آب را به خاطر بسپار شرایط زیست محیطی با بروز پدیده خشکسالی سخت می شود

... حرص مصرف بی حد و حصر، آب را به «تشنگی» کشانده ایم و هنوز ادامه می دهیم. خشکسالی و کم آبی به تازگی ما را غافلگیر نکرده است چون اقلیم ما همیشه روزگار با کمبود آب مواجه بوده و خواهد بود. به عبارت دیگر ما عنصر آب مایه حیات را با اسراف، بدون هیچ نوع کنترل، حس مسئولیت پذیری و فرهنگ سازی در مصرف بهینه غافلگیر کرده و اینک با رفتار خود، در مضیقه آب قرار گرفته ایم. همچنان که پیش بینی می شود محصولات زراعی به ویژه از نوع دیم کاهش یابد.
اکنون ناگزیریم کمربندهای صرفه جویی را با غلبه بر افراط و بی خیالی، محکم ببندیم اگر طالب آنیم که با خشکسالی مقابله کنیم، آب همچون گذشته در سیستم لوله کشی خانه و مغازه و دشت و اداره و وزارتخانه و ... جریان مناسب داشته باشد.
مردم و متولیان امور از وضعیت و میزان آب کشور اطلاع جامع و کامل دارند و راهکارهای مقابله با خشکسالی را در صرفه جویی عمومی می دانند اما این سوال پیش می آید، دستگاه های مربوطه و مدیریتی تا چقدر فرهنگ سازی کرده اند؟ راه های مشهود همگانی در سراسر کشور در زمینه مصرف بهینه چه طور و چگونه بوده است؟... گرچه گفته شده تعدادی کتابچه حاوی راهنمایی و توصیه برای مردم چاپ شده است، اما چند در میلیون از مردم شهرنشین و روستانشین توانسته اند از این نوع کتابچه ها بهره مند شوند؟آیا اصلاً تبلیغی حداقل به حد تبلیغات خرید تنقلات، در رسانه ها انجام شده است؟
جای خالی فرهنگ سازی
کنار پیاده رو در حاشیه باغچه روبروی مغازه اش دقایقی است که به بدنه یک وسیله جا به جا کردن کالای سبک وزن، تکیه زده و با آشنایی گرم صحبت است.
پس از خداحافظی با او، به سراغ «عابد» مغازه دار و فروشنده وسایل تزئینی اتومبیل می روم. از او درباره علت عدم رعایت مردم در مصرف درست آب، برق و ... می پرسم. وی معتقد است که فرهنگ سازی کامل و فراگیر از طریق رسانه های جمعی و متولیان مربوطه صورت نگرفته ، در حالی که این یک ضرورت است.
فروشنده دیگری که همسایه عابد است به عنوان راهکار ترغیب و گرایش عمومی به تحقق لزوم نهادینه شدن فرهنگ مصرف بهینه، بر این باور است که آموزش مردم در زمینه مصرف بهینه انرژی می باید از دبستان و حتی کودکستان شروع شود. به گفته او ۸۰ درصد درآمد کشور می بایست صرف آموزش و پرورش شود تا فرهنگ سازی در تمام جوانب به تدریج رایج شود به این معنا که هر آنچه مصرف می کنیم باید الگوی مصرف برای شان تعیین شود.
وی می گوید:«آب شرب تصفیه شده مایه حیات و وسیله تامین بهداشت، نظافت و توسعه در ابعاد زندگی ما است. به این لحاظ باید برای مصرف آن برنامه ریزی جامع و دقیق صورت گیرد و برای فرهنگ سازی و شناخت اهمیت هر نوع انرژی، کار باید از سطح مدارس ابتدایی و از دوران کودکی صورت بگیرد.»
«محمد خوزستانی» شاغل در یک موسسه فرهنگی با اشاره به کم آبی و خشکسالی در کشور و شهرمان می گوید:«فرضاً تنها در شهر تهران یک میلیون کولر آبی مورد استفاده باشد و هر یک در طول روز اگر ۲ تا ۶ لیتر آب- شرب- مصرف کنند، با محاسبه میانگین مصرف ۳.۵ لیتر، روزانه حدود ۳.۵ میلیون لیتر آب در این زمینه مصرف می شود.
به نظر می آید با توجه به کم آبی سنواتی در شهر و کشور، دولت به دلیل مصرف زیاد کولر- به عنوان یک وسیله از مجموعه وسایل مصرف کننده آب و ...- باید نسبت به هدر رفت آب چاره اندیشی کرد.»
مرد فروشنده یک بادکنک خوش رنگ از میان تعداد باقی مانده بادکنک ها به مرد داد او به طرف خانواده خود برمی گشت که پسر نوجوانش به شادمانی دوید و بادکنک را غفلتاً از دست پدر گرفت و دوید.
پسر نخ بادکنک را گرفته و به سرعت بین دیگر اعضای خانواده اش می دوید بادکنک را دور سرش می چرخانید که پسر عمویش بادکنک را از دست گرفت و دور خانواده شان چرخید و خندید. پدر به نوجوانش اعتراض می کند:«که کجا فرار کردی! مال تو نیست. مال بچه هاست.» بعد با دست کودک ۴-۳ ساله اش را نشان داد.
کودک کنار مادر و سایرین آرام روی فرش نشسته بود و دست به دست شدن بادکنک را تماشا می کرد. پدر او را بغل گرفت. به سوی برادرش رفت تا بادکنک را از او بگیرد و به کودک بسپارد. هنگامی که بادکنک بین برادرها دست به دست می شد غفلتاً نخ بادکنک از دست پدر رها شد به هوا رفت. باد تند بادکنک را لا به لای درختان جنگلی به دور دست برد. همه هوا رفتن بادکنک را تماشا می کردند حتی کودک مات شده. ناگهان صدای ترکیدن بادکنک به گوش همگی رسید. پدر رفت باز بادکنک برای فرزند خردسالش تهیه کند. فروشنده نبود. پکر شد.
ساعت ها جریان آزاد آب
«ستاره» به عنوان یک هموطن محقق در وبلاگ خود مطلبی با محوریت آب، نوشته و آن را از هر گنج روی کره زمین گرانبهاتر و تصفیه آب را بسیار هزینه بر و مشکل قلمداد کرده است.
وی می نویسد:«واقعاً کسانی که شیر آب آشامیدنی به این ارزشمندی را باز می کنند و ساعت ها- به طور متناوب- با فشار زیاد مشغول شستن حیاط و ماشین و ... می شوند، چگونه پاسخ از بین بردن حق دیگران برای استفاده از آب را به خود و خداوند خواهند داد؟ انسان بدون آب ، بیش از چند روز نمی تواند به حیات خود ادامه دهد و نیز می دانیم باران، مهمترین منبع تامین آب است که هم در امور شخصی و نظافت و هم در صنایع اهمیت بسیار دارد.
از سوی دیگر می دانیم دمای کره زمین رو به افزایش است. این اتفاق، توازن میان آب مصرفی و آب مورد نیاز را برهم می زند. این نبود توازن علاوه به آن که امور صنایع کشاورزی را نیز تحت الشعاع خود قرار می دهد، انسان ها را از نعمت داشتن آب تصفیه شده و تغذیه مناسب، محروم می کند.»
وی با ارائه آماری ازوضعیت آب در جهان می نویسد:«در حال حاضر به دلیل ناکافی بودن آب در ۳۶ کشور، ۶۰۰ میلیون انسان با کمبود شدید آب روبرو هستند. پیش بینی می شود در ۵ سال آینده، دست کم ۳۶ ایالت در امریکا به علت مسایل مربوط به دمای هوا، رشد جمعیت و مشکل مواد زاید، باکمبود آب روبرو شوند.»
● آماده برای شرایط سخت تر
«یکی از تحفه هایی که به خیال برخی افراد ازنشانه های تمدن و فرهنگ به شمار می رود، «مصرف کردن» است تا آنجا که مردم ما خانواده های پرمصرف و پرخرج را خانواده هایی با سطح بالا و به اصطلاح کلاس بالا می دانند. بنابراین، کسی که بداند تنها ماده ای که نمی توان از خارج وارد کرد، آب است می داند که باید آن را درست مصرف کرد...
این مطلب بخشی از دیدگاه های «دکتر پرویز کردوانی» متخصص مسایل آب است. او همچنین معتقد است ایران همیشه با کمبود آب روبرو بوده و خواهد بود. وی می گوید:«باید خود را آماده کنیم که با شرایط سخت تر از این هم مدارا کنیم چرا که میزان بارندگی منطقه - جغرافیایی کشور- یک سوم میزان بارندگی دنیا است و کشاورزی مهمترین فعالیت ما است. به همین دلیل، به آب بیشتری نیاز داریم چون که ۹۰ درصد آب کشور صرف کشاورزی می شود.»
به گفته «کردوانی» جامعه ای که آب زیاد مصرف می کند، آب بیشتری هم آلوده می کند.
ما بهترین و گواراترین آب دنیا را داریم اما با ندانم کاری و نداشتن برنامه درست، آن را به بدترین شکل مصرف می کنیم. در حالی که صرفه جویی خساست نیست بلکه استفاده بهینه و به اندازه نیاز است.
وی در پروسه صرفه جویی، دیدگاهش را معطوف به ادارات می کند که مصرف بهینه آب را رعایت نمی کنند. «در بسیاری از ادارات و سازمان ها به دلیل داشتن فضای سبز، مصرف آب بی رویه است و هیچ تعهدی در قبال صرفه جویی آب ندارند.»
● فرهنگ، مهمتر از صرفه جویی
«کردوانی» در خصوص این که به چه نحو می توان مصرف آب را کاهش داد؟ معتقد است فرهنگ مهمتر از خود صرفه جویی است. ما فرهنگ صرفه جویی نداریم. صرفه جویی نکردن، تجدد و تمدن نیست. عین بی فرهنگی است.
این متخصص مسایل آب، ادامه صحبت خود را متوجه وضعیت نامطلوب کنونی آب کشور می کند و آن را بسیار نگران کننده می خواند. بنابه گفته وی، هر روز با برداشت بی رویه از منابع زیرزمینی، آب شیرین در حال اتمام و از سوی دیگر در حال شور شدن است. با این شیوه برداشت بی رویه از منابع زیرزمینی در مدت ۱۰ تا ۱۵ سال آینده سفره های آب زیرزمینی به پایان می رسند.
او اما پیشنهادهایی هم می دهد از جمله آن که تنها با احداث آبخیزداری و ایجاد سد می توان بر مشکلات پیروز شد و نیز این تاکید که از اسراف در مصرف و عدم درست و بهینه مصرف کردن پرهیز کرد که هدر دادن آب است.
به راستی ما در هیاهوی روزمرگی و گرماگرم مصارف آب و سایر عناصر انرژی در طول روز و هفته و سال، یک دو دقیقه شده به ارزش معنوی و مادی آب فکر کرده باشیم؟... آن قدر که به فکر تزئینات ماشین و خانه و باغچه و اشیای دیگر هستیم، یک صد هزارم آن به آن زمان اندیشیده ایم که منابع آب در اثر شدت روزافزون مصرف بی رویه سریعتر کاهش می یابند و طبعا دیگر نخواهیم توانست از بهداشت، نظافت، سلامت و توسعه اقتصادی فردی، اجتماعی و کشور به طور دلپذیر و یا از آنچه که بوده و هست، بهره گیریم... همه مسئولیم کمک کنیم ذخایر آبی کشور با جدی گرفتن عادت به رویه مناسب سازگار با کم آبی و خشکسالی، از آنچه باقی مانده است، کمتر نشود. نقش و رسالت دستگاه های مسئول و متولیان ساماندهی تولید و مصرف آب، کمتر از مردم که نیست که مسئولیت هدایت مناسب و موازنه سازی ها بین ذخایر آب با مصرف رایج را دارد.
● وضعیت کشاورزی در خشکسالی
واقعیت کمبود دائمی آب و خشکسالی در ایران را به تعبیر و تعریفی می شود گفت که نوعی رویکرد ضعف و زرد در آوندهای همه نیازها، ابزارها و تولیدات حیاتی است. در این میان، کشاورزی نیز در رده اولویت های فراگیری تهدید خشکسالی قرار دارد در حالی که سفره سلامت زندگانی هر فرد و ملت از برکات تولیدات کشت و زرع مهیا و رنگین شده و خواهد شد. بقای کشاورزی هم منوط به دستیافت آب است. در عین حال می دانیم کمبود آب و خشکسالی را با هیچ ماده و وسیله و منبع دیگر جز نزولات آسمانی نمی توان تامین و جایگزین کرد. بنابراین، خشکسالی در کشورمان را باید جدی بگیریم چرا که در تمام ابعاد سرنوشت مان موثر است.
کشاورزی کشور در سال گذشته (۸۶) با سرمای آن چنان شدید و تاثیرگذار روبرو شد که به گفته کارشناسان مسئول و ذیربط این اتفاق در ۴۲ سال گذشته در سرزمین مان سابقه نداشته است. مضاف به این اتفاق خسارت بار، اینک با مسئله خشکسالی هم روبرو هستیم که همچنان زیان های زیاد به بخش کشاورزی وارد کرده است. در این اوضاع البته دستگاه های مسئول از جمله ستاد حوادث غیرمترقبه نیز تمهیدات و پیش بینی هایی برای کاهش زیان های خشکسالی و سرما در برنامه های حمایتی خود گنجانیده و دولت با تخصیص میلیاردها تومان جهت جبران ضررهای برآمده از خشکسالی به کشاورزان کمک کرده است. در همین راستا، تامین آب مورد نیاز جامعه عشایری کشور نیز مورد توجه قرار گرفته است. در این باره تانکرهای آبرسانی در مناطق عشایری نصب و علوفه برای دام آنان- به دلیل خشکسالی مراتع، به مقدار حدود ۱۰۰ هزار تن کنسانتره خوراک دام در نقاط عشایری توزیع شده است.
زخمه های عمیق خشکسالی و کم آبی بر بدنه و ریشه زندگانی از بی ملاحظگی های کهنه شیوع و استمرار می یابد و دامنگیر آسایش، رفاه و امنیت خاطرمان خواهند شد چنانچه هرکس در پی علاج کاهش این پدیده مزمن نباشد.
زمان آن است که دریچه فضای پز اسراف و هدر آب حیات را به واقعیت تب سرزمین مان از رنج عطش، بگشاییم و شیارهای تشنگی را بر چهره زندگی مان تجسم کنیم که هیچ تصویر دلپذیر و قابل تحمل نخواهد شد.
بیاییم خشکسالی را که - هرگز نمی توانیم برطرف کنیم جز باران ببارد- با قطره قطره صرفه جویی از هدر دادن آب، کاهش دهیم و شادابی زندگی را از دست ندهیم. می دانیم کل زندگی و خروش خوش امیدوارانه هر یک از ما مردم به سلامت و امنیت زیستن مان به آب بستگی دارد بدون هیچ تردید...
● نابودی ۹۶ درصد گندم دیم
به رغم چنین اقداماتی اما خشکسالی فرا گیرد در سطح کشور بر روند کار و تولید کشت و زرع تاثیر گذاشته است از جمله در آذربایجان غربی نیز سبب نابودی ۹۶ درصدی محصول گندم دیم استان شده است. محمد باقر داریانی ،معاون استانداری همچنین با بیان آن که هم اینک آذربایجان غربی نسبت به مدت مشابه سال زراعی گذشته با ۵۰ درصد کاهش بارندگی روبرو است، نیز از آن گفته است که در مجموع ۴۹ درصد از محصول کشاورزی استان در اثر خشکسالی و سرما آسیب دیده است. در این حال، حسین باقری رئیس ستاد حوادث غیرمترقبه کشور اعلام کرده تاکنون ۴هزار و ۸۰۰ میلیارد ریال اعتبار برای جبران خسارت ناشی از سرما و خشکسالی در کشور اختصاص یافته است. از دیگر سو، مدیرکل دفتر ترویج وزارت جهاد کشاورزی با اشاره به این که کشورمان در منطقه خشک و نیمه خشک واقع است، از ۳۰ پروژه با رویکرد نوین به منظور سازش با پدیده خشکسالی که امسال در بخش کشاورزی عملیاتی خواهد شد خبر داده است. به گفته «نوروززاده» همچنین در سال جاری ۲۵۰ میلیارد تومان جهت سازگاری با خشکسالی در بخش کشاورزی، تخصیص یافته است.»
● کمبود میوه جات سردرختی تابستان
جدای از این مقولات و فعل و انفعال ها و به رغم آسیب های فراوان ناشی از سرمای فوق العاده سال قبل و وجود خشکسالی متأثر از کمبود آب در کشور اما بدانیم وضعیت تولید و عرضه میوه جات تابستانی چگونه است.
«علی حاج فتحعلی» دبیر اتحادیه صنف بارفروشان تهران، پیش از آن که چند و چون وضعیت میوه را شرح دهد، می گوید سرمای سال گذشته و خشکسالی و کم آبی کنونی روی تولیدات میوه های سردرختی و مرکبات و همچنین بیشتر بر اراضی دیم کاری گندم و جو تأثیر گذاشته است.
وی در خصوص کم و کیف میوه جات فصل تابستان باتوجه به شرایط خشکسالی، می گوید: «بی تردید کم آبی و خشکسالی در کمیت تولید محصولات فصلی اثرگذار است. بنابراین، در تابستان امسال زمینه تولید و عرضه میوه جات سردرختی کم خواهد بود.»
وی همچنین با تکرار این که خشکسالی ناشی از کم آبی کم و بیش اثر روی تولیدات کشاورزی گذاشته است، می گوید خود در یک باغ شاهد بوده به علت کم آبی، درخت انجیر از ریشه خشک شده بود. وی با بیان این موضوع که دولت بیشتر روی تأمین عمده ارزاق مورد مصرف عمومی از جمله سیب زمینی و پیاز اقدام کرده که از این بابت جای نگرانی نیست، همچنین اظهار امیدواری می کند دستگاه های ذیربط و کشاورزی متناسب با شرایط کنونی خشکسالی و خسارات به وجود آمده به کشاورزان کمک کنند تا آنها بتوانند روی پای خود بایستند و کارشان را ادامه بدهند.
دبیر اتحادیه صنف بارفروشان تهران، در بخشی دیگر از صحبت های خود، ضمن فراوانی اقلامی از تولیدات زراعی در مقطع فعلی، از نرخ های بالای کرایه حمل و نقل از مبدا تا مقصد، می گوید.
به گفته «حاج فتحعلی» هندوانه، پیاز و سیب زمینی گرگانی در میدان زیاد است اما نرخ کرایه حمل این محصولات نیز تقریباً برابر نیمی از قیمت هر کیلو محصول است. به عنوان نمونه نرخ هر کیلو هندوانه در کف میدان از ۶۰ تا ۱۵۰ تومان است لیکن بابت حمل و نقل هر کیلو از مبدا تا مقصد (میدان) بین ۶۰ تا ۷۰ تومان کرایه پرداخت می شود. همینطور پیاز، سیب زمینی و... تقریباً نصف نرخ (قیمت کل) محصول کف میدان، هزینه کرایه می شود.
«دکتر کردوانی» ضمناً راهکارهایی به منظور جلوگیری از هدر روی آب و صرفه جویی برای مردم دارد که به قول او، هزینه چندان ندارد. به گفته وی، حدود ۷۵درصد آب منزل برای امور بهداشتی و نظافتی مصرف می شود. در یک دوش گرفتن به طور متوسط ۶ دقیقه حدود ۶۰ لیتر آب مصرف می شود. مدت دوش گرفتن را کاهش دهید. هنگام مسواک زدن، هر دقیقه ۱۰ لیتر آب هدر می رود. با یک لیوان آب، دهان شستشو می شود. هنگام شستن ظروف، شیر آب را بیهوده و با فشار زیاد باز نگذارید.
شیرهای آبی که چکه می کنند را تعمیر و نشتی لوله ها را برطرف کنید. شیر آبی که در هر ثانیه یک بار چکه می کند، سالانه ۶۰۰۰ لیتر آب را هدر می دهد که همین میزان آب می تواند آب مصرفی روزانه ۴۰ خانوار را تأمین کند. و ابتکار دیگری که در خانه می توان اعمال کرد کم کردن فشار آب است. با این اقدام هم خطر ترکیدگی لوله کم می شود و هم این که آب کمتری در خانه جریان می یابد. برای انجام این کار، شیر فلکه اصلی را کمی ببندید تا فشار آب در لوله ها کم شود.
... ریزش بس سنگین برف زمستان ۸۶ به نوعی یک ضرباهنگ خیالی را در اذهان عمومی طنین افکن کرد که در سال ۸۷ دیگر خبری از کم آبی و سفارش و تاکید و توصیه دستگاه های ذیربط در صرفه جویی مردم به ویژه در فصل تابستان، در میان نیست. این تصور عامیانه اما غافل از آن بود که اصولاً کم آبی و خشکسالی در بطن تاریخ سرزمین مان نهفته است. آن گونه که مسئولان و کارشناسان آب و هوای کشور می گویند: «ایران در اقلیم خشک جهانی واقع شده است و چرخه خشکسالی هرچند سال در جغرافیای زیستی ما برقرار و حاکم است.» شش سال پیش را به خاطر بیاوریم که خشکسالی چه مشکلاتی را در دستیافت بدیهی به ایجاد توازن بین تامین و عرضه آب و مصارف در بخش آب شرب، کشاورزی و دیگر صنایع به وجود آورد. در همان سال، در سفر اداری به سیستان و بلوچستان از نزدیک دیدیم خشکسالی و کمبود آب چه مشکلات متعددی برای هموطنان آن استان به بار آورده بود. بسیاری از خانه های خشت و گلی حاشیه رودخانه هیرمند که در برهوت خشک منطقه، تشنه آب بود. تهی از خانواده های ساکن شده بود. مردم به ویژه روستانشینان از تانکرهای آب و در فواصل دور و نزدیک از محل سکونت خود، دبه های پلاستیکی و گالن های کوچک و نسبتاً بزرگ را از شیرها و منبع های آب مستقر در محیط زندگیشان به نوبت پر می کردند. در مقطع خشکسالی کنونی نیز به نقلی ۱۴ استان کشور را فرا می گیرد.
● آژیر جهانی خشکسالی
طنین دوره تازه خشکسالی در ایران در گزارش های خبری، آوای خشکسالی از زبان مسئولان و مقام های کشور نیز در آن سوی مرزها منعکس شده است از جمله در یکی از این گزارش ها به نقل از «مجید نامجو» معاون وزارت نیرو می خوانیم: «ایران با بدترین خشکسالی در ۴۰ سال اخیر روبرو است به طوری که سطح بارندگی ۴۴ درصد پایین تر از میانگین است.» این موضوع در نگاه «حداد عادل» رئیس مجلس دوره هفتم نیز این گونه مطرح شده است: «پس از سرمای بی سابقه ای که سال گذشته تجربه کردیم و باعث خسارت قابل توجه به کشاورزان شد، حالا در سال ۸۷ با خشکسالی مواجه هستیم.» به گفته وی، این خشکسالی شماری از استان ها از جمله تهران را تحت تأثیر قرار داده است.
چندی پیش «رسول زرگر» معاون وزارت نیرو نیز گفته بود: «بارندگی در ماه های گذشته بسیار پایین تر از میانگین ۳۰ سال گذشته بوده است. احتمال دارد که ۱۲۰ شهر کوچک و ۶۰ هزار روستا امسال تابستان با کمبود آب مواجه باشند.» وی اما در مجموع از ۹ استان شامل بوشهر، کهکیلویه و بویراحمد، فارس، کرمان، هرمزگان، خراسان جنوبی، سیستان و بلوچستان و یزد به عنوان استان هایی که در معرض خشکسالی هستند نام برده است.
استان تهران هر چند به اخطار مقامات، با کمبود شدید آب روبرو است اما رسماً جزو استان های درگیر خشکسالی محسوب نشده است. اما به باور «داود ملایمی» مدیر سازمان آب و فاضلاب تهران، باتوجه به کمبود بارندگی در اسفند و فروردین استان تهران شرایط خشکسالی را تجربه می کند. «کیارشی» از معاونان استانداری تهران می گوید: «با وجود آن که استان تهران در سال جاری به شدت برای تامین آب شرب دچار مشکل است، ولی متأسفانه در وزارت کشور، جزو ۱۴ استان دچار خشکسالی محسوب نشده است.» در این حال، «زرگر» معاون وزارت نیرو گفته است: «امسال بحث جیره بندی آب در دستور کار وزارت نیرو نیست اگر مردم ۱۰ درصد در مصرف آب صرفه جویی کنند می توان خشکسالی تابستان امسال را بدون هیچگونه محدودیت و مشکلی پشت سر گذاشت.»
● کشاورزی در تابستان داغ
طبیعی است که پدیده خشکسالی علاوه بر این که امور متعارف در چرخه حیاتی مردمی را متأثر می کند.
برچرخه و محصولات کشاورزی هم اثرات قابل توجه می گذارد. «عنایت الله تورنگ» رئیس سازمان جهاد کشاورزی مازندران، در این باره می گوید: «نه فقط در محصول برنج، بلکه در محصولاتی مانند جو، گندم، سویا و بسیاری دیگر با مشکلاتی مواجه شده ایم.» به گفته او، این استان برای تامین پمپ آب برای کشاورزان به ۲ میلیارد تومان نیاز دارد.»
از سوی دیگر «محمدحسین شمس فرد» رئیس اتحادیه صادرکنندگان خشکبار با اشاره به این که تولید محصول پسته در سال ۸۷ به شدت افت کرده، می گوید: «تولید پسته از ۳۰۰ هزار تن در سال ۸۶ به ۱۰۰ هزار تن در سال ۸۷ افت کرده است. خشکسالی و سرمازدگی ۵۰ درصد محصول پسته را از بین برده است که باعث خواهد شد جایگاه ایران در بازار جهانی پسته، نیز جابه جا شود.»
با پـدیداری خشکسالی و کم آبی در سطح کشور که طبعاً آثار آن در بخش های مختلف چه تولیدی و صنایع و کشاورزی و چه مصارف انرژی و خانگی و... اجتناب ناپذیر خواهد بود، دولت از اوایل سال جاری اقدامات و تمهیداتی مبنی بر کاهش آثار خشکسالی و خسارات اقتصادی آن انجام داده که می توان به تشکیل «ستاد خشکسالی» اشاره کرد.
در این ستاد، معاون رئیس جمهور، وزرای کشور، بازرگانی، بهداشت، کشاورزی و اقتصاد و دارایی حضور دارند. ستاد یاد شده در اولین جلسه خود در اوایل اردیبهشت ماه وظایف سازمان های دولتی را برای کاهش آثار خشکسالی مشخص کرد و قرار شد لایحه ای برای تخصیص دو هزار میلیارد تومان جهت مقابله با خشکسالی و همچنین سرمازدگی زمستان گذشته، تهیه کند. دولت این لایحه را به عنوان بخشی از لایحه ای دوفوریتی در اولین روز خرداد ماه جاری تحویل مجلس داد که تصمیم گیری در مورد آن به مجلس هشتم سپرده شد.
● کنترل ملی و نظام مند مصرف آب
اگر چه دیرهنگام است اما زمان آن فرا رسیده که یک کنترل زیربنایی مدیریتی و ملی و بازنگری جدی معطوف به سیستم ساماندهی و نظام مندی در هر بخش مصارف انرژی و در رأس آن، آب زندگانی، به گستره میدان عمل و فرهنگ سازی ژرف و همه جانبه کشورمان پدید آید و هجی کردن خشکی اقلیم ایران و واقعه خشکسالی پیش رو در تمامی لایه های جامعه یک الزام ناگزیر است. در این راستا تقویت اراده های فردی و خانوادگی و استانداردسازی مصارف سازمان ها، ادارات و حتی صنایع تولیدی، نقش به سزا و مؤثر در بهینه سازی مصرف آب دارد. کمرنگ جلوه دادن و بعضا بی تفاوتی حس مسئولیت فردی، اجتماعی و اداری در برابر واقعیت خشکی اقلیم ایران و خشکسالی پیش رو قدر مسلم است که دایره محدودیت و حتی تهدیدهای ناگزیر کم آبی را تشدید می کنیم.
● آسیب های خشکسالی از نگاه بین المللی
سازمان جهانی خواربار و کشاورزی (فائو) در تازه ترین گزارش خود پیش بینی کرده است در اثر خشکسالی و کاهش بارندگی در ایران تولید گندم، جو و ذرت کشورمان طی سال جاری ۲.۸ میلیون تن کاهش می یابد. گزارش یادشده تحت عنوان «چشم انداز غذایی جهان» نیز حاکیست تولید غلات ایران در سال ۲۰۰۷ میلادی به ۲۱.۹ میلیون تن رسیده بود که در اثر بروز خشکسالی و کاهش بارندگی، پیش بینی شده است این رقم در سال جاری به ۱۹.۱ میلیون تن کاهش پیدا کند اما تولید برنج بدون تغییر نسبت به سال قبل باقی می ماند. در همین راستا، میزان واردات غلات توسط ایران از ۴میلیون تن در سال گذشته به ۶.۶ میلیون تن در سال جاری افزایش می یابد. در گزارش موصوف نیز اعلام شده مصرف غلات از ۲۶.۳ میلیون تن در سال گذشته به ۲۵.۸ میلیون تن در سال جاری کاهش می یابد و حجم ذخایر غلات نیز بدون تغییر نسبت به سال قبل در سطح ۲.۶ میلیون تن باقی ماند. همچنین در حالی که تولید گندم در سال گذشته به ۱۵ میلیون تن رسیده بود، پیش بینی می شود این رقم در سال جاری به ۱۳میلیون تن کاهش یابد و به این ترتیب کشور مجبور شود ۲میلیون تن گندم از خارج وارد کند. واردات گندم در سال قبل تنها ۲۰۰ هزار تن گزارش شده بود که این رقم امسال به ۲میلیون تن افزایش پیدا می کند. از سوی دیگر در حالی که صادرات گندم در سال گذشته ۴۰۰ هزار تن گزارش شده بود در سال جاری این رقم به صفر می رسد.
تولید جوی ایران نیز با کاهش محسوس در سال جاری مواجه می شود. در سال قبل بیش از ۳.۵ میلیون تن جو در کشورمان تولید شده بود. انتظار می رود این رقم در سال ۸۷ به ۲.۸ میلیون تن کاهش پیدا کند. به این ترتیب واردات جو از ۴۰۰ هزارتن در سال قبل به یک میلیون تن در سال جاری می رسد.
گزارش «فائو» همچنین حاکی از آن است که تولید برنج ایران نسبت به سال قبل کاهش نخواهد یافت و در سطح ۱.۵ میلیون تن باقی می ماند. براساس گزارش مذکور میزان واردات این محصول از
۱.۱میلیون تن در سال قبل به ۹۰۰هزار تن در سال جاری کاهش پیدا می کند. میزان مصرف برنج در ایران بدون تغییر نسبت به سال گذشته، در حدود ۲.۸ میلیون تن باقی می ماند. حجم ذخایر این محصول از ۴۰۰ هزار تن به ۳۰۰هزار تن کاهش می یابد. تولید جهانی برنج از ۴۳۵ میلیون تن به ۴۴۵ میلیون تن در سال جاری افزایش پیدا می کند.
در سال های نه چندان دور یک لامپ، یک رادیو برقی لامپ دار و شاید یک یخچال ۸یا ۷فوت، مجموع وسایل برقی خانه ها را تشکیل می داد اما امروزه در بسیاری از خانه ها در حدود ۲۰-۱۵ وسیله برقی مختلف مورد استفاده قرار می گیرند آن زمان ها دکان ها و مغازه ها اغلب با یک چراغ زنبوری و برخی با یک تک لامپ روشن می شد آنهم فقط در شب. اینک در هر فروشگاه همسطح و غیرهمسطح و بالاخانه و زیرزمین پنداری جشن و گلریزان ویژه است که ده ها لامپ رنگارنگ؛ مدادی، هالوژنی، نورافکن، کم مصرف، پرمصرف، ریسه ای و چشمکی و... روشن می کنند آن هم نه تنها در شب که از همان زمانی که کرکره های مغازه را بالا می کشند تا انتهای تلاقی شب به نیمه شب. اما آیا می دانید که فقط برای تامین برق مصارف خانگی و تجاری در کشورمان سالیانه حدود یک هزارو هفتصد و بیست و هشت میلیارد تومان یعنی برابر حدود ۶۴میلیون بشکه نفت خام هزینه می شود؟... «خشکسالی» را نباید در «تاریکی» و «بی آبی» بگذاریم... همت بلند داریم، هیچ کاری نشدنی نیست و نخواهد بود.
تا حدود ۵۰ سال قبل خانواده های محدودی از انرژی الکتریسته بهره مند بودند اما به مرور و متأثر از اختراعات و تولیدات جدید صنعتی دنیای متحول شده، تعداد وسایل برقی خانگی بیشتر و متنوعتر شد تا جایی که امروزه نزدیک بیست وسیله برقی در بیشتر خانواده ها موجود است. بدیهی است فزونی تعدد لوازم برقی مورد استفاده خانگی میزان مصرف برق را بالا می برد که هم در اقتصاد خانواده و هم در اقتصاد کشور تأثیرات گوناگونی می گذارد.
بهای ۶۴میلیون بشکه نفت برای تامین برق
در «راهنمای عملی استفاده بهینه از وسایل خانگی» تحت عنوان «مصرف عاقلانه» سازمان بهره وری انرژی ایران، آمده است: «سالیانه در کشور ما حدود ۳۲میلیارد کیلو وات ساعت برق فقط در بخش خانگی و تجاری مصرف می شود و برای تولید این مقدار برق، حدود ۶۴ میلیون بشکه نفت خام و حدودا یک هزار و هفتصد و بیست و هشت میلیارد تومان هزینه می شود البته این رقم با احتساب هر بشکه نفت خام ۳۰دلار و هر دلار ۹۰۰ تومان به دست آمده است.»
● محیط روشن است پس برق کم نیست!
«در جامعه ما این که برق همواره هست به یک باور غلط درآمده است. تا زمانی که برق خاموش -قطع- نشود مردم قبول نمی کنند برق کم است. یا تا زمانی که آب به دلیل کمبود، قطع نشود، کم آبی باورشان نمی شود.» با «محمد قربانی» یکی از شهروندان تهرانی درباره چگونگی مصرف انرژی گفت وگو می کنم که بخشی از آن را در بالا خواندیم. وی اعتقاد دارد که اکثر مردم از برق و آب بی رویه استفاده نمی کنند. عمده مسئله افراط در مصارف انرژی مربوط به برخی از مرفهین است.
این شهروند که موتورسیکلت او وسیله کار و تأمین امرار معاش است، ادامه صحبتش در مورد سهمیه بندی بنزین -به عنوان یک انرژی- است.
«وقتی صحبت از توزیع متعارف و صرفه جویی در انرژی می شود انتظار است که سود این قانونمندی را ببینیم و ببریم. براساس کارت سهمیه بنزین روزانه یک لیتر بنزین به من و امثال من داده می شود اما به آن کسانی که چند تا ماشین دارند هم به تعداد ماشین شان کارت سهمیه داده شده است. کار من با موتور در سطح شهر است. ناچار روزی ۴لیتر بنزین از سایرین تهیه می کنم. این شیوه به واقع نامتعادل است و از طرفی تأمین کننده نیاز عده ای نیست، اما از سوی دیگر می بینیم عده ای مرفه هیچ مشکلی در تأمین سوخت خودروشان ندارند.» وی با چنین دیدگاه، نتیجه گیری می کند: «برنامه ریزیها برای صرفه جویی در انرژی از جمله برق لزوما می باید نیز زمینه ساز ایجاد تعادل و آسایش نسبی باشد. باید طوری برنامه ریزی شود که مشکل نه در تولید و توزیع و نه در مصرف عمومی به وجود نیاید. حرف ها با عمل ها برای همه یکی باشند. در آن صورت مردم هم راحت تر قبول می کنند مثلا آب و برق و... کم است و متقاعد به صرفه جویی می شوند نه آن که برخی آنقدر اسراف می کنند که سهم قشر دیگر جامعه دچار مشکل شود.»
● ترک عادت اسراف
«فرهنگ رعایت مصرف متعادل را بسیاری از مردم رعایت نمی کنند».
این مطلب را «درویش ها» مغازه دار لوسترفروش می گوید. لوسترهای زیادی از سقف مغازه آویزان است اما تک و توک آن ها روشن هستند. او می گوید: «دهها لوستر آویخته از سقف هستند اما به خاطر رعایت صرفه جویی و کاهش هزینه مصرف، ۴ تا لوستر بیشتر روشن نمی کنم. در خانه هم به افراد خانواده تذکر می دهم در کاهش مصرف برق در فضای خانه توجه داشته باشند. برای مشتری هم توضیح می دهم و توصیه می کنم از لوسترهای با لامپ های کم مصرف استفاده کنند.» وی به تفاوت زیاد «وات» لامپ های معمولی- شمعی- با لامپ های کم مصرف اشاره می کند: «یک لوستر دارای ۱۲ لامپ شمعی که هر لامپ ۶۰ وات است جمعا ۷۲۰ وات برق مصرف می کند در صورتی که برای چنین لوستر ۱۲ عدد لامپ کم مصرف و هر یک ۷ وات باشد مناسب است. به این نحو از هر لامپ ۵۳ وات برق صرفه جویی خواهد شد ضمن آن هر لامپ تا ۲ متر فضای اتاق را روشن می کند. »وی درباره لامپ های کم مصرف، به این نکته اشاره می کند که برای ترغیب مردم به استفاده از این گونه لامپ ها، در قیمت آنها تجدیدنظر شود چرا که الان یک نوع لامپ کم مصرف ۲ هزار تومان عرضه می شود در حالی که یک لامپ شمعی ۳۰۰ تومان است، مردم به تفاوت زیاد قیمت ها توجه می کنند اما به میزان مصرف هر کدام توجهی ندارند. وی معتقد است: «در خانواده ها بزرگترها خود ضمن رعایت مصرف بهینه از برق و سایر انرژی ها، به اعضای کوچکتر تذکر بدهند و توصیه کنند در مصرف برق نیز افراط نکنند. باید این فرهنگ در خانواده ها نهادینه شود که کمتر مصرف کردن هم به صرفه اقتصاد خانواده و هم مفید برای اقتصاد و توسعه کشور است. از نظر شرعی هم اسراف پذیرفته نمی شود.»
«عابد» فروشنده شبرنگ، در ادامه صحبت قبلی خود پیرامون صرفه جویی در انرژی و آن که لامپ های کم مصرف به عنوان یکی از راه های بهینه سازی مصرف معرفی می شود، این باور را دارد که جایگزین کردن لامپ های با مصرف کم به جای لامپ های معمولی و رایج با مصرف بالا به دلیل آن که نور لامپ های کم مصرف به لحاظ رنگ، نازیبایی و بی روحی در محیط کار و خانه نوعی افسردگی می آورد مورد استقبال همگانی قرار نمی گیرد. وی می افزاید: «ما در خانه برای صرفه جویی در مصرف برق مدتی از لامپ های کم مصرف در لوسترمان استفاده کردیم ولی به علت نوع نور و تأثیر روحی آن، مجددا لامپ های شمعی را مورد استفاده قرار دادیم.»
● برق بی موقع خاموش!
اول بار که وارد آپارتمان می شوم کلید برق را می زنم و تک لامپ اتاق روشن می شود بلادرنگ نوه ۵ ساله ام از سمت دیگر اتاق می دود و به من می گوید نباید حالا برق را روشن کرد و کلید را پایین می زند و لامپ خاموش می شود.
«مجابی» صاحب نظر در امور برق و شاغل در یک شرکت مرتبط با برق، با اشاره به این که از آن اقدام فوری و تذکر مسئولانه کودک خانواده اش شگفت زده شده است به عمق نهادینه شدن فرهنگ صرفه جویی به هنگام اشاره می کند و می گوید که فرهنگ مناسب رویه صحیح مصرف کردن در میان مردم ما جایگاه مطلوبی ندارد. وی ادامه می دهد؛ «در بسیاری از کشورها هم در معابر و خیابان ها و هم در خانه های مسکونی و مغازه ها و ادارات صرفه جویی در مصرف برق کاملا رعایت می شود تا حدی که در این خصوص می توان چنین تصویری از مراعات قاعده و نظام مندی مصرف برق ارائه کرد شب هنگام در خیابان ها پنداری اصلا نور روشنایی برق نیست و یا آن قدر نور کم است همانند تابندگی ماه از پشت ابرهای رقیق. مغازه ها با تک لامپ، هیچ نور اضافی و چشم آزار ندارند. خانه ها هم عموما با یک لامپ معمولی در شب، روشنایی دارند.»
او در ادامه صحبت خود می گوید: «اما در شهرهای ما و کشور ما اکثر خانواده ها اعم از تحصیلکرده و دارای عناوین علمی- اجتماعی و تاجر، مرفهین هنگام شب تمام چراغ ها و لوسترهای پرشعله روشن می کنند و حتی بعضا چراغ های حیاط و کنار باغچه ها روشن است.»
به باور وی، فرهنگ سازی مصرف بهینه در انرژی از جمله برق الزاما می باید از مهدهای کودک شروع شود تا به تدریج فراگیر و نهادینه موظف شود: «بچه ها از کودکی بهتر و عمیقتر آموزش و فرهنگ را نیز در مصارف انرژی درک می کنند.» به گفته این کارشناس در حال حاضر مصرف انرژی به ویژه برق در کشورما به اندازه مصرف سرانه تمام کشورهای اروپایی است. بنابراین واقعیت ها، لازم و ضروری است فرهنگ مصرف بهینه برق، آب، گاز و در جامعه و خانواده ها جدی گرفته شود. وی می گوید: «در مقابل این ضرورت، اما خانواده ها اغلب از این که یک لامپ در اتاق خانه شان روشن کنند، گلایه و شکوه ها می کنند که می خواهیم فضای اتاق مان خیلی روشن باشد، دلمان روشن باشد، حوصله مان تنگ نشود. این گونه احساسات- سنتی- تلقینی- در اینجا در شرایطی است که دنیا نیز با کمبود انرژی مواجه است.»
● نورافشانی در یک اتاق ۲۰ متری!
یک فروشنده لوازم روشنایی برقی، می گوید: «مردم ایران دنبال نور زیاد هستند. مشتری می آید یک لوستر ۲۰-۱۰ شعله برای یک فضای ۲۰ متری می خواهد. اکثر طالب نور کم نیستند.»
«یداللهی» می افزاید:« در کشورهای دیگر به ویژه کشورهای آسیایی و از جمله چین مردم به دلیل گران بودن نرخ مصرف برق، کم مصرف می کنند. اکثر چراغ های روشنایی برق خانگی مجهز به ولوم «دیمر» (وسیله تنظیم نور) هستند اما مردم ایران همیشه دنبال تزیین نور برق هستند.»
به نظر این فروشنده، برای بهینه سازی و صرفه جویی انرژی برق، افزایش نرخ مصرف تاثیری چندان در کاهش مصرف نخواهد داشت: «باید شیوه استفاده صحیح به مردم آموزش داده شود چرا که طرز مصرف درست از وسایل برقی مهمتر از شیوه اعمال افزایش نرخ مصرف است.»
وی معتقد است:«دولت نرخ مصرف را بالا نبرد اما تعیین تعرفه میزان مصرف برای خانواده ها را به عنوان یک پیشنهاد مطرح می کند.»
براساس داده های سازمان بهره وری انرژی ایران (سابا)، هر وسیله جدیدی به همراه خود رفاه بیشتری را برای خانواده ها به ارمغان می آورد.
بسیاری از این وسایل پس از چند سال در خانه جای خود را بازمی کنند که همه در پی استفاده از آنها هستند و از طرفی بر هزینه های خانواده ها نیز تاثیر به سزایی دارد چرا که شکی نیست که هزینه برق و ... وسایل خانگی به نسبت استفاده از آنها بالا می رود. تحقیقات گوناگون نشان داده است که استفاده نادرست از این وسایل نیز عامل بسیار مهمی در افزایش هزینه برق است... صرفه جویی و اصلاح الگوی مصرفی در کلیه بخش های جامعه و به ویژه در بخش خانگی که مصرف کننده بخش بزرگی از انرژی الکتریسیته می باشد از اهمیت به سزایی برخوردار است... تجربه چند دهه گذشته نشان داده است که رشد اقتصادی و توسعه صنعتی که خود پایه های اصلی پیشرفت تکنولوژی و رسیدن به اقتدار سیاسی و اقتصادی و شکوفایی فرهنگی هستند، تا اندازه زیادی به استفاده درست و منطقی از منابع انرژی ارتباط دارد.
در توصیه ها و توضیحات فراوان مکتوب سازمان یاد شده پیرامون گسترش فرهنگ بهینه سازی انرژی نیز آمده است: با انجام راهکارهای ساده می توان فرهنگ بهینه سازی مصرف انرژی را گسترش داد. بر این مبنا، یکی از گزینه های «مصرف عاقلانه»، استفاده منطقی از وسایل روشنایی است از جمله رعایت نکات رنگ های روشن و نور طبیعی در ساختمان، پاک کردن گرد و غبار از لامپ ها و حباب ها، خودداری
حتی الامکان از خاموش و روشن کردن بی دلیل لامپ ها، در صورتی که از لوسترهای چند شاخه استفاده می کنید، از لامپ های کم مصرف ۱۰ وات- مخصوص لوستر- و یک «دیمر= دستگاه تنظیم نور» استفاده کنید، کنترل هر چند سال یک بار سیم کشی منزل به وسیله متخصص نقص سیم کشی الکتریکی می تواند سبب بالا رفتن مصرف و کم شدن عمر لامپ و وسایل برقی دیگر شود. استفاده از لامپ های رشته ای که با صرفه تر از لامپ های کم توان هستند. با استفاده از تعداد کمتری لامپ پرتوان به جای تعداد بیشتر لامپ کم توان، در مصرف انرژی صرفه جویی کنید.
● افزایش کارایی لوازم برقی
رعایت راهکارهای عملی و ساده ذیل، منجر به افزایش کارایی کولرها می شود و در نهایت مصرف انرژی الکتریکی را نیز کاهش می دهد: «ظرفیت برودتی کولرها باید متناسب با فضای مورد استفاده و شرایط آب و هوایی محل انتخاب شود. کولرهای بزرگتر تنها منجر به مصرف بی مورد انرژی الکتریکی می شود، استفاده از کولرهای گازی برای مناطق گرم و مرطوب و از کولرهای آبی برای مناطق معتدل، انتخاب کوتاه ترین مسیر کانال کشی و چنانچه کانال کولر خارج از ساختمان قرار دارد حتماً عایق کاری با پشم شیشه شود، انتخاب کوتاهترین مسیر کانال کشی. هر چه مسیر کانال کشی کولرهای آبی بیشتر و پرپیچ و خم باشد، فشار هوا در مسیر کانال افت پیدا می کند. جبران آن به انرژی بیشتری نیاز دارد.
تعویض حتی الامکان هر ساله پوشال های کولر، تمیز کردن و رفع اشکالات کولر پیش از شروع به کار آن در فصل گرما، کارکرد کولر را بهبود بخشیده، مصرف انرژی آن را کاهش می دهد و از هدر رفتن سرما نیز جلوگیری می کند. پرهیز حتی الامکان از روشن نگه داشتن مداوم کولر در طول روز، کولرهای گازی از جمله پرمصرف ترین وسایل خانگی هستند...» توصیه های سودمند در زمینه کاربردهای درست از وسایل گرمایش و سرمایش، مصرف آب و ... و در نهایت به منظور صرفه جویی در مصارف آب، برق و ... فراوانند. بنابراین برای حصول نتایج مفید در چرخه اقتصاد خانواده، کشور و توسعه امکانات رفاه بخش و ... به نظر می رسد. تمام هر آنچه که سازمان های مسئول و مدیریت شهری و کشوری و ... در این موارد به عنوان راهنمایی عملی در بهینه سازی مصرف در قالب جزوه و کتابچه منتشر کرده اند آن گاه نتیجه بخشی بیشتر خواهد شد که در دسترس عموم واقع شده باشد.

حسن آقایی

منبع : روزنامه کیهان