سلامت، رسانه، قانون

کشوری که با وجود تمدن کهن خود قدیمی‌ترین روزنامه آن ۱۷۰ سال پیش منتشر شده و قدمت قانونگذاری به شیوه امروزی در آن نیز به یکصد سال می‌رسد، نمی‌توان انتظار تاریخی طولانی در زمینه تبلیغات (به معنای امروزی خود) در امور پزشکی داشت.
● اولین قانون
اولین رد پای قانون در تبلیغات پزشکی را می‌توان در سال ۱۳۲۰ یافت. در ماده چهارم ‌‌قانون، طرز جلوگیری از بیماری‌های آمیزشی و بیماری‌های واگیردار ‌مصوب ۱۱ خرداد ماه ۱۳۲۰ آمده است: «پزشکان یا متصدیان سایر فنون پزشکی که به وسیله تبلیغات بی‌اساس موجب گمراهی بیمار آمیزشی می‌شوند یا به وعده‌های دروغ ‌بیمار را از درمان صحیح باز می‌دارند مانند اینکه معین کنند در مدت چند روز بیمار را درمان کرده و یا با بستن پیمان یا انتشار آگهی‌هایی که مخالف اصل‌ پزشکی است، بیمار را فریب دهند، به حبس‌تأدیبی از دو ماه تا یک سال و یا به پرداخت کیفرنقدی از ۲۰۰ ریال تا ۲۰۰۰ ریال محکوم می‌شوند.»
قانون بهداشت شهری مصوب ۲۹ بهمن ماه ۱۳۲۹ یکی از نخستین قوانینی است که به طور مشخص به بحث تبلیغات پزشکی می‌پردازد. به موجب ‌ماده ۳ این قانون، پزشکان و داروسازان و دندانپزشکان و دام‌پزشکان و ماماها و متصدیان آزمایشگاه‌ها و موسسات دارویی و بازرگانی و کلیه اشخاصی که‌ به وسیله تبلیغات بی‌اساس موجب گمراهی و یا فریب بیماران می‌شوند و یا به وعده دروغ. بیمار را از درمان صحیح باز دارند (مانند اینکه معین کنند در‌ مدت کمی‌ که موافق موازین طبی نیست، بیمار را درمان کرده و یا به وسیله دارویی برخلاف حقیقت در ظرف مدت معین معالجه می‌شوند) و یا با بستن‌ پیمان یا انتشار آگهی‌هایی برخلاف اصول پزشکی بیمار را فریب دهند، بنا به اعلام وزارت بهداری و ادارات بهداری محل به حکم دادگاه از دو ماه تا یک‌سال ممنوعیت از عمل پزشکی یا تأدیه غرامت از دویست تا سه هزار ریال یا به هر دو مجازات محکوم می‌شدند.
پلی کلینیک فرانسز به مدیریت دکتر سرکسیان صاحب دیپلم دولتی فرانسه کلینیک شبانه روز باز است و مریض می‌تواند فورا دوا تهیه نماید. چند تخت‌خواب برای خواباندن مرضای سخت تهیه گردیده. (اطلاعات ۱۳۰۸)
قانونی برای تمام فصولپنج سال بعد یعنی در سال ۱۳۳۴، قانون مربوط به مقررات امور پزشکی و دارویی و مواد خوردنی و آشامیدنی به تصویب رسید؛ قانونی که هم اکنون نیز برقرار است. به موجب ماده ۵ این قانون هیچ یک از مؤسسات پزشکی و دارویی و صاحبان فنون پزشکی و داروسازی و سایر مؤسسات مصرح در ماده اول این قانون، حق انتشار ‌آگهی تبلیغاتی که موجب گمراهی بیماران یا مراجعان به آنها باشد و یا به تشخیص وزارت بهداری برخلاف اصول فنی و شئون پزشکی یا عفت عمومی ‌باشد، ندارند و حق استفاده از عناوین مجعول و خلاف حقیقت روی تابلو و سرنسخه و یا طرق دیگر و دادن وعده‌های فریبنده را ندارند. همچنین دخل و ‌تصرف و یا تغییر در نسخه پزشکی به هر صورت که باشد (بدون اجازه خود پزشک) از طرف داروساز ممنوع است. متخلفان برای بار اول به پرداخت‌پنج هزار ریال تا بیست هزار ریال و برای دفعات بعد هر دفعه از بیست هزار ریال تا ۵۰ هزارریال جزای نقدی و یا به حبس تأدیبی از یک ماه تا چهار ماه‌ و یا به هر دو مجازات محکوم خواهند شد.
● قانون نظام پزشکی
در سال ۱۳۳۹ اولین ‌قانون نظام پزشکی پس از کش و قوس‌های ده ساله به تصویب مجلس رسید.
‌به موجب ماده ۱۱ این قانون تخلفات حرفه پزشکی و مجازات‌های انتظامی ‌و تعقیب و طرز رسیدگی به آن تخلفات و اجرای احکام مربوطه بر عهده آیین‌نامه‌ای‌ گذاشته شد که هیأت مدیره مرکزی نظام پزشکی آن را تنظیم و وزارت بهداری برای تصویب کمیسیون‌های مشترک دادگستری و بهداری مجلسین تقدیم‌ کند. بر این اساس بود که آیین‌نامه انتظامی ‌پزشکی‌ در سال ۱۳۴۸ به تصویب مجلس شورای ملی رسید.
به موجب ماده ۱۲ این قانون هر نوع تبلیغ گمراه‌کننده از طریق وسایل تبلیغاتی مانند رادیو و تلویزیون و آگهی در جراید و نصب آگهی در اماکن و معابر ممنوع است.
‌در ماده ۱۳ این قانون انتشار مقالات و گزارش‌های پزشکی و تشریح مطالب فنی و حرفه‌ای که جنبه تبلیغاتی گمراه‌کننده داشته باشد، ممنوع شده است.
ماده ۱۵ این قانون، دریافت حق کمیسیون از سازندگان و یا واردکنندگان دارو و یا مؤسسات سازنده وسایل جراحی و درمانی و یا نمایندگی آنها به منظور تبلیغ و ‌توسعه تجارتی کالاهای پزشکی قدغن بوده و نیز استفاده از نام پزشک برای تبلیغات تجاری کالاهای پزشکی (‌وسایل جراحی و یا دندانپزشکی یا‌ دارو) در مطبوعات غیر پزشکی و یا نصب این اعلانات در مطب پزشک یا دندانپزشک یا مؤسسات پزشکی ممنوع شده بود.
در نهایت بر اساس ماده ۳۱ مفاد سرنسخه‌ها و تابلوها و رنگ و اندازه و سایر مشخصات باید طبق نمونه‌ای که از طرف نظام‌پزشکی مرکزی مقرر شده بود، باشد.
در ‌قانون اصلاح قانون نظام پزشکی و الحاق چند ماده به قانون مذکور مصوب ۱۳۵۴ اظهارنظر مشورتی در تنظیم ضوابط تبلیغات و آگهی‌های دارویی و مواد خوراکی و آشامیدنی و آرایشی و امورپزشکی، همچنین تدوین مقررات و ضوابط مربوط به تبلیغات و آگهی‌های حرفه‌ای شاغلان حرف پزشکی و وابسته پزشکی و مؤسسات پزشکی خصوصی به سازمان نظام پزشکی سپرده شد.
‌‌ در ماده ۱۰ قانون مربوط به مواد روان‌گردان (‌پسیکوتروپ) ‌مصوب ۸/۲/۱۳۵۴، انتشار آگهی تبلیغاتی درباره مواد روان‌گردان جز در نشریات پزشکی و دارویی بدون اجازه وزارت بهداری ممنوع شد و مرتکب به جزای‌نقدی از پنج هزار و یک ریال تا پنجاه هزار ریال محکوم شد.
● پس از انقلاب
پس از پیروزی انقلاب اسلامی‌اولین بار در ‌قانون تشکیل سازمان نظام پزشکی جمهوری اسلامی ‌ایران مصوب سال ۱۳۶۹ در خصوص تبلیغات پزشکی تصمیماتی گرفته شده است.
براساس ماده ۳ وظایف و اختیارات سازمان، اظهار نظر مشورتی در تنظیم ضوابط تبلیغاتی و آگهی‌های دارویی و مواد خوراکی و آشامیدنی و آرایشی و بهداشتی و امور پزشکی به مراجع‌ ذی‌ربط از وظایف سازمان عنوان شده است. همچنین تدوین مقررات و ضوابط خاص صنفی مربوط به استاندارد کردن تابلوها و سرنسخه‌های مؤسسات پزشکی و پزشکان و شاغلان حرفه ‌پزشکی و وابسته پزشکی به این سازمان سپرده شده است.
‌بر اساس بند ۲ ماده ۳ قانون تشکیل سازمان نظام پزشکی جمهوری اسلامی‌ایران، مصوب دی ماه سال ۱۳۷۴، تنظیم دستورالعمل‌های تبلیغاتی و آگهی‌های دارویی و مواد خوراکی و آشامیدنی و آرایشی و بهداشتی و امور پزشکی و اعلام به مراجع ‌ذی‌ربط جزو وظایف این سازمان قرار گرفت. همچنین بر اساس بند ۳ همین ماده، تدوین مقررات و ضوابط خاص صنفی مربوط به استاندارد کردن تابلوها و سرنسخه‌های مؤسسات پزشکی و پزشکان و شاغلان حرف‌پزشکی و وابسته پزشکی نیز بر عهده سازمان نظام پزشکی قرار گرفت.
بر اساس آیین نامه انتظامی ‌رسیدگی به تخلفات صنفی و حرفه‌ای شاغلان حرفه‌های پزشکی و وابسته که در سال ۱۳۷۸ به تصویب ‌هیأت وزیران رسید، جذب بیمار به صورتی که مخالف شؤون حرفه پزشکی باشد و همچنین هر نوع تبلیغ گمراه کننده از طریق رسانه‌های گروهی و نصب آگهی‌در اماکن و معابر، خارج از ضوابط نظام پزشکی ممنوع است. همچنین تبلیغ تجاری کالاهای پزشکی و دارویی از سوی شاغلان حرفه‌های پزشکی و وابسته،‌همچنین نصب اعلانات تبلیغی که جنبه تجاری دارند، در محل کار آنها مجاز نیست. علاوه بر این انتشار مقالات و گزارش‌های پزشکی و تشریح مطالب فنی و حرفه‌ای که جنبه تبلیغاتی گمراه کننده داشته باشند، ممنوع است.
‌در ماده ۱۶ این آیین نامه نیز تاکید شده که استفاده شاغلان حرفه‌های پزشکی و وابسته از عناوین علمی‌و تخصصی غیر تأیید شده از سوی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی‌ممنوع است.
در اجرای بند۳ ماده۳ قانون تشکیل سازمان نظام ‌پزشکی جمهوری ‌اسلامی‌ایران مصوب ۲۰/۱۰/۱۳۷۴ مجلس شورای اسلامی ‌مقررات و ضوابط مربوط به فرم نسخه تابلو و شیوه تبلیغات و تاسیس مطب یا محل کار اعضای سازمان نظام پزشکی در سال ۱۳۸۲ در شورای عالی نظام پزشکی به تصویب رسید.
بر اساس این آیین‌نامه اعضای سازمان در درج آگهی‌ها فقط می‌توانند نام، نام‌خانوادگی، تخصص، نشانی و شماره تلفن مطب و ایمیل و یا دفتر کار خود را تنها برای اطلاع‌رسانی ذکر کنند. همچنین در این آیین نامه قید شده که اعضای سازمان پیش از نشر آگهی‌ها موظف به اخذ تاییدیه از سازمان نظام پزشکی محل هستند و همچنین درج آگهی گمراه کننده ممنوع بوده و مرجع تشخیص آن سازمان نظام پزشکی محل است.
● معرفی محصولات دارویی
آیین‌نامه شیوه معرفی محصولات دارویی به جامعه پزشکی مصوب ۱۳۸۲ با توجه به ماده ۵ قانون مربوط به مقررات امور پزشکی و دارویی و مواد خوراکی و آشامیدنی برای سازماندهی، کنترل و نظارت بر امور معرفی داروها برای ارتقای وضعیت خدمات بهداشتی و درمانی در وزارت بهداشت و درمان تدوین و ابلاغ ‌شد.
براین اساس، معرفی دارو فقط از طریق نشریات پزشکی‌دارویی مجاز، مجله، پوستر، کتابچه، کاتالوگ، عکس و فیلم، شبکه‌های کامپیوتری، نمونه‌های دارویی، گردهمایی‌ها، ویزیت حضوری و سخنرانی‌ها تنها برای مخاطبان گروه پزشکی مجاز است. به موجب این آیین نامه برای معرفی دارو در زمینه فعالیت‌های اطلاع رسانی برای جامعه پزشکی کشور ضوابط زیر لازم‌الاجرا است:
هر نوع تبلیغ از داروهایی که در فهرست رسمی‌داروها و مکمل‌های دارویی کشور وجود ندارد، به هر شکل و عنوان ممنوع بوده و مشمول پیگرد قضایی است. در داخل کشور ایران معرفی دارویی تنها به خط و زبان فارسی و انگلیسی مجاز است. هرگونه معرفی دارویی که مخاطبان آنها کودکان و خردسالان باشند، معرفی موسسه دارویی همراه معرفی دارو مجاز است. همچنین بر اساس این آیین نامه، اطلاع رسانی دارویابی که در آن تنها به ذکر نام دارو و شرکت سازنده و شرکت توزیع کننده و محل عرضه دارو اشاره شده باشد، در تمامی‌ رسانه‌ها به جز صدا و سیما بلامانع است.
● تغییر بنیادین
با تصویب قانون سازمان نظام پزشکی جمهوری اسلامی‌ایران در سال ۱۳۸۳، شیوه نظارت بر تبلیغات پزشکی تغییر یافت.
به موجب بندب ماده۳ این قانون، تنظیم دستورالعمل‌های تبلیغاتی و آگهی‌های دارویی و مواد خوراکی و آشامیدنی و آرایشی و بهداشتی و امور پزشکی و اعلام به مراجع ذی‌ربط از وظایف سازمان نظام پزشکی است.
براساس این دستورالعمل بود که شیوه تبلیغ و آگهی‌های دارویی و مواد خوراکی، آشامیدنی، آرایشی، بهداشی و امور پزشکی در تاریخ ۳/۴/۱۳۸۵ به تصویب شورای عالی نظام پزشکی جمهوری اسلامی ‌ایران رسید و لازم الاجرا شد.
طبق مفاد این آیین نامه، تبلیغ داروها و نیز ذکر خواص درمانی در تبلیغات مواد خوراکی ، آشامیدنی آرایشی و بهداشتی در رسانه‌های عمومی‌ممنوع شده است. همچنین آگهی و تبلیغات داروها و خواص درمانی مورد تأیید وزارت بهداشت در صورتی که تنها برای صاحبان حرف پزشکی و مؤسسات مربوطه قابل استفاده باشد بلامانع است.
بر اساس ماده ۷ این آیین نامه اعضای سازمان در آگهی تنها می‌توانند نام، نام خانوادگی، تخصص، نشانی محل کار، درجه دانشگاهی، عناوین مندرج در پروانه مطب یا دفتر کار، شماره تلفن و ‌‌‌‌‌‌‌ Email و سایت اینترنتی خویش را فقط برای اطلاع‌رسانی درج کنند. همچنین ذکر خدماتی که طبق مجوز مراجع قانونی ارایه آنها از سوی فرد مورد نظر مجاز است، در آگهی بلامانع است. استفاده از اشکال گوناگون و یا عناوین اضافی غیرمجاز در آگهی ممنوع است.
بر اساس ماده ۹ مؤسسات پزشکی در تبلیغات تنها مجاز به استفاده از عناوینی هستند که طبق پروانه اخذ کرده‌اند.
ماده ۱۰ این قانون درج هرگونه تبلیغات گمراه کننده را ممنوع کرده است و مرجع تشخیص این موضوع هیأت مدیره نظام پزشکی محل است.
بر اساس ماده ۱۱ این آیین نامه استفاده تبلیغاتی از صحنه‌هایی که مضر سلامت و بهداشت و به نوعی مروج آنهاست، ممنوع است.
همچنین ماده ۱۲ متقاضیان تبلیغات مواد و خدمات موضوع این دستورالعمل را موظف ساخته تا پیش از انتشار تبلیغات، مجوز کتبی از سازمان نظام پزشکی کسب کنند.
از نظر قضایی کلیه متخلفان از این دستورالعمل اعم از متقاضیان تبلیغات ، رسانه‌ها و چاپخانه‌ها در مراجع‌قضایی و انتظامی ‌ذی‌صلاح با شکایت سازمان نظام‌پزشکی محل تحت پیگرد قانونی قرار می‌گیرند.

دکتر علی اخوان بهبهانی

منبع : هفته نامه سپید