نگاهی دوباره به مساله خودروهای فرسوده

چند سالی است كه مساله خودروهای فرسوده مطرح می‌شود و همه از لزوم برنامه‌ریزی برای جایگزین كردن آن سخن می‌گویند. بیش از هر چیز آلودگی ناشی از این خودروها انگیزه لازم را برای جلوگیری از آنها ایجاد كرده و پس از مصرف بالای بنزین موجب شده تا در مورد حل این مشكل یك نوع وفاق در سطح سیاست‌گذاری ایجاد شود. نفس شكل گیری این وفاق در سطح تصمیم‌گیری ارزشمند است، اما لازم است
با نگاهی اقتصادی به مساله در مورد چگونگی حل آن بازاندیشی كنیم.
امروزه راه‌حل‌هایی كه برای حل مشكل خودروهای فرسوده عنوان می‌شود، عمدتا شامل جلوگیری از تردد، الزام به جایگزینی خودروهای فرسوده با خودروهای جدید، اعطای تسهیلات به دارندگان خودروهای فرسوده در جهت ایجاد انگیزه برای جایگزین كردن آنها و مالیات بستن بر خودروهای فرسوده می‌شود. این راه‌حل‌ها چنان مفروض دانسته می‌شود كه كسی در مورد صحت آنها چندان مناقشه‌ای نمی‌كند.
برای اینكه اشكال این راه‌حل‌ها مشخص شود، كافی است به‌این مساله توجه شود كه چرا در كشورهای دیگر مساله خودروهای فرسوده وجود ندارد؟ البته به‌این سوال می‌توان پاسخ‌های فرعی نیز داد. مثلا گفت كه قیمت خودرو در كشورهای دیگر بسیار پایین است، به همین دلیل افراد به راحتی خودروهای قدیمی خود را با خودروهای جدید تعویض می‌كنند. این پاسخ اگرچه به ظاهر جذاب و عقل پسند است، اما مساله اصلی را نادیده می‌گیرد.
تحلیل درست خودروهای فرسوده منوط به نگاه از چشم مصرف‌كننده ‌این خودرو است. چرا دارندگان این قبیل خودروها تداوم استفاده از آنها را انتخاب می‌كنند؟ پاسخ این است كه نفع این كار از هزینه آن بیشتر است. نفعی كه دارندگان چنین خودروهایی می‌برند، حمل‌و‌نقل شخصی، درآمد ناشی از مسافركشی و باركشی خواهد بود اما هزینه‌ این كار به دو قسمت می‌شود. بخشی از هزینه آن ناشی از پول بنزین و تعمیرات آن است اما بخش دیگر ایجاد آلودگی است كه زیان آن را كل جامعه و از جمله خود دارنده خودرو متحمل می‌شود. از آنجا كه تمیزی هوا نقش یك كالای عمومی را دارد طبیعی است كه انسان‌ها انگیزه اقتصادی كافی برای صیانت از آن را نداشته باشند و توجهی به آلوده كردن هوا نداشته باشند. لذا تنها هزینه‌ای كه دارنده خودروهای فرسوده متوجه خود می‌بیند هزینه بنزین و تعمیرات خودروست. از دید دارنده خودرو تا وقتی كه منافع استفاده از خودرو بیشتر از این هزینه باشد، او به استفاده از آن ادامه خواهد داد.
از این تحلیل ساده راه‌حل سیاست‌گذاری نیز مشخص می‌شود. اگر می‌خواهید دارنده خودرو بدون هرگونه مداخله دولت خود به صورت اتوماتیك استفاده از خودروی فرسوده را كنار بگذارد باید هزینه استفاده از آن برایش بیش از منفعت گردد. اهرمی كه در اختیار سیاست‌گذار است تا بتواند با استفاده از آن سمت هزینه را برای دارنده خودرو فرسوده بالا ببرد، قیمت بنزین است كه دولت به درستی می‌تواند با افزایش آن به‌ این مقصود دست یابد. دولت‌ها محق هستند تا با بالا بردن قیمت بنزین و حتی مالیات بستن بر آن، هزینه استفاده از خودرو را برای دارندگان خودرو افزایش دهند. حال هر كس كه بنزین بیشتری مصرف كند هزینه مالی بیشتری پرداخت خواهد كرد. به‌این ترتیب بدون هرگونه مداخله دولت مقصود حاصل خواهد شد. نمونه آشكار این مساله وضعیت خودروهای آمریكایی در بازار ایران است. اگرچه‌این خودروها رفاه زیادی را نصیب سرنشین می‌كنند اما قیمت بسیار پایینی دارند چرا كه مصرف بالای سوخت در آنها تقاضا را برای آن كاهش داده و قیمت آن را پایین آورده است. لذا استفاده از آنها بدون هرگونه مداخله دولت در ایران بی‌رونق مانده است.
با توضیح یاد شده دلیل شكل گیری مشكل خودروهای فرسوده مشخص می‌شود. پایین نگه داشتن قیمت بنزین نه تنها مشكل افزایش مصرف و آلودگی را موجب شده بلكه استفاده از خودروهای غیربهینه را اقتصادی كرده است و تا وقتی كه‌این مشكل یعنی قیمت بنزین حل نشود، مساله خودروهای فرسوده خود بخود حل نخواهد شد. علت اینكه سیاست‌گذاران به راه‌حل‌هایی چون اعطای تسهیلات و ممانعت از تردد آنها روی آورده‌اند این است كه دولت‌ها تا كنون حاضر به استفاده از راه‌حل اصلی یعنی اصلاح قیمت بنزین نشده‌اند. از این رو این راه‌حل‌ها به عنوان گزینه دوم (second best) در دستور كار قرار گرفته است.

علی سرزعیم

منبع : روزنامه دنیای اقتصاد