دادگاه فروختم و با این اعلان دیگر هیچ گونه حقی بر آن فرزند نداشت و سپس پدرخوانده تسلیم كودك را به عنوان پسرخوانده خود از وی می‏خواست و قاضی دادگاه سكوت پدر واقعی طفل را حمل بر رضایت وی بر این اقدام می‏كرد و كودك را به پدرخوانده تحویل می‏داد.با طی این تشریفات، رابطه طفل با خانواده اصلی به طور كامل زایل و قطع شده، رابطه حقوقی وی با پدرخوانده برقرار می‏گردید و در نتیجه، نام و مشخصات خانوادگی پدرخوانده بر فرزندخوانده نهاده می‏شد، ولی لقب خانوادگی قبلی وی به مشخصات خانوادگی جدید اضافه می‏گردید. (۲) در حقوق مسیحیت، خانواده براساس ازدواج استوار بود و نهادی تحت عنوان فرزندخواندگی در مذاهب گوناگون دین مسیح پذیرفته نشده بود; لذا در حقوق مبتنی بر مذهب در كشورهای اروپایی از جمله در حقوق قدیم فرانسه فرزندخواندگی اعتماد و ارزش قدیم خود را از دست داده و یا بسیار ضعیف شده بود.
(۳) در فرانسه بعد از وقوع انقلاب كبیر، مقرراتی در زمینه فرزندخواندگی به وسیله مجمع قانون گذاری آن كشور در در تاریخ ۱۸ ژانویه ۱۷۹۲ پیش بینی گردید، ولی در سال ۱۸۰۴، «تدوین كنندگان مجموعه قانون مدنی‏» (Codsivil) پذیرش فرزندخواندگی دچار تردید شدند، ولی به توصیه ناپلئون بناپارت این نهاد حقوقی در مجموعه قانون مدنی و در نهاد خانواده جای خود را پیدا كرد و قرار شد بین فرزند واقعی و فرزندخوانده تفاوتی نباشد.اما كمیسیون تدوین قانون مدنی، شرایط بسیار سنگین و دقیقی برای تحقق فرزندخواندگی در نظر گرفت و آثار محدودی برای این تاسیس حقوقی پیش بینی‏كرد. (۴) شرایط سخت و سنگین جامعه فرانسه سبب شد كه فرزندخواندگی نتواند موقعیت و رشد مناسبی پیدا كند، ولی بعد از جنگ بین‏الملل اول (۱۹۱۸- ۱۹۱۴) كه مشكلات عدیده اجتماعی پیش آمد، به منظور حمایت و سرپرستی كودكان قربانی حادثه جنگ، در مقررات و شرایط فرزندخواندگی تحولاتی پیش آمد و از شدت شرایط و مشكلات سابق آن كاسته شد.لذا در ۱۹ ژوئن ۱۹۲۳ آثار حقوقی بیشتری برای فرزندخواندگی در نظر گرفته شد و تسهیلاتی در زمینه فرزندخواندگی فراهم گردید.همین امر باعث‏شد كه فرزندخواندگی گسترش و افزایش قابل توجهی پیدا كند.بتدریج در سالهای ۱۹۳۹ و ۱۹۴۱ و ۱۹۵۷ و ۱۹۶۳ و ۱۹۶۶ و.. ...، تغییرات و تحولات اساسی به منظور حمایت از اطفال بدون سرپرست و استحكام بخشیدن به كانون خانوادگی و سالم سازی جامعه در امر فرزندخواندگی به وجود آمد و سرانجام دو نوع فرزندخواندگی «ساده‏» و «كامل‏» با آثار حقوقی متفاوت در حقوق كشور فرانسه و دیگر كشورهای اروپایی متاثر از حقوق فرانسه برقرار گردید.
«فرزندخواندگی كامل‏» ، نهادی است كه در این نهاد بین فرزندخوانده از هت‏حضانت و تربیت و ولایت و حرمت نكاح و توارث و استفاده از نام خانوادگی پذیرنده كودك، با فرزند واقعی تفاوتی وجود ندارد و رابطه فرزندخوانده كامل با خانواده اصلی وی كاملا قطع می‏شود. (۵) ولی «فرزندخوانده ساده‏» (۶) فقط از بعضی از مزایای فرزندواقعی بهره‏مند می‏شود; این نوع فرزندخواندگی قابل فسخ است و رابطه كودك با خانواده اصلی وی نیز قطع نمی‏شود (۷) در ایران قبل از حمله اعراب و پیش از استقرار ضوابط اسلامی، فرزندخواندگی توام با اعتقادات مذهبی مرسوم بود.زرتشتیان كه بیشتر مردم ایران را تشكیل می‏دادند، بر این باور بودند كه فرزند هر كس پل ورود او به بهشت است و افراد فاقد اولاد در روز قیامت و دنیای دیگر پلی ندارند تا از طریق آن وارد بهشت گردند; این گونه افراد عقیم و بدون‏فرزند می‏توانستند از راه فرزندخواندگی برای ورود به بهشت پل‏سازی نمایند.در ایران سه نوع فرزندخواندگی مرسوم بود:
ـ نخست: «فرزندخوانده انتخابی‏» و آن فرزندخوانده‏ای بود كه پدر و مادر خوانده فاقد فرزند، در زمان حیات خود، او را به فرزندی می‏پذیرفتند. ـ دوم: «فرزندخوانده قهری‏» زن ممتازه (۸) یا دختر منحصر متوفایی بود كه آن متوفی برادر یا پسری نداشت كه در این صورت آن زن یا دختر بدون اراده و به طور قهری فرزندخوانده متوفی محسوب می‏گردید.
ـ سوم: فرزندخوانده‏ای كه ورثه متوفای بدون اولاد بعد از فوتش برای او انتخاب می‏كردند. فرزندخوانده از هر نوع كه بود به قائم مقامی متوفی، مراسم مذهبی را انجام می‏داد و تمام اختیارات و قدرت متوفی به فرزند خوانده وی انتقال می‏یافت. در بین اقوام و قبایل عرب و شبه جزیره عربستان قبل از ظهور اسلام تبنی و فرزندخواندگی مرسوم بود و فرزندخوانده «دعی‏» نامیده می‏شد. (۹) قبایل و اعراب بدوی در صحرای سوزان عربستان به شكل چادرنشینی زندگی می‏كردند و غالب قبایل عرب با توجه به موقعیت مكان و سرزمین خشك و بی‏آب و علف، زندگی مناسبی نداشتند و قتل و غارت، بویژه هجوم به كاروان‏ها و غارت اموال آنها برای امرار معاش امری عادی تلقی می‏شد و چون اقوام و كاروان‏ها و خانواده‏هادر معرض تهاجم و غارت قرار می‏گرفتند، داشتن نیروی تهاجمی یا دفاعی امر ضروری به حساب می‏آمد و برای تامین این نیاز و ایجاد اقتدار لازم در نظر قبایل، پسر از بعد نیروی جنگی، ارزش فراوانی داشت; ولی دختر موجودی ناتوان بود كه نه قدرت دفاعی داشت و نه قادر بود به قبیله یا كاروانی حمله و اموال آنها را برای امرار معاش به غارت ببرد، بلكه به عكس در آن موقعیت زمانی و مكانی در معرض تجاوز مهاجمان قرار می‏گرفت.بنابراین اعضای قبیله برای محافظت از دختر ضمن مصرف كردن بخشی از نیرویشان، از تحصیل معاش نیز باز می‏ماندند.
دختر از دیدگاه آنان موجودی مزاحم بود و اعراب از تولد دختر نه تنها خوشحال نمی‏شدند، بلكه فوق‏العاده عصبانی و خشمگین می‏شدند و از ترس هتك حیثیت و شرافت‏خانوادگی ناشی از ربوده شدن دختر و تجاوز به وی، دختران معصوم و بی‏پناه را زنده‏به‏گور می‏كردند; اما با ولادت پسر جشن می‏گرفتند و شادی می‏كردند.آنها هر چه بیشتر صاحب پسر می‏شدند بر قدرت آنها افزوده می‏شد و اگر خانواده‏ای پسر نداشت‏یا تعداد آنها كم بود، از طریق فرزندخواندگی این كمبود را جبران می‏كرد; لذا داشتن پسرخوانده امری پسندیده به شمار می‏آمد و بین پدرخوانده و فرزندخوانده یا مادرخوانده و پسرخوانده براساس سنت دیرینه روابطی وجود داشت و ضوابطی حاكم بود; از جمله اینكه، فرزندخوانده از پذیرنده فرزند ارث می‏برد و زوجه فرزندخوانده مثل زوجه فرزند واقعی عروس پدرخوانده محسوب می‏گردید; پس ازدواج پدرخوانده با زوجه پسرخوانده مباح و مجاز نبود. بنابراین اگر فرزندخوانده‏ای زوجه خود را طلاق می‏داد و یا در اثر فوت یا كشته شدن فرزندخوانده زوجه‏اش بیوه می‏شد، پدرخوانده مجاز نبود با زن پسرخوانده ازدواج كند كه این طرز تفكر در میان مردم قوت داشت و در ابتدای پیدایش اسلام نیز با شدت و تعصب فراوان رعایت می‏گردید ولی با رشد و توسعه اسلام در زمینه‏های مختلف اجتماعی از جمله در فرزندخواندگی تحولاتی به وجود آمد و بنابر قولی فرزندخواندگی در اسلام منسوخ گردید.اساس تلاش اسلام و پیغمبر صلی الله علیه وآله بر شكستن بت‏های نفس و نابود كردن بسیاری از معیارهای غلط دوران جاهلیت و جایگزین كردن ارزش‏های واقعی و كرامت‏های انسانی بر مفاخر واهی قبیله‏ای و عشیره‏ای و برتری دادن تقوا بر قدرت مادی و ظاهری و استقرار عدالت و ریشه‏كن كردن اختلاف طبقاتی استوار بود و برای نیل به این اهداف، پیغمبر صلی الله علیه وآله طرق مختلفی را می‏پیمود و از ابزار متفاوتی استفاده می‏كرد.از جمله اقدام ایشان برای استوار كردن عقیده «ان اكرمكم عندالله اتقیكم‏» این بود كه از زینب - دختر عمه خود، كه مادرش از قبیله قریش و پدرش از قبیله معروف اسدی بود برای زید فرزندخوانده خود خواستگاری كرد.زیدبن‏شراحیل كلبی از قبیله بنی‏عبدود به روایتی برده و اسیری بود كه شخصی بنام حكیم‏بن‏خرام از بازار عكاظ خریداری و در مكه به خدیجه همسر پیغمبر صلی الله علیه وآله فروخت و خدیجه زید را به همسر خود بخشیده بود كه بعد از مدتی این غلام آزاد شد و پیغمبر صلی الله علیه وآله او را به فرزندخواندگی پذیرفت.
(۱۰) همان طور كه گفته شد، پیغمبر صلی الله علیه وآله از زینب كه زنی صاحب جمال بود، برای زید، فرزندخوانده خود كه مردم عرب او را زیدبن محمد می‏نامیدند، خواستگاری كرد و بعد از رفع توهماتی كه پیش آمده بود، زینب به ازدواج زید درآمد.ولی شاید به این علت كه جامعه آن زمان و طرز تفكر مردم هنوز آمادگی پذیرش فكر بلند پیغمبر صلی الله علیه وآله را نداشت، این وصلت ادامه نیافت و بعد از مدتی بین زید و زینب اختلاف پیش آمد و توصیه پیغمبر صلی الله علیه وآله بر ادامه زندگی این دو نفر مفید واقع نشد و سرانجام زید و زینب از هم جدا شدند و بعد از وقوع طلاق و انقضای عده، پیغمبر صلی الله علیه وآله بنا بر عللی تصمیم گرفت زینب را به ازدواج خود درآورد.بدین منظور زید را برای این خواستگاری مامور كرد.بعد از وقوع ازدواج بین پیغمبر صلی الله علیه وآله و زینب - كه در نظر اعراب نوعی خرق عادت بود مورد اعتراض شدید مردم، خصوصا دشمنان پیغمبر صلی الله علیه وآله گردید و بر او خرده گرفتند كه چرا پیغمبر صلی الله علیه وآله بر خلاف رسم عرب با عروس خود ازدواج كرده ولی ما را از آن نهی می‏كند. پیغمبر صلی الله علیه وآله در برابر اعتراضات شدید مردم و در دفاع از عمل خود فرمودند: من پسری ندارم تا عروس داشته باشم و چون زید فرزند صلبی من نیست، خرق عادت نشده و در نتیجه با عروس خود ازدواج نكرده‏ام; چرا كه فرزندخوانده فرزند نیست. آیه كریمه ۴۰ از سوره احزاب در این زمینه می‏فرماید: «ما كان محمد ابا احد من رجالكم و لكن رسول‏الله و خاتم النبیین و كان الله بكل شی‏ء علیما» و همچنین در آیه ۴ همان سوره ذكر شده است: «...ما جعل ادعیائكم ابنائكم ذلكم قولكم بافواهكم و الله یقول الحق و هو یهدی السبیل‏» و در آیه ۵ همین سوره چنین آمده است: «ادعوهم لابائهم هو اقسط عند الله فان لم تعلموا آبائهم فاخوانكم فی الدین و موالیكم...».
در دو آیه اخیر تصریح شده كه فرزندخواندگان شما فرزند واقعی و صلبی شما نیستند و آنچه شما می‏گویید و چنین طفلی را فرزند خود یا دیگران می‏نامید، واقعیت ندارد. باید فرزندخوانده‏ها را به نام پدران واقعی آنها بنامید كه درست و واقعیت همین است و اگر پدر آنها مشخص نباشد، این گونه افراد برادران دینی و دوستان و یاوران شما تلقی می‏گردند.در آیه ۳۷ همین سوره ازدواج با مطلقه یا بیوه فرزندخوانده مباح و مجاز شمرده شده است. (۱۱) با توجه به آنچه گفته شد، ممكن است تصور شود كه فرزندخواندگی در اسلام به طور كلی منسوخ شده است، ولی به نظر می‏رسد با توجه به دلایل زیر برداشت فوق مخدوش است: اولا: در حقوق اسلام فرزندخواندگی و داشتن فرزندخوانده ممنوع نشده و نمی‏توان دلیل محكمی بر ممنوعیت آن ارائه كرد. ثانیا: آیات ۴ و ۳۷ سوره احزاب در مقام بیان واقعیت است تا آنچه خلاف حقیقت در ذهن مردم نسبت‏به فرزندان واقعی و فرزندخواندگان به وجود آمده بود تفكیك و متمایز گردد و تفاوت دو نوع فرزند روشن شود; لذا شارع در مقام الغاء فرزندخواندگان نبوده است. ثالثا: اگر با توجه به آیات ۴ و ۳۷ مذكور، تردیدی در اباحه و حرمت فرزندخواندگی به وجود آید، طبق قاعده عقلی و شرعی اصالهٔ الاباحه، داشتن فرزندخوانده امری مباح است. رابعا: تغییر آثار حقوقی فرزندخواندگی مرسوم در دوره جاهلیت دلالت‏بر نسخ كامل آن ندارد. خامسا: ذكر فرزندخوانده و جواز ازدواج با زنان فرزندخوانده در آیه ۳۷ سوره احزاب كه به دنبال آیه ۴ آن سوره نازل گردیده است، دلالت‏بر ابقای نهاد فرزندخواندگی دارد و الا در صورت منسوخ بودن فرزندخواندگی، مطرح كردن دوباره آن از طرف شارع زینبده نیست.
ضمنا مفهوم قسمت اخیر آیه ۲۳ سوره نساء: «...و حلائل ابنائكم الذین من اصلابكم...» كه ازدواج با زن پسر صلبی بر پدر حرام گردیده، مؤید بقای فرزندخواندگی است. سادسا: پیغمبر صلی الله علیه وآله بعد از نزول آیات مربوط به فرزندخواندگی، زید را از خانواده خود طرد نكرد و هیچ گونه اخلالی در روابط عاطفی موجود بین زید و پیغمبر صلی الله علیه وآله تا زمانی كه زید در قید حیات بود به وجود نیامد كه خود دلالت‏بر وجود و بقای این نهاد حقوقی است. ۴.فواید فرزندخواندگی فرزندخواندگی در شرایط كنونی و جوامع امروزی، برای استحكام و گرمی بخشیدن به كانون خانواده‏های بدون اولاد و سالم سازی جامعه و رفع مشكلات روحی اطفال بدون سرپرست و كاستن ناهنجاری‏های روانی زن و شوهری كه از نعمت فرزنددارشدن محروم هستند، نقش و فایده چشمگیری دارد و از بار مسؤولیت دولت نیز كاسته خواهد شد. روانشناسان و جامعه‏شناسان جهان عقیده دارند: بهترین محیط برای پرورش روح كودكان و تلطیف عواطف آنان، محیط خانه و مجموعه خانواده است.كودك علاوه بر غذا و لباس، نیاز به محبت دارد و اطفالی كه از نعمت‏خانواده و گرمی و محبت آن محروم هستند و در محیطهای شبانه‏روزی نظیر شیرخوارگاه‏ها و پرورشگاه‏ها و مراكز دیگر زندگی می‏كنند، غالبا به اختلال و عقب افتادگی فكری و ذهنی و ناراحتی‏های عصبی مبتلا می‏گردند; زیرا محبت‏به مثابه یك قاشق عسل است كه اگر به یك نفر خورانده شود، طعم و شیرینی و نیروبخشی آن محسوس است و اگر آن را در ده یا بیست لیتر آب مخلوط كنند، اثر و فایده خود را از دست‏خواهد داد و كسانی كه آن را می‏چشند طعم و شیرینی یا انرژی آن را دریافت نخواهند كرد.بنابراین محبت‏یك زن یا مرد قادر است فقط روح یك یا دو كودك را ارضا كند، ولی به حال پنجاه كودك در یك پرورشگاه، مفید نخواهد بود; و بفرض كه لبخندی بر لب سرپرستان و مربیان پرورشگاه به طور مصنوعی ظاهر شود، این لبخند قادر به تلطیف و پرورش احساس و عواطف آن همه كودك نخواهد بود.به همین دلیل، بسیاری از متفكران و روانشناسان قدیم و جدید، خانواده را بهترین محیط برای رشد جسم و روح اطفال می‏دانند و پرورشگاه‏ها را برای كودكان در حكم زندان و تبعیدگاه تلقی می‏كنند كه این امر مورد توجه اسلام نیز قرار گرفته و نگاهداری اطفال بی‏سرپرست و ایتام در مكان‏های عمومی و تامین غذا و لباس آنان را كافی و مفید نمی‏داند و توصیه اكید دارد كه این گونه اطفال در خانواده‏ها رشد كنند و به آنها با محبت رفتار شود.در این زمینه پیغمبراكرم صلی الله علیه وآله فرمودند: «خیر بیوتكم بیت فیه یتیم یحسن الیه و شر بیوتكم بیت‏یساء الیه; بهترین خانه آن خانه‏ای است كه در آن به یتیمی محبت‏شود و بدترین آن، خانه‏ای است كه با یتیمی بدرفتاری شود» .
(۱۲) حضرت علی علیه السلام در فرمان تاریخی خود به مالك اشتر دستور می‏دهد تا مواظب یتیمان باشد و به وضع آنان رسیدگی كند. (۱۳) نیز در وصیت‏خود به امام حسن و امام حسین علیهما السلام فرمود: «یتیمان را گرسنه نگذارید و مواظب باشید كه در اثر بی‏سرپرستی تباه نگردند» . (۱۴) اطفال، بویژه اطفال بی‏سرپرست‏به علت آمادگی فراوان در پذیرش خوب و بد، اگر در محیط نامساعد قرار گیرند، فاسد و تباه خواهند شد و اگر طعم محبت را نچشند دچار عقده‏های روانی خواهند گشت كه ضرر آن متوجه جامعه‏ای می‏شود كه چنین اطفالی در محیط نامناسب آن رشد كرده و وارد زنجیره فعال اجتماع می‏شوند و چون انسان در ابتدا شقی و فاسد خلق نشده است و چنانچه قرآن می‏فرماید: «لقد خلقنا الانسان فی احسن تقویم‏» (۱۵) ، بنابراین محیط زندگی و تربیتی عواملی است كه در طفل اثر می‏گذارد و او را فاسق یا شایسته تربیت و وارد جامعه می‏كند.
همان طور كه اشاره شد، نهاد فرزندخواندگی علاوه بر فوایدی كه برای فرزندخوانده دارد، برای استحكام بخشیدن اساس خانواده و از بین بردن ناهنجاری‏های آشكار و پنهان زن و شوهری كه از داشتن فرزند واقعی محروم مانده‏اند بسیار كارساز است و زن و شوهری كه فاقد فرزند هستند، ولی با عشق و علاقه، زندگی مشترك را ادامه می‏دهند، از طریق پذیرش كودكی در خانواده خود، غم پنهانی این محرومیت را به فراموشی می‏سپرند یا از سنگینی و فشار آن می‏كاهند و طفل بیگناه حاصل از عوامل طبیعی یا غیرطبیعی همانند فرزند واقعی در پناه این خانواده به نحو مطلوب رشد كرده وارد جامعه می‏شود; بنابراین فرزندخواندگی در سالم‏سازی خانواده و ایجاد روح تازه و رونق بیشتر به زندگی زناشویی، كمك مؤثری خواهد كرد و به تجربه ثابت‏شده است كه چنان رابطه عاطفی عمیقی بین فرزندخوانده و پدر و مادرخوانده ایجاد خواهد شد كه فاصله بین فرزند واقعی و ظاهری بكلی محو می‏گردد و زن و شوهر فراموش می‏كنند كه طفل مزبور فرزند واقعی آنها نیست; لذا علاقه‏مندان به داشتن فرزند می‏توانند این كمبود را به طریق فرزندخواندگی جبران و سعادت كانون زناشویی را تكمیل نمایند. در فایده اجتماعی‏فرزندخواندگی نیز تردیدی نیست; زیرا وقتی اطفال بدون سرپرست جذب خانواده شوند و در محیط مناسب رشد كنند، در آینده جوانانی متعادل و دور از ناهنجاری‏های روحی، فعالانه وارد جامعه می‏شوند كه از نظر اجتماعی، سیاسی و اقتصادی افرادی مفید و ارزنده خواهند بود; ضمن اینكه از مشكلات دولت نیز در زمینه نگاهداری اولیه و تربیت ادوار مختلف این گونه اطفال كاسته می‏شود.
البته این نهاد مفید حقوقی ممكن است گاهی مورد سوءاستفاده قرارگیرد و بندرت مورد بهره‏برداری اقتصادی و غیره قرارگیرد كه این گونه سوءاستفاده‏ها در تمام نهادهای مفید از جمله نهاد مقدس نكاح امكان‏پذیر است.بنابراین به بهانه مفسده احتمالی نمی‏توان از این نهاد مفید و مهم چشم پوشید و از آن در جهت پیشبرد اهداف اجتماعی استفاده نكرد.برای جلوگیری از سوءاستفاده احتمالی و مفاسد آن باید در تنظیم قوانین و مقررات مربوط دقت كافی به كار رود و نوعی نظارت ولو به طور غیرمستقیم در جهت‏حمایت از كودكان بی‏پناه كه تحت‏سرپرستی خانواده‏ها قرار می‏گیرند اعمال گردد. در شماره بعد، پیرامون فرزندخواندگی در حقوق كنونی ایران سخن خواهیم گفت.

دكتر اسدالله امامی ، مدیر گروه حقوق خصوصی دانشگاه قم
پی‏نوشت‏ها:
۱) در حقوق فرانسه این رابطه حقوقی (adoptian) و پذیرنده فرزند (adoptant) و فرزندخوانده (adopte) نامیده می‏شود.
۲) تاریخ آلبر ماله و ژوال ایزاك، ترجمه غلامحسین زیراك‏زاده، ص ۱۵۲ به بعد.
۳) Nouveau Danizart/T/۱/Vo adoptin, SS۳.Merlin/ Ropert/Vo adoption, SS۱.
۴) Planiol(M), Ripert(G), Traite Pratioque de droit Civil Frarcais/T, N ۱۰۰۳, Mazeaud (J. L.H) ef Michelde Juglart, Lecons de droit Civil,T.۱,V,N ۱۰۴۶,۱۰۴۹,۱۰۵۲,۱۰۵۸, Weill, Alen, Droit Civil Precis Dalloz, T۱/N۱۰۴۱,a۱۰۴۴,۱۰۴۵.
۵) Weill Alen Droit Civil/T.۱,N ۱۰۴۱a ۱۰۴۵, Mazeand, Op, cit.
۶) Weill Alen/ Op - Cit/ N ۱۰۶۶,۱۰۶۸,۱۰۶۷۱, Mazeaud Op Cit/N ۱۰۴۹,۱۰۴۵

منبع : قوه قضائیه