تشیع؛ مذهب اعتدال و میانه‌روی

برخی مبدأ پیدایش رسمی تشیع را پس از جریانات سقیفه می‌دانند، البته چیزی كه واضح است این است كه دوران خلافت حضرت امیرالمؤمنین(ع) هم در تعیین مسیر شیعه مؤثر بود.
در باب پیدایش شیعه نظرات مختلفی وجود دارد. نظریه اول معتقد است كه اصطلاح شیعه در زمان پیامبر استفاده می‌شد،‌ سیوطی در تفسیر «الدر المنثور»ذیل آیه آخر سوره مباركه بینه از پیامبر روایت می‌كند كه فرمودند: «والذی نفسی بیده ان هذا و شیعهٔ لهم فائزون یوم القیامه»، یعنی حضرت علی(ع) و شیعیانش در روز قیامت رستگار هستند.
برخی مبدأ پیدایش رسمی تشیع را پس از جریانات سقیفه می‌دانند،‌ البته چیزی كه واضح است این است كه دوران خلافت حضرت امیرالمؤمنین(ع) هم در تعیین مسیر شیعه مؤثر بود.
گروهی معتقدند مبانی عقاید كلامی شیعه توسط امام علی (ع) تبیین شده است، مطالب زیادی در مورد توحید و امامت، امر بین الامرین كه در مورد جبر و اختیار بیان شده، صفات الهی و بسیاری مطالب دیگر در نهج‌البلاغه آمده كه منشأ بهٔوجود آمدن نظریات كلامی شیعه شده است.
عقاید كلامی شیعه توسط متكلمان شیعی سیر تطوری چشم‌گیری داشته تا به زمان ما رسیده است. این اصول اعتقادی و كلامی به شرح زیر است:
۱) نظر شیعه امامیه در مورد توحید:
امامیه معتقد است خدا یكی است، مثلی ندارد، قدیم است، عالم وحی است، قادر و غنی است، نه موصوف به جوهر می‌شود و نه معروض به عرض، خداوند جرم نیست و هیچ كدام از عوارض ماده را نمی‌توان به او نسبت داد، مثلی ندارد به این معنی است كه هر چه قابل درك و رویت آدمیان است خداوند از آن پاك است، خداوند خالق همان چیز است.
تشبیه در مورد خدا درست نیست، شیخ صدوق معتقد است كه تشبیهات به كار رفته در قرآن را باید به تأویل برد. صفات خداوند دو دسته است:
الف) صفات ثبوتی (صفات كمالی)،
ب) صفات سلبیه
۲) نظر امامیه درباره نبوت انبیاء الهی: از دیدگاه شیعه این امر یعنی وجوب آمدن پیامبر ناشی از حكمت خداوند است. وجود پیامبر لطف است و صدور لطف از خداوند واجب است. رسول با نبی تفاوت دارد. رسول پیام خدا و اوامر و نواهی او را به مردم می‌رساند ولی نبی ممكن است ملزم به این كار باشد یا نباشد. پیامبران حتی از ملائكه هم بالاترند. مهم‌ترین نشانه اثبات ادعای پیامبر معجزه است. از دیگر خصوصیات پیامبران عصمت است كه شامل عصمت از خطا و اشتباه سهوی و عمدی است. بنا به قول امام صادق(ع) ما چهار دسته پیامبر داریم:
الف) پیامبرانی كه رسالتشان در حد خودشان بوده
ب) پیامبرانی كه رسالتشان در حد خانواده و قومشان بوده
ج) پیامبرانی كه رسالتشان در حد گروهی از مردم بوده
د) پیامبرانی كه حوزه رسالتشان مربوط به تمام بشریت بوده.
نظر علماء شیعه درباره قرآن: این كتاب معجزه جاودانه پیامبر اسلام است. در شب قدر نازل شده و به صورت تدریجی نیز در طول ۲۳ سال بر پیامبر اكرم(ص) وحی شده است. شیعه معتقد است كه قرآن حادث و مخلوق خداوند است.
۳) نظر شیعه در باره عدل الهی و مساُله جبر و تفویض: شیخ مفید جبر را اینگونه تعریف می‌كند: «جبر، واداشتن بر فعل و مضطر كردن به سوی آن به عنوان قهر و غلبه است و در حقیقت ایجاد فعل است در شخص زنده بدون اینكه از برای آن شخص قدرت بر دفع آن بوده باشد.» شیخ صدوق از جانب امام صادق(ع، عقیده شیعه را نسبت به این مسأله چنین بازگو می‌كند: «نه جبر است و نه تفویض بلكه امری است میان این دو امر.»
▪ نظریه شیعه امامیه درباره امامت:
به نظر علامه حلی امام شخصی است كه احكام شرعی را از كتاب و سنت استخراج كرده و به حفظ آن‌ها كمك كند در حالی كه معصوم از خطا و سهو نیز باشد. امام با نص تعیین می‌شود و داناترین شخص به مسایل دینی و وحی نبوی است. از نظر شیعه زمین هیچ‌گاه خالی از حجت(امام) نیست. معرفت و شناخت امام لازمه ایمان است. در یك زمان بیشتر از یك امام نمی‌تواند حضور داشته باشد.
▪ چگونگی شناخت امام:
تنها راه شناخت امام آگاهی به نصوصی است كه از خدا و پیامبر (ص) و ائمه قبل از هر امام رسیده است.
▪ مهدویت و رهبری از نظر شیعه:
مهدویت یعنی فردی ظهور خواهد كرد و مردم را از زیر بار ستم بیرون آورده به راه ثواب هدایت می‌كند. شیعه معتقد است كه مهدی (ع) زنده بوده و امامت از آن او و متعلق به اوست. در اثر همین است كه شیعه حكومتی را كه اعمالش در جهت دستورات امام نباشد را به مشروعیت نمی‌شناسد. حضرت مهدی (ع) در حال حاضر از دیدگان مردم پنهان هستند و در غیبت كبری به سر می‌برند تا روزی كه خداوند به ایشان اذن دهد و ایشان ظهور كنند.
▪ اداره جامعه در عصر غیبت كبری:
همیشه این‌طور بوده و امروز هم همین‌طور است كه وجود «ولی امر» یعنی حاكمی كه بر پا نگهدارنده نظم و قوانین اسلام باشد لازم و ضروری است. حال این شخص باید دارای چه ویژگی‌هایی باشد. در این باره حدیثی از امام زمان (عج) روایت شده كه در حوادث و پیشامدها باید به راویان احادیث ما مراجعه كنید. او باید شخصی باشد كه بر نفس خود مسلط باشد، حافظ دین خویش باشد، مخالف هواهای نفسانی بوده و مطیع امر امام و مولای خویش باشد. او باید قواعد و احكام دین را بشناسد و به قرآن و سنت آگاهی یابد.
▪ اعتقادات دیگر شیعه اثنی عشری:
۱) تقیه:
به معنی كتمان عقیده است و هدفش حفظ دین در شرایط ناگوار است. تقیه برای جلوگیری از خونریزی و در جهت حفظ جان وضع شده است.
۲) بداء:
بداء بدین معنی است كه در مواردی خداوند امری را مقدر می‌كند و آن امر در زمان خاصی باید محقق شود اما عواملی هستند كه اگر آن‌ها نیز در كنار امر مقدر، محقق شوند آن تقدیر دیگری جای تقدیر اول رقم می‌خورد مانند جریان ذبح حضرت اسماعیل و یا تأخیر افتادن در عذاب و یا به تعویق افتادن تاریخ مرگ فردی در اثر انجام كارهای شایسته. بداء از نظر شیعه نقلی است، نه عقلی . بداء نشانه پشیمانی خداوند نیست بلكه به خاطر تغییر برخی علل ناقصه است كه خداوند هم از ازل به این تغییرات علم داشته است.
▪ ممیزات كلامی شیعه اثنی عشری:
گرچه اشاراتی كه در بالا آمده اكثرا" از نظریات مخصوص به شیعه است اما در برخی از آن‌ها با دیگر مذاهب اسلامی هم مشترك است. از دیگر ممیزات شیعه مواردی است كه در زیر به آن اشاره می‌شود:
۱) مرتكب گناه كبیره فاسق است، نه مؤمن و نه كافر. در این مورد مرجئه معتقدند كه مؤمن است و خوارج معتقد به كفر آن هستند اما شیعه نظری بین دو نظریه را دارد.
۲) جبر و تفویض:
گروهی معتقد به جبر بودند و از این لحاظ گناهان اشخاص را هم به خدا نسبت می‌دادند گروهی هم مانند معبد جهنی و غیلان دمشقی معتقد به تفویض كامل بودند اما شیعه معتقد است كه نه جبر درست است و نه تفویض بلكه امری بین این دو امر صحیح است.

منبع : بانک اطلاعات اخبار مجمع جهانی اهل بیت