در سایه روشن تاریخ و داستان

پخش سریال جابربن حیان تولید شبکه کوثر در ایام محرم از شبکه سه سیما با نقدهای انتقادی و اغلب منفی منتقدان در رسانه های مختلف همراه شد. بخشی عمده از انتقادها مربوط به عملکرد تیم تحقیق و پژوهش این سریال تاریخی- مذهبی بود. به باور منتقدان سریال جابربن حیان یا در زمینه پژوهش و تحقیق دچار کاستی هایی است، یا اینکه نویسنده و کارگردان به خوبی نتوانسته اند از حاصل کار تیم تحقیق کننده بهره کافی را ببرند.
محمدتقی انصاری روحانی محقق و تهیه کننده جابربن حیان در میزگردی که به همراه کارگردان، نویسنده و یکی از بازیگران در ایسنا برگزار شد به برخی از این انتقادها در قالب پرسش هایی که مطرح شد پاسخ داد. وی در این باره می گوید؛ «در برخی از نقد های غیرمنصفانه بحث تحقیق کار هدف قرار گرفته شده بود. در صورتی که تحقیق درباره زندگی امام صادق(ع) را در سال ۸۰ برای سیمافیلم آغاز کردیم. پژوهش به طور جدی حدود دو سال انجام شد.
۵ جلد کتاب درباره فضای زندگی امام صادق(ع) و قیام علمی امام باقر و امام صادق(ع) نوشتیم. نظر ورود فرهنگ ها و فلسفه های مختلف به جهان اسلام زمان امام صادق(ع) شرایط ویژه یی علاوه بر بعد سیاسی داشت. البته این سریال عظیم در سیمافیلم به نتیجه نرسید. ما در قصه کوچک تری این موضوع را ساختیم.»
انصاری در بخش دیگری از سخنانش در پاسخ به پرسشی درباره روند شکل گیری سریال جابربن حیان می گوید؛ ««عنوان بصری» نخستین فردی بود که به عنوان شخصیت اول در سریال قرار گرفت؛ چرا که او شخصیت مهمی بوده است و یکی از رئوس عرفان است. روایتی که او از امام صادق(ع) نقل می کند، روایت عرفانی است که علامه طباطبایی، آقا میرزا جواد ملکی تبریزی و دیگران اوایل کتاب عرفان خود، روایت «عنوان بصری» را نقل کرده اند.
حاکم بصره و دست اندازی که به اموال «عنوان» دارد، ماجرا های واقعی بود که می توانست جذابیت هایی داشته باشد. پس از بحث با نویسنده و کارگردان به این نتیجه رسیدیم که به شخصیت دیگری نیاز داریم که جذابیت های دیگری نیز داشته باشد و در نهایت به «جابربن حیان» رسیدیم. غالب فضاهای ما روح روایتی و تاریخی دارد. ولی در وجه داستانی با توجه به حضور آقای افشار و نویسندگان سعی کردیم هم وجه تاریخی اثر حفظ شود و هم سریال داستانی به مجموعه یی روایی و تاریخی تبدیل نشود.
وجه مذهبی اثر نیز روشن است؛ چرا که «جابربن حیان» شخصیتی کاملاً مذهبی و محکم است و از شاگردان برجسته امام صادق(ع) به شمار می رود. به طوری که امام(ع) هر روز به صورت خصوصی یک مساله خاص را به جابر می گفت. در صورتی که امام صادق(ع) در زمانی که شرایط مهیا بود، ۴ هزار شاگرد داشت. از سوی دیگر جابر نیز در کتاب هایش پس از چند صفحه نوشته، نقل قول از امام صادق(ع) داشته و آورده است «اینچنین فرمود جعفربن محمد (صلوات الله علیه).»
شاگردان دیگر این امام(ع) چون «زاره بن اعین»، «مومن طاق»، «ابوحمزه ثمالی»، «عیسی بن عبدالله قمی» و هر کس را که دیدیم یا اسمی از او شنیدیم، کاملاً اشخاص تاریخی هستند؛ البته در قالب یک سریال داستانی. بنابراین ما یک مجموعه تاریخی- مذهبی داشتیم که هم قصه داشت و هم تاریخی بود و هم مذهبی.»
تهیه کننده سریال جابربن حیان در برابر این انتقاد که این سریال به سمت شعاری بودن رفته است، می گوید؛ «شعار در صورتی بد است که اشخاص شعار زده شوند و به شعار دادن، بسنده کنند. شعار دادن، پرچم و علمی داشتن خوب و لازم است. ما هم افتخار می کنیم که در کارمان پرچم داشته ایم. از طرف دیگر در سریال جابربن حیان داستان هم داشتیم.»
زبیر یکی از شخصیت های سریال جابربن حیان به دلیل چگونگی پرداخت نقشش مورد توجه مخاطبان قرار گرفت. در عین حال انتقادهایی نیز بر این شخصیت در سریال وجود داشت. پررنگ شدن زبیر در سریالی که قرار است موضوع دیگری را روایت کند، یکی از پرسش های مطرح شده درباره این شخصیت است که محقق و تهیه کننده جابربن حیان درباره آن می گوید؛ «زبیر» تنها شخصیتی است که در داستان های اصلی و فرعی شخصیتی تاریخی نیست؛ ولی چند نفر مانند او در زمان امام صادق(ع) بودند که شخصیت «زبیر» را براساس آن آدم ها طراحی کردیم.
یعنی راهزنان و دزدانی بودند که بر اثر راهنمایی بزرگان به امام صادق(ع) رسیدند یا سخنان امام(ع) به آن راهزنان و دزدان رسیده و متحول شده اند.
این افراد در تاریخ ثبت شده اند و آدم های مهمی هستند. ما از آن چند راهزن برای طراحی شخصیت زبیر وام گرفتیم. گنجاندن داستان «زبیر» در قصه به این علت بود که جابر به جوانی مثل زبیر با تحکم و خشونت راه درست را به او نشان نمی دهد، بلکه جابر دست او را می گیرد و آرام زبیر را با زبان خود راهنمایی می کند و او را به منبع فیض می رساند.
اینگونه راهنمایی در طول تاریخ در داستان های عارفان بسیار اتفاق افتاده است و ما نیز سعی کردیم از آن در فیلمنامه استفاده کنیم. البته طراحی تمام این قصه ها بهانه یی بود تا به امام صادق (ع) برسیم و شاه بیت سریال این بود که به بینندگان بگوییم امام صادق (ع) این همه شاگرد پرورش داد که یکی از آنها «جابربن حیان» شد که پدر علم شیمی محسوب می شود و توانسته موفقیت های علمی چون کشف ساختار اتم و دست کم نظریه تولید مصنوعی مواد را مطرح کند و شاگردان دیگری چون زراره داشته است.
امام صادق(ع) این شاگردان را پرورش دادند و به نقاط مختلف دنیا فرستادند. این حرکت موجب می شود که وقتی عباسیان می خواهند ریشه تشیع را بزنند، متوجه می شوند که این کار امکا ن پذیر نیست و در ادامه ادیان و مذاهب دیگر سعی کردند با کشتار وسیع شیعیان، این مذهب را از بین ببرند، ولی به علت شکل گیری نظام وکالت از سوی امام صادق(ع)، نتوانستند به مقصود خود برسند و این نظام تا زمان امام زمان(عج) ادامه پیدا می کند و در این زمان شکل جدی تری پیدا کرده، چرا که حضرت مهدی (عج) در زمان غیبت صغری، مردم را به وکیلان خاص خود و سپس به وکیلان عام خود ارجاع می داد.
از ابتدا نیز چنین قصدی داشتیم که اگر بیننده به طور ظاهری امام صادق(ع) را در سریال نمی بیند، ولی سیستم سازماندهی شده از طرف ایشان همه جا حس و حضورشان احساس شود. در واقعیت نیز چنین موردی، عباسیان را درمانده کرده بود و تمام حیله های آنها هم برای کاهش نفوذ اندیشه امام و حس شدن حضورشان در بین مردم به جایی نرسید و این وجه را می خواستیم به تصویر بکشیم و با عنایت امام صادق(ع) و تلاش عوامل سازنده این سریال این امر محقق شد.
معتقدم که اگر با اعتقاد درست ولو با امکانات محدود اثری ساخته شود، مورد استقبال قرار می گیرد. ولی اگر سریالی با امکانات بسیار خوب ساخته شود، اما شخصیت های مذهبی به صورت «قدیس مسیحی» به تصویر درآیند، به دل مخاطب نمی نشیند. در قرآن کریم آمده است که حضرت رسول(ص) به مردم می گوید من آدمی مثل شما هستم.
بنابراین نباید یاران امامان را به شکل قدیس به تصویر درآورد و در هر صورت باید در چگونگی ساخت آثار درباره یاران امامان(ع) دقت زیادی به خرج داد و توسط کارشناسان به طور جدی روی این زمینه کار شد تا شخصیت ها به گونه یی طبیعی و باورپذیر به تصویر درآیند. فکر می کنم در «جابربن حیان» به رغم نداشتن امکانات توانستیم این کار را انجام دهیم.
در حالی که منتقدان سریال جابربن حیان معتقدند باید در ساخت سریالی تاریخی درباره شخصیتی چون جابربن حیان دقت بیشتری صورت می گرفت تا به ماندگاری آن بیشتر کمک می کرد، محقق و تهیه کننده جابربن حیان می گوید؛ «مسوولان باید تلاش کنند که دست کم سالی چند شخصیت بزرگ جهان اسلام و تاریخ ایران با دقت کافی به تصویر درآیند.»
اغلب سریال های تاریخی که تاکنون ساخته شده، برخوردار از بودجه بالایی نسبت به بودجه جابربن حیان بوده اند. تهیه کننده جابربن حیان با تاکید بر این نکته می گوید؛« با کمتر از ۵ درصد بودجه یک کار تاریخی (کمتر از بودجه «ب») « جابربن حیان» را ساختیم و این مورد هم از عنایات امام صادق (ع) بود. به جواد افشار گفتیم که بودجه زیادی نداریم و در استودیویی یا در شهرک غزالی کار جمع و جوری بسازیم.
ولی در نهایت سعی کردیم که یک کار جدی واقعی در «لوکیشن» واقعی با تمام سختی های آن بسازیم، همه هم برای تحقق این کار همت کردند. مسوولان شبکه الکوثر هم به اندازه توان مالی، پول پرداختند. ولی ما از نظر مالی چیزی نداشتیم و در این شرایط، ساخت سریال رفاقتی پیش رفت.

منبع : روزنامه اعتماد