سایبر سینما رویای مجازی و واقعی را در هم‌می‌آمیزد

● اتاقک سیاه داوینچی
سینما توگراف از آغاز پیدایش خود تا کنون مراحل تحولی گوناگونی را پشت سر گذاشته است. حرکت جادویی تصاویر متحرک بر پرده سینما تا کنون به شکل‌های مختلف تماشاگران را به دنیاهای دیگر برده است.دنیایی که علیرغم تفاوتش با جهان واقعی کاملا باورپذیر است.سفردر زمان ومکان، شریک شدن در تجربه‌های جدید و حتی جایگزین کردن آنها به جای تجربیات شخصی از امکاناتی است که سینما در اختیار مخاطب خود قرار داده است.سینما را هنر هفتم نامیده‌اند چون پس از معماری، مجسمه‌سازی، تئاتر، نقاشی، موسیقی و رقص پدید آمد و البته تلفیقی از همه آنها شد. ازطرف دیگراین هنر علاوه بر خلاقیت ذهنی سینماگربه دوربین، ابزارهای خاص و وسایل ویژه صنعتی هم نیاز دارد به همین دلیل است که آن را هنر - صنعت نیز نامیده‌اند.
این هنر جوان که مدام در حال رشد و تحول است با همه شگفتی‌هایش در واقع چیزی نیست جز مجموعه‌ای از تصاویر ثابت(سیاه و سفید یا رنگی) که با سرعتی معین(۲۴عکس در ثانیه) با دستگاهی به نام پرژکتور روی پرده مخصوصی تابانده می‌شوند. آنچه این تصاویر را واقعی‌تر جلوه می‌دهد ضبط و پخش همزمان صداهاست.
به حرکت در آوردن تصاویر در حقیقت رویای چند میلیون ساله بشر بوده است. تصویرهایی که از ۲۵هزار سال پیش از این بر دیوار غارالتامیرای اسپانیا به یادگار مانده‌اند نشان دهنده این آرزوی بشر است. زیرا هر جفت دست وپا یک مرحله از حرکت را نشان می‌دهند.
سینما هنر- صنعتی است که با از سر گذراندن مراحلی چون گذر از سینمای مستند صرف به سینمای داستانی سپس رسیدن به سینمای با زیر نویس وگذر از سینمای صامت به ناطق، رسیدن به سینمای رنگی و همچنین تکنو کالر سعی در هرچه نزدیک‌تر کردن خود به مفهوم زندگی داشته است. هرچند از ابتدا هم بسیاری از سینماگران سینما را به مفهومی‌شبیه زندگی نزدیک می‌پنداشتند اما گویا تا زمانیکه تحولات تکنولوژیکی نتواند عینیت زندگی را در جادوی تصویر شبیه‌سازی کند این تعریف از سینما تعریفی خیالی و تلویحی به نظر می‌رسید تا اینکه سینما به یکی از اثر‌گذارترین و تحول بر‌انگیزترین مراحل گذار خود رسید که البته آن هم بی‌ربط با روند طبیعی جهان به سمت دیجیتالی شدن نبود.این مرحله گذار که با ورود دنیای صفر و یک دیجیتال به سینما آغاز یافت نه تنها از لحاظ صنعتی حتی از لحاظ مفهومی ‌نیز ماهیت سینما را با تحولات عجیب و غریبی روبه‌رو کرد تحولاتی که بیشتر ناشی از آن می‌شد که امکان پرداختن به موضوعاتی فراهم آمده بود که تا پیش از آن امکان پرداختن به آنها وجود نداشت. اینگونه شد که عصر دیجیتال نه تنها در تولید و ساختار و محتوا بلکه در پخش و جذب مخاطب نیز به سینما یاری رساند. اینترنت فرزند خلف این دنیای جدید بود که با حضورش نه تنها موجب بازنگری در تعاریف زمان و مکان شد بلکه در مراحل تولید و مصرف نیز برای سینما کاربردهای تازه یافت و آن را با تعاریف تجربه نشده ای روبه‌رو کرد
● از اتاقک سیاه داوینچی تا سایبرسینما
در قرن شانزده میلادی لئوناردو داوینچی نقاش بزرگ ایتالیایی برای تعلیم نقاشی دستگاهی ساخت که مادر دستگاه‌های فعلی ثبت تصویر است.پیش از او نقاشی‌های قرون وسطی پرسپکتیو نداشت و نقاشان در ترسیم منظره‌ها و اشیا به دوری و نزدیکی آنها در صحنه توجه نمی‌کردند و تنها کوچکی و بزرگی هر جزئی از تصویر بستگی به اهمیت آن داشت. داوینچی اتاقکی قابل حمل و نقل ساخت که آنقدر بزرگ بود که یک نقاش داخل آن می‌توانست به راحتی کار کند. او روی دیوار این اتاقک سوراخ ریزی ایجاد کرد و بوم نقاشی را مقابل آن گذاشت. اگر این وسیله را در برابر منظره‌ای قرار می‌دادند چون اتاقک هیچ روزنه و رخنه دیگری نداشت، تصویری معکوس از دور نمای مقابل آن روی بوم نقاشی می‌افتاد و نقاش می‌توانست با سرعت تصویر را نقاشی کند. داوینچی این دستگاه را کامرا اوبسکرا یا اتاقک تاریک نام نهاد.
این اختراع داوینچی بود که همزمان با پیشرفت علم در دوره رنسانس و پی‌بردن به تاثیر شدید نور بر بعضی ترکیبات شیمیایی مانند نیترات نقره و مانند آنها منجر به اختراع دوربین عکاسی و نهایتا اختراع دوربین فیلمبرداری شد.
شاید بتوان اختراع دوربین فیلمبرداری را مهمترین دلیل کشف پدیده سینما دانست. پدیده‌ای که می‌توانست یک ابزار تجمیع و یا حتی تکمیل‌کننده هنرهای پیشین خود باشد. سینمای داستانی پس از سینمای مستند به وجود آمد و بعدها برای کمک به درک بهتر فیلم نوشته‌هایی به صورت زیر نویس در زیر فیلم آورده شد. از ۱۹۰۵ اولین سالن‌های نمایش فیلم در آمریکا ساخته شد. در این سالن‌های سینما یک نوازنده پیانو نیز حضور داشت که متناسب با صحنه‌های مختلف فیلم آهنگ می‌نواخت. دوران سینمای صامت نزدیک به بیست سال طول کشید اما بالاخره متخصصان توانستند صدا را به فیلم اضافه کنند. نخستین آثار سینمای ناطق فیلم‌های کوتاهی از کنسرت‌های موسیقی بودند.در ۱۹۲۷با ساخته شدن فیلم "خواننده جاز" با بازیگری ال جانسون اولین فیلم سینمای ناطق بر پرده رفت.
از۱۹۵۰سینما رقیب سرسخت جدیدی به نام تلویزیون پیدا کرد و همین امر سینماگران را مجبورکرد که برای کشاندن مردم به سینماها از تدابیر جدید فنی استفاده کنند.به این ترتیب با تلاش متخصصان فنی سینمای سه بعدی به وجود آمد. تماشاگران برای تماشای اینگونه فیلم‌ها مجبور بودند از عینک‌های مخصوصی استفاده کنند. در این سینما اشیای سه بعدی و زنده به نظر می‌رسیدند و تماشاگر احساس می‌کرد هر چه می‌بیند واقعی است. سینمای سه بعدی هرگز به موضوعات جدی نپرداخت بلکه تنها وسیله‌ای برای سرگرمی ‌و وقت گذرانی بود. این سینما بیشتر به ترساندن تماشاگر و تحریک حواسش تکیه داشت.مثلا تماشاگر خیال می‌کرد توپی به سویش پرتاب می‌شود یا سیلاب عظیمی ‌به رویش جاری است. سینمای سه بعدی با همه جذابیت اولیه‌اش موفق نبود و خیلی زود مردم از آن خسته شدند. در۱۹۵۲سیستم جدیدی برای پخش فیلم ابداع شد که به آن سینه راما می‌گفتند.در این روش تصویر با سه پرژکتور به روی پرده عظیم و مقعری نمایش داده می‌شد و هر پروژکتور یک سوم پرده را می‌پوشاند. در نتیجه تصویر کمی‌ برجسته و واقعی به نظر می‌رسید. در این روش چندین بلندگو دور تا دور سالن نصب می‌شد و تماشاگران با شنیدن صداها در پیرامون خود احساس می‌کردند ماجرا در اطرافشان اتفاق افتاده است. دشواری‌های ناشی از شیوه پخش سینه راما و محدودیت سالن‌های مناسب برای این نوع نمایش فیلم سبب شد روش سینه راما نیز با همه جذابیتش کنار گذاشته شود. تکنیک جدیدی که برای نمایش فیلم به کار رفت سینما اسکوپ نام داشت. در این شیوه پروژکتور به کمک عدسی مخصوصی تصویری عریض و مقعر را بر پرده منعکس می‌کرد. استفاده از پرده عریض - صدای استریوفونیک و کیفیت رنگ خوب سبب شد تا فیلم‌های طولانی‌تر و جالب‌تری ساخته شوند. در دهه ۶۰ تحولات تکنیکی زیادی صورت گرفت. دوربین‌های قابل حمل ۳۵میلی‌متر یا مکان فیلمبرداری از یک صحنه را به وجود آوردند و اختراع لنزهای جدید محدودیت‌های قبلی هنگام فیلمبرداری را از بین برد و امکان فیلمبرداری از صحنه‌های عریض را به اندازه صحنه‌های کوچک مانند داخل اتاق‌ها و ماشین‌ها فراهم کرد.
با پیشرفت‌های فنی، در فیلمبرداری امکان گرفتن تصاویر درشت از فاصله دور به وجود آمد.
در اواخر دهه ۷۰ با کامل شدن ویدئو، استفاده از تکنیک‌های ویدئویی در مونتاژ فیلم و جلوه‌های ویژه تحولاتی به وجود آورد.
اما آنچه به راستی سینما را وارد دوران جدید و فوق‌العاده‌ای کرد استفاده گسترده از کامپیوتر در خلق تصاویر مورد نظر بود. کامپیوتر به سینماگران این امکان را داده است تا بتوانند هرچه را در ذهن دارند به روی پرده سینما بیاورند.
جان بخشیدن به اشیا، تغییر فیلم‌های مستند قدیمی ‌و استفاده مجدد آنها در یک فیلم سینمایی، رسیدن به شیوه‌های جدید مونتاژ و امکان تغییر دادن صحنه‌های ثبت‌شده توسط دوربین مثل اضافه کردن افراد به صحنه‌ای که بدون حضور آنها گرفته شده است، نمایش دادن بازیگران به شکل دلخواه، بدون دست یا بدون پا، نشان دادن یک بازیگر سالم و بسیاری موارد دیگر به دلیل وجود کامپیوتر و امکانات دیجیتال در آفریدن فیلم‌های سینمایی ممکن شده است.
هرچند هنوز معلوم نیست با استفاده از این شیوه‌های جدید، سینما تا چه حد تغییر خواهد کرد و با آنچه برادران لومیر نخستین بار به نمایش در آورند چه قدر فاصله خواهد گرفت، اما مسلم این است که سینماگران امروز برای خلق تصاویری که در ذهن دارند از امکاناتی به مراتب وسیع‌تر و پیچیده‌تر از نسل‌های قبلی خود برخوردارند.
● ارتباط سینما و فضای مدرن
اما ارتباط سینما با این دنیای دیجیتال در این محدوده باقی نماند که در فضای دیگری که به عنوان فضای سایبر یا فضای مجازی تعریفی دیگر یافت. در واقع امکانات دیجیتال با فضای مجازی‌اش برای سینما این فرصت رافراهم آورد تا بتواند در دنیایی دیگر که همپای دنیای واقعی پیش می‌رود به گونه‌ای دیگر تعریف و بازنمایی شود.
اما قبل از اینکه به بحث سایبر سینما بپردازیم باید به بررسی ارتباط سینما با تکنولوژی‌های دیجیتال یا کامپیوتر بپردازیم، تکنولوژی‌هایی که زمینه را برای پیشرفت‌های تازه سینما در سال‌های اخیر فراهم آورده‌اند.
در این‌باره است که می‌توان در سر زمینه تولد حیات و نظارت بین این دو که یکی رسانه و دیگری ابزار شمرده می‌شود روابطی یافت، روابطی که در نهایت ارتباط تنگاتنگ این دو را سبب شده است.
الف) تولد: سینما و کامپیوتر هر دو در یک بستر علمی ‌و در واقع مهندسی پیش از خود متولد شدند، بستری که بیش از هر چیز دیگر نیازمند تحقیقات تجربی و فیزیکی و تکامل اختراعات پیش از خود بود. از همین روست که سینما همیشه یک صنعت نامیده شده است. صنعتی که از دوربین فیلمبرداریش گرفته تا تجهیزات مربوط به نور، صدا، تدوین و پخش نیازمند تحولات تکنیکی و مهندسی بوده است. هر چند نگارش سیر تحولی پیدایش کامپیوتر در این مقاله نمی‌گنجد اما شکی در این نیست که کامپیوتر فعلی نیز بر گذشته‌ای تجربی و فیزیکی قدم نهاده که تکامل دوره‌های پیشین شکل حضور فعلی اورا رقم زده است.
ب) حیات: ماندگاری هر صنعتی همیشه نیازمند سرمایه بوده است، سرمایه‌ای که بتواند با حضور چرخ آن صنعت را به گردش درآورد. سینما و کامپیوتر هردو با مصرف شدن به صرفه اقتصادی و نهایتا تحکیم پایه‌های صنعتی خود دست خواهند یافت که این سرمایه در سینما بیشتر از طریق تبلیغات و جذب مخاطب به دست خواهد آمد و در کامپیوتر نیز از طریق مصرف و جذب آگهی .
از همین روست که می‌توان در ادامه حیات این دو مقوله نیز شباهت‌هایی یافت.
ج) نظارت: از پیدایش دستگاه تلگراف مورس که اولین ابزار ارتباطی از راه دور به حساب می‌آید همیشه نظارت و در واقع شکل نظارت قدرت‌های حاکم اعم ار دولتی یا غیر دولتی بحث متداول بوده است که سینما نیز از این قاعده مستثنی نیست. هر چند سینما در آغاز نهادی خصوصی به شمار می‌آید اما با گسترش میزان وسعت تاثیر بر مخاطبان، نظارت و حتی سانسور‌های دولتی از جانب قدرت‌های حاکم امری ناگزیر به نظر می‌رسد.
در سینما فارغ از ممیزی‌ها مقرراتی برای حفاظت از کودکان در مقابل خشونت و مسائل جنسی احتمالی مطرح در سینما همچنین تاکید بر ارائه برنامه‌های آموزشی مقررات قوانینی وضع شد.
بر کامپیوتر و حق استفاده از مطالب موجود در آن قوانینی با عناوینی چون حقوق مولف و حق دسترسی به اطلاعات که البته مربوط به اینترنت و فضای سایبر بود وضع شد.
اینگونه است که می‌توان با قبول چنین شباهت‌هایی نزدیکی ساختاری و محتوایی این دو مقوله را چندان خارج از تصور ندانست.
واقعیت این است که فرآیند دیجیتال در شیوه تولید و پخش سینما را دچار تغییر و تحول کرد. همین که فیلمی‌ به قالب رقمی‌ درآمد (یعنی به صورت دیجیتال در آمد و در حافظه یارانه بار شد) هر قاب یا فریم آن به سرعت قابل دسترسی می‌شوند. فیلم زمان را نمونه‌گیری می‌کند در حالیکه هنوز ترتیب خطی خود را حفظ کرده است به صورتیکه زمان پی در پی به صورت قاب‌های تصویر پی در پی می‌آیند.
علاوه بر این رسانه‌های دیجیتالی شبیه‌سازی از عوامل واقعی را به صورت پدیده‌ای کاملا معمولی در آورده‌اند. نمونه‌های شبیه‌سازی شده از ارتش‌های مجازی در بازی‌های کامپیوتری آغازگر راهی شد که بعدها در سینما به جلوه‌های ویژه فیلم‌ها کمک شایانی کرد و البته این امر واقع‌نمایی در سینما را که از روز اول پیدایش جزو اهدافش به شمار می‌آمده نیز یاری خواهد رساند. سینمای دیجیتال در واقع یک تحول از زاویه صنعت است که آن را از فیلم جدا کرده و به جای فرآیند شیمیایی رایانه‌ای صفر و یک برای ضبط اطلاعات استفاده کرده است.
● سایبر سینما
با توجه به نو ظهور بودن اصطلاح سایبر سینما کاملا روشن است که رسیدن به تعریفی واحد و بی‌تردید از این مفهوم چندان کار آسانی نخواهد بود.به همین دلیل در این قسمت سعی بر این خواهد بود که حداقل چند تعریفی که نگارنده به آنها برخورد کرده است، بیان شود.
همانطور که می‌دانیم فضای سایبر از امکان تعامی ‌بودن بر خوردار است، تعاملی که حتی در امور تبلیغاتی و جذب اگهی بسیار به کمک سینما آمده است. همانطور که در ابتدا گفته شد سینما پدیده‌ای نیازمند معرفی و تبلیغ است تبلیغی که امکانش در فضای سایبر با شرایط مربوط به خودش فراهم شده است به طوری‌که در حال حاضر این امکان فراهم آمده که همگام با امکانات دیگر این فضا در کنار سینما به اقتصاد آن یاری رساند.
در فضای سایبر امکان پخش با قدرت انتخاب هم زمان خواهد بود به این ترتیب که به دلیل تعاملی بودن این فضا این امکان در اختیار مخاطب قرار گرفت که خود روند داستان فیلم را تحت تاثیر قرار دهد و در واقع داستان را همانگونه که می‌خواهد پیش ببرد و پایان دلخواه خود را برای آن رقم بزند.
فضای سایبر با از بین بردن محدودیت‌های زمانی و مکانی ارتباط تولیدکنندگان در تولید فیلم را فراهم کرده است به نوعی که چند نفر در جای جای دنیا می‌توانند همزمان با یکدیگر به تولید یک فیلم بپردازند و هر کسی در ساخت آن مسئولیتی را بر عهده گیرد. علاوه بر این سینمای سایبر امکان تماشای همزمان فیلم را نیز فراهم کرده است به طوریکه دیگر لازم نیست مخاطبان برای تماشای فیلم در یک مکان تعریف شده‌ای به نام سینما حضور یابند بلکه آنها می‌توانند فیلم دلخواه خود را در این فضا انتخاب کرده و با بار‌کردن آن در مکان دلخواه خود به تماشایش بپردازند و البته این تماشای مستقل تعارضی با همزمانی تماشا با دیگرمخاطبان ایجاد نخواهد کرد به طوریکه ممکن است مخاطبی دیگر در مکان جغرافیایی متفاوتی در همان زمان مشغول تماشای فیلم باشد. اما فارغ از این‌ها تعریفی دیگر از سایبر سینما ارائه شده که بیش از تعاریف دیگر مورد علاقه نگارنده است و آن به شیوه بازنمایی انقلاب دیجیتال در سینما مربوط می‌شود.
این بحث که ارائه شده از دپارتمان انگلیسی دانشگاه ایلینوی آمریکاست سایبر سینما را ارتباط دنیای دیجیتال و نحوه بازنمایی آن در سینما دانسته است. این تعریف که بیشتر از جوانب محتوایی قابل بررسی است تنها فیلم‌هایی را در این تعریف می‌گنجاند که مفهومی‌ دیجیتال و یا کاربرد کامپیوتر را در محتوای خود طرح و مورد کنکاش قرار داده باشند. فیلم‌هایی چون "جنگ ستارگان"-"ترمیناتور"-"ماتریکس"یا حتی "ادیسه۲۰۰۱".
البته این نکته نیز قابل ذکر است که این رویکرد از زمانی سایبر سینما را تعریف می‌کند که حضور کامپیوتر و دیگر تحولات مربوط به آن در سینما حضوری مستمر و تاثیرگذار پیدا کرده است. سینمایی که از شکل استودیویی و کلاسیک خود خارج شده و به حال و هوا و محتوای تازه‌تری دست یافته بود. به همین دلیل است که بسیاری مواقع سایبرسینما با فیلم‌های علمی‌–تخیلی و فرا واقعی تعریف شده است.
در حالیکه این نکته غیر قابل انکار است که این تعریف تعریفی تقلیلی خواهد بود که جامع و مانع نیست.
سینمادر فضای سایبر هنوز اول راه است راهی که با امکاناتی که در اختیارش گذاشته است سرعتش را برای گذار چند برابر خواهد کرد. هر چند پیش‌بینی دقیق این تحولات کمی‌غیر ممکن است ولی به نظر می‌رسد در این راه سینما با تعاریف کاملا تازه‌ای رو به رو شود که به طور کلی با سینمایی که هم اکنون پیش روی ماست کاملا متفاوت خواهد بود.
● نتیجه‌گیری
در این مقاله سعی بر این بود که با ذکر مراحل تحول سینما توگراف که هر کدام تعاریف جدیدی را نیز برای آن رقم زده‌اند به تازه‌ترین مرحله تحول آن که همان حضور تکنولوژی دیجیتال و تاثیر آن در محتوا و تولید سینمایی است بپردازم. حضور این پدیده عصر پسامدرن در سینما به آن تعاریفی پسا ساختارگرا بخشیده است که از خصوصیات این عصر به شمار می‌رود. سایبر سینما را می‌توان رویکرد پسا ساختارگرا در سینما دانست که به مفهومی ‌ادواری اشاره می‌کند که کارکرد آن در ارتباط بر قرار کردن میان ظهور مشخصه‌های صوری جدید فرهنگی و ظهور نوع خاصی از زندگی اجتماعی و نظم اقتصادی است. اینگونه است که سایبر سینما مرحله تحولی از سینما به شمار می‌رود که پیش از آنکه از لحاظ محتوایی قابل بررسی باشد فنی و ساختاری است و البته ساختاری جاری و روان که در عصر جدید پسا ساختاگرایی تعریف می‌شود. به همین دلیل است که معتقدم سایبر سینما تا کنون سینما را دچارتحول مضمونی نکرده که با در اختیار دادن امکانات تازه به آن مفاهیمی ‌نو و نگاهی تازه بدان بخشیده و امکان پرداختن به مضمون‌هایی که در گذشته امکان به تصویر کشیدنشان غیر ممکن به نظر می‌رسید فراهم آورده است.

منبع : پایگاه اطلاع رسانی فناوری اطلاعات و ارتباطات ایران