نگاهی به وضعیت اشتغال و بیمه کارگران فصلی

هیچ كس نمی دونه! نه خانه كارگر، نه وزارت كار، نه سازمان مدیریت و برنامه ریزی و نه حتی مركز آمار ایران! هیچ كس نمی دونه هر بهار <چند تا كارگر> تو شالیزار نشا می كارن. هیچ كس نمی دونه هر تابستون <چندتا كارگر> از درختا میوه می چینن، <چندتا كارگر> توی میدونای تره بار روزی ۱۶-۱۵ ساعت عرق می ریزن و جعبه میوه جابه جا می كنن. هیچ كس نمی دونه <چندتا كارگر> زیر تیغ آفتاب، ملات درست می كنن تا بنا دیوارو بالا ببره. هیچ كس نمی دونه توی برگ ریزون پاییز، <چندتا كارگر> توی كارخونه های قند كار می كنن. هیچ كس نمی دونه كارگرای فصلی روزی چن ساعت مجبورن كار كنن؟ چن ماه مجبورن از خونه و خونه واده دور باشن؟ بعد از چن سال می تونن بازنشسته بشن؟ راستی اصلاً می تونن بازنشسته بشن؟ بیمه هستن؟!... وقتی با صاحبنظران بازار كار صحبت می كنی، از متناسب نبودن عرضه و تقاضای نیروی كار در این بازار می شنوی: <نیروی كار، زیاد؛ فرصت های شغلی، كم.> بعد هم این جملهِ سرد و شكننده به عنوان نتیجه به گوشهایت سیلی می زند: <در این شرایط نیروی كار به هر كاری تن می دهد، حتی اگر اشتغال در این كار بدون قرارداد باشد.> و این یعنی تعطیلی قانون كار. یعنی در این شرایط، رابطه كارگر و كارفرما خارج از چارچوب قانون كار و سایر قوانین اجتماعی شكل می گیرد. <كارگران فصلی اصلاً بیمه نیستند> این جمله را رجبعلی شهسواری، رئیس هیا ت مدیره اتحادیه كارگران قراردادی و پیمانی كشور می گوید و اضافه می كند: به دلیل این كه ماهیت كارهای فصلی، دایمی نیست، روابط كاری بین كارگر و كارفرما به صورت توافقی صورت می گیرد و هر دستمزدی كه كارفرما برای انجام كار موردنظر خود اعلام كند، كارگران می پذیرند. این در حالی است كه در بسیاری از موارد سخنی از بیمه شدن به میان نمی آید. توكلی، عضو هیا ت مدیره كارگران میادین میوه و تره بار نیز روایت شهسواری را تا یید می كند: كارگران فصلی، هیچ بهره ای از كار خود نمی برند. حقوق، مزایا و ساعت كار آنان مشخص نیست. در نتیجه بیمه شدن آنها نیز تحت تا ثیر این مسائل قرار می گیرد. ضمن این كه این كارگران پس از فصل كار نیز با مشكلات متعددی ازجمله بیكاری و عدم توانایی تامین هزینه های زندگی مواجه هستند. در این میان دكتر محمد ساعتچی، عضو هیا ت علمی دانشگاه علامه طباطبایی و رئیس مؤ سسه روانشناسی بهره وری، می گوید: در اكثر كشورها به دلیل ماهیت برخی از فعالیت ها، با پدیده ای به نام كارگران فصلی مواجه هستیم. در مناطقی كه توریسم گسترش یافته است، در فصولی كه توریست های بیشتری به آن مناطق سفر می كنند، نیاز به به كارگیری كارگران بیشتر می شود، از این رو، كارگران فصلی استخدام می شوند. دكتر ساعتچی، یكی از عوامل دیگر به كارگیری كارگران به شكل فصلی را به مسا له بهره وری در صنایع ارتباط داده و می گوید: صنایع به منظور دستیابی به بهره وری بالاتر ناچارند به گونه ای برنامه ریزی كنند تا در كنار نیروهای ثابت و دایمی در مواقع ضروری از كارگران موقت نیز بهره بگیرند. از این رو، اصل وجود كارگران فصلی قابل قبول است. اما باید تمهیداتی درنظر گرفته شود تا زندگی كارگران فصلی در دوران بیكاری و زمان هایی كه به كار اشتغال ندارند، با مخاطرات جدی اقتصادی مواجه نشود. وی می افزاید: جامعه در برابر كسانی كه آمادگی انجام كار دارند، اما فرصت شغلی برای آنان وجود دارد، مسئول است. جامعه باید برای كسانی كه كاری نمی توانند پیدا كنند، حداقل حقوقی را به عنوان مقرری بیمه بیكاری درنظر بگیرد. دكتر ساعتچی، وزارت كار و امور اجتماعی را مسئول نابسامانی های موجود در محیط های كاری فصلی و همچنین سازمان تامین اجتماعی را مسئول بیمه نشدن كارگران فصلی می داند. بند <الف> ماده ۹۶ قانون كار، اداره كل بازرسی وزارت كار را به نظارت بر اجرای مقررات ناظر بر شراط كار به ویژه مقررات حمایتی مربوط به كارهای سخت و زیان آور و خطرناك، مدت كار، مزد، رفاه كارگر، اشتغال زنان و كارگران نوجوان ملزم می كند. حسن صادقی، رئیس سابق هیا ت مدیره كانون عالی هماهنگی شوراهای اسلامی كار كشور نیز فقدان آمار دقیق دربارهِ كارگران فصلی صحّه می گذارد و در عین حال به بخشی از آمارهای كلی و غیردقیق كارگران ساختمانی به عنوان بخشی از كارگران فصلی اشاره می كند: در سال ۱۳۴۵، ۳۳۵ نفر در بخش ساختمانی و راهسازی مشغول بوده اند. از سال ۱۳۴۵ تا ۱۳۷۵ آمار دقیقی در این زمینه وجود ندارد. اما در نتایج سرشماری بین سالهای ۱۳۷۵ تا ۱۳۷۹ كه توسط مركز آمار صورت گرفته است، كارگران ساختمانی ۳۳/۱۱ درصد از كل اشتغال را به خود اختصاص داده اند. این عدد به دلیل این كه به صورت درصد است و همچنین طی چهار سال مزبور ثابت بوده است، نمی تواند آمار دقیقی باشد. بااین حال درصورتی كه همین عدد ۳۳/۱۱ درصد از كل اشتغال كشور را مبنا قرار دهیم، حدود یك میلیون نفر در صنعت ساختمان سازی فعالیت می كنند. البته این رقم در عالم واقع، بیش از اینهاست. وی دامنه موضوع را به گسترش خدمات در برابر صنایع افزایش داده و می گوید: شاید یكی از دلایلی كه صنایع و ازجمله ساختمان سازی طی سال های گذشته نسبت به خدمات رشد نیافته است، عدم حمایت حاكمیت از كارگران این بخش است. در این حال اگر دولت نسبت به حمایت از یك میلیون كارگر شاغل در ساختمان سازی -با احتساب افراد خانواده آنان حدوداً شش میلیون نفر خواهند شد - بی تفاوت باشد و صرفاً از سازمان تامین اجتماعی انتظار داشته باشد از این كارگران حمایت كنند، عملاً نتیجه ای جز ناكارآمد شدن سازمان كارآمد تامین اجتماعی درپی نخواهد داشت. صادقی، با اشاره به نتایج مطالعات صورت گرفته اظهار می دارد: شاهدیم كه ورود و اشتغال كارگران به بخش كشاورزی كه بیشتر به صورت فصلی بوده و از حمایت های دولتی محروم است، نسبت به بخش خدمات كمتر است و اشتغال كارگران در بخش خدمات طی سال های اخیر از روند صعودی برخوردار بوده است. دكتر ساعتچی نیز مسئولیت اساسی نابسامانی وضعیت زندگی كارگران فصلی را در دوران پس از اشتغال، متوجه وزارت كار دانسته و می گوید: مسائل را باید به صورت نظام مند بررسی كنیم. به عبارت ساده، بیكاری تعدادی از كارگران در فصول خاص دلایل متعددی دارد. یكی از این دلایل نبود یا كمبود برنامه ریزی برای نیروی كار یا آینده نگر نبودن برنامه هاست. باید به ریشه ها پرداخت. از این رو، پیشنهاد می كنم بخش تحقیقات وزارت كار این پروژه را به طور جدی مورد مطالعه قرار دهد و به این مسا له پاسخ گوید كه با اجرای چه برنامه هایی می توان تعداد بیكاران مشاغل فصلی یا مدت بیكاری شاغلان این مشاغل را كاهش داد؟ اگر چه در حال حاضر از كارگران فصلی به هنگام بیكاری، حمایتی صورت نمی گیرد، اما كارگران فصلی ساكن روستا كه اغلب در مشاغل كشاورزی نیز اشتغال دارند، می توانند در زمان بیكاری از حمایت های صندوق بیمه روستاییان و عشایر بهره مند شوند. در همین رابطه محسن ایزدخواه رئیس هیا ت مدیره این صندوق بیمه ای توضیح می دهد: كلیه ساكنان روستاها و مناطق عشایر تحت شمول حمایت ها و خدمات صندوق بیمه روستاییان و عشایر قرار دارند. از این رو، كارگران فصلی ساكن در روستاها پس از اتمام فصل كار می توانند از مزایای این صندوق بهره مند شوند. ایزدخواه افزود: به طور مثال كارگرانی كه در مناطق جنوبی كشور، در فصولی از سال به نی بری اشتغال دارند، -اغلب این افراد ساكن روستاهای لرستان هستند- با بازگشت به روستاهای خود می توانند از مزایا و حمایت های صندوق بیمه روستاییان و عشایر استفاده كنند.
مجید اعزازی

منبع : هفته نامه آتیه