دهخدا روشنفکر اقتصادی

علی اکبر دهخدا حدود سال ۱۲۵۷ هجری شمسی در تهران متولد شد. هنگامی که یک سال بیشتر نداشت، پدرش وفات یافت. او زیرنظر مادر خود با جدیت تحصیل را نزد شیخ غلامحسین بروجردی در کودکی آغاز کرد و پس از آموختن علوم دینی به دانشکده علوم سیاسی رفت. با یادگیری زبان فرانسه، دهخدا به اروپا رهسپار شد و به تحصیل دانش پرداخت.او همزمان با مشروطیت به ایران بازگشت و در روزنامه «صوراسرافیل» به نوشتن برای خدمت به فرهنگ این سرزمین روی آورد.
امثال و حکم، لغت نامه و دیوانی از اشعار زیبای او به جای مانده است که همگی نشان دهنده جایگاه بی مانند او در گسترش فرهنگ فارسی در روزگار ماست کتاب «دهخدا در افق روشنفکری ایران» نوشته «حجت الله اصیل» درصدد است تصویری از زندگی این بزرگمرد ترسیم کند که نشان توجه دهخدا به تمام عرصه های فرهنگ و سیاست ایران است.
با هم نگاهی داریم به بخشی از این کتاب که به بررسی اندیشه های اقتصادی دهخدا پرداخته است. دیدگاه های پیشروی این اندیشمند مردمی که به زبان طنز و جدی مسائل اقتصادی زمان خود را به دقت می کاود، درسی فراموش نشدنی از لزوم توجه هر عنصر فرهنگی به زیرساخت اقتصادی یک اجتماع است و بانگ بیدارباشی برای اقتصاددانان که «فرهنگ» را از یاد نبرند.
● مقالات اقتصادی دهخدا
سلسله مقالات روشنگر دهخدا در روزنامه صوراسرافیل (ش ۱۷ تا ۳۰) طرحی قابل اعتنا و اجرایی درباره مشکلات اقتصادی ایران بود که در آن ادیب و شاعر برجسته به رهیافت های توسعه می پردازد.
«حجت الله اصیل» در کتاب «دهخدا در افق روشنفکری ایران» به بررسی این سلسله مقالات پرداخته است و دراین باره می نویسد،هنگامی که دهخدا مقالات اقتصادی خود را می نوشت اقتصاد ایران به بحرانی سخت دچار آمده بود که این بحران از اواخر دهه پادشاهی ناصرالدین شاه آغاز شده بود و در روزگار پادشاهی مظفرالدین شاه (۱۳۲۴-۱۳۱۳ ق) به اوج خود رسید.
کوشش های میرزا محمدعلی خان امین الدوله، صدراعظم برای به سامان آوردن اوضاع پریشان اقتصادی به جایی نرسید بنابراین میرزا علی اصغرخان امین السلطان چاره کار را در استقراض خارجی دانست و میان سال های ۱۳۱۸ تا ۱۳۲۲ ق از بانک استقراضی روس و بانک شاهنشاهی انگلیس وام های کلانی گرفت که در پی آن گمرکات شمال و شیلات ایران به گرو رفت.
اما به روایت «حجت الله اصیل» آن وام ها هم هزینه سفر شاه و درباریان به اروپا شد و شرایط بد اقتصادی سیاست جانشین امین السلطان یعنی عبدالمجید میرزاعین الدوله یعنی سیاست صرفه جویی را با شکست مواجه کرد.
به این ترتیب بحران مالی دولت به دوره مشروطیت و مجلس اول کشید که در آن مجلس اول امتیازنامه بانک ملی را تصویب کرد. تجار نیز برای دادن وام به دولت اعلام آمادگی کردند و برای هزینه های دولت چهارصد هزار تومان پرداختند. اما متمولان که امکانات مالی بسنده داشتند رغبتی نشان نمی دادند و دلسردی بر محیط مجلس سایه افکن شد و همگان را گله مند کرد.
دهخدا که در این شرایط به درماندگی دولت آگاه بود و اهمیت سرمایه را برای توسعه کشور و اداره امور دولت لازم می دانست، در صوراسرافیل نوشت: «عدم سرمایه مانع پیشرفت هرگونه مقاصد اصلاحی است» و برای برطرف کردن این مانع رشد یک مملکت به صدای بلند لزوم بانک را فریاد کرد و به حاکمان و امرا این گونه تاخت: «امرا و رجال ما که برای تحصیل هر یک شاهی تمول خودشان هزار بار آبرو و غیرت و انصاف و هر جنس لازمه انسانیت را در عوض داده بودند، شرف اعانت و کمک بر یک چنین اساس مقدس را بر خود هموار نکردند.»
بنابر پژوهش نویسنده، دهخدا همچنین لزوم مشارکت اجتماعی در توسعه را یادآور می شد و از بازرگانان با تمام توان می خواست ثروت خود را در راه تولید به کار اندازند.
دهخدا در نخستین مقاله اقتصادی خود که در صوراسرافیل منتشر ساخت اندیشه خود را بر تاسیس بانک ملی ایران متمرکز کرد و طرح های دیگری مانند فرستادن هفت، هشت هزار شاگرد برای تحصیل به خارج کشور، ساختن راه آهن و نزدیک ساختن هند به اروپا، آوردن مشاور برای اصلاح دستگاه دولتی و آوردن آب شاهرود به قزوین در آن مقطع را با نبود سرمایه کاملاً ذهنی خواند زیرا هیچ طرح اصلاحی بدون سرمایه به عمل درنمی آید و پیروز شدن بر تنگدستی و نبود سرمایه ممکن نمی شود مگر با تاسیس بانک و تاسیس بانک نیز بدون سرمایه عملی نخواهد شد. با این تفاصیل تنها چاره کار عزم ملی بود که در آن روزگار پدیدار نشد.
در ادامه «حجت الله اصیل» به مساله زمین و راه حل مشکل کشاورزی از دیدگاه دهخدا پرداخته که مورد توجه ویژه وی بوده است و می خوانیم که دهخدا در بحث خویش بین اصلاحات ارضی و ایجاد سرمایه و برپا کردن بانک ملی رابطه برقرار می کند. از دید وی کشاورزی، یگانه منبع ثروت است: «از هر دانشمند عالم به اقتصاد ملل، هر وقت منابع ثروت ایران را سوال کنند، ناچار پیش از هر چیز توسعه فلاحت را خواهد شمرد و بلاشک به همان ترتیب که در پیش اهلش مسلم است، اول منبع ثروتی هر مملکت، زمین و کار و امر فلاحت اولین نتیجه این دو منبع عمده ثروت است.»
در این راستا دهخدا معتقد بود همان گونه که کثرت و ازدیاد ثروت، تنبلی و سستی می آورد، کمبود آن موجب شرارت و ناامنی می شود پس باید به بهبود وضع کشاورزان همت گماشت و از آنجا که بزرگ مالک زمین در ایران دولت است با نگاه به بی حاصلی و خرابی زمین های خاصه به خوبی می توان دریافت که اشکال از کجاست، آن هم در صورتی که روستاهای متعلق به خرده مالکان بیشتر آباد و حاصلخیز است.
از نظر نویسنده دهخدا انگیزه فردی را ضروری فعالیت اقتصادی می داند پس اگر خواهان تعدیل مالکیت است، منظورش سلب مالکیت از مالک و تملک آن از طرف کشاورزی است که روی زمین کار می کند، نه اینکه همانند آنچه بعد در شوروی و اروپای شرقی دیده شد، دولت به جای جامعه یا فرد، مالک کل شود و افراد، استخدام جمعی دولت شوند.
دهخدا تقسیم زمین را، افزون بر مواردی که برمی شمردیم، موجب افزایش بازدهی کار و زمین می داند زیرا با انگیزه ای که این کار پدید می آورد، دهقان را به کار بیشتر وا می دارد که خود موجب افزایش تولید و در نتیجه موجب رونق اقتصادی می شود: «علمای علم اقتصاد و دانشمندان و تجارب هر روزه خود ما به ما ثابت می کند که شهامت، انرژی و پشتکار که جزء اعظم معجون های تولید ثروت دنیاست. وقتی در انسان قوی می شود که کارگر، پیش از همه کار، مطمئن باشد که منافع کارش کلاً یا اقلاً قسمت عمده آن به خودش راجع می شود.»
طرح دهخدا برای حل مشکل کشاورزی و قرار دادن کشور در مسیر توسعه، طرحی است ناگزیر. در این رابطه او پیشنهاد «تاسیس بانک کشاورزی» را مطرح کرده و می نویسد: «آن وزیر وطن پرست، آن شاهزاده محب ایران و آن خان دولتخواه... به هیچ وجه مالکیت خود را در پنج الی پانصد قریه نمی تواند انکار کند و واگذاشتن ده یک این املاک به بانک ملی، یعنی فروختن آن به بانک به بیع نسیه با تنزیل عادله و دریافت قیمت آن به طور استهلاک برای استغناء بانک و راه افتادن تمام چرخ های ماشین مملکت کافی است.»بنابراین برای محقق کردن اصلاحات ارضی، روش درست آن است که نخست بانک زراعی تاسیس شود، آن گاه زمین ها به این بانک فروخته شود و صاحب زمین بهای زمینی را که فروخته به اقساط از بانک دریافت کند. بانک هم زمین هایی را که خریده به قطعات کوچک تر تقسیم می کند و آنها را به همان بهایی که خریده به رعایای محل می فروشد که ضامن وصول قیمت زمین از رعیت نیز مجلس شورای ملی و دولت خواهد بود.
به نوشته حجت الله اصیل از نکات دیگر طرح اصلاحات دهخدا توجه وی به مساله مدیریت است؛ چراکه وی می دانست متحول کردن کشاورزی ایران تنها با واگذاری زمین به کشاورز تحقق نمی یابد چراکه روزگار دانش و فن است و برای گذار از راه و رسم های میراث گذشته استبداد پادشاهی باید به دانش و فن نو روی آورد و در این میان مدیریت برای تلفیق دانش و فن با سرمایه و نیروی کار ضرورت حیاتی دارد.
دهخدا برای آشنا کردن خواننده با دیدگاه خویش در قیاس با اوضاع ایران، فرانسه را مثال می آورد: «به علت هزاران سال خودسری و بی لگامی اولیای دولت» و کثرت واردات در برابر صادرات که معادل صفر است، کشور به افلاس کشیده شده است با این حال خاک ایران چهار برابر خاک فرانسه است و می دانیم آن روز که فرانسوی ها شروع به اصلاح حال خود کردند به شهادت تاریخ مملکت شان از ما غنی تر نبود و امروز به گواهی مسافران هر روزه ما به کمک همان آب و خاک فرانسه یکی از دول معظمه دنیاست بنابراین تشکیل بانک زراعی ملی با همین آب و خاک ایران با حسن اداره و سازماندهی درست به مدیریت چند نفر عالم فن، عجالتاً برای همه معجونات اصلاحیه ما اولین عنصر است.»
دهخدا به روایت این کتاب همچنین به برکشیدن سطح زندگی کشاورزان و کارگران در مسیر توسعه تاکید خاص داشت و در این زمینه نوشته هایش به آموزش نیروی انسانی ماهر و کارآمد اشاره دارد.از سوی دیگر دهخدا همانند بسیاری از اندیشمندان روزگار خود شیفته پیشرفت شگرف ژاپن بود و به بازخوانی این تجربه موفق در نوشته اش در راستای توسعه با توجه به ویژگی های جغرافیایی و تاریخی نگاهی همراه با ستایش داشت.
اندیشه های والای دهخدا را در «دهخدا در افق روشنفکری ایران» بخوانید. این کتاب که پژوهشی در ساحت های گوناگون اندیشه دهخداست به نوشته حجت الله اصیل از مجموعه اندیشه های ایرانی انتشارات کویر در ۱۲۷ صفحه و با قیمت ۱۸۰۰ تومان منتشر شده است.

جواد لگزیان

منبع : روزنامه سرمایه