تذکره مقیم‌خانی (سیر تاریخی, فرهنگی و اجتماعی ماورائ‌النهر در عهد شیبانیان و اشترخانیان)

نویسنده : منشی - محمدیوسف
محقق : صرافان - فرشته
محل نشر : تهران
تاریخ نشر : ۱۳۸۰/۰۵/۰۱
رده دیویی : ۹۵۸.
قطع : وزیری
جلد : گالینگر
تعداد صفحه : ۳۵۶
نوع اثر : تالیف
زبان کتاب : فارسی
نوبت چاپ : ۱
تیراژ : ۲۰۰۰
شابک : ۹۶۴-۶۷۸۱-۴۹-۷

'تذکره مقیم‌خانی 'تالیف محمد یوسف منشی, دبیر دیوان حاکم خودمختار بلخ (تالیف حدود سال 116ه.ق) یکی از منابع قدیمی ماورائ‌النهر مقارن دوران صفوی است که برای اطلاع از رویدادهای تاریخی, فرهنگی و اجتماعی ماورائ‌النهر در عهد شیبانیان و اشترخانیان ( 1116ـ 906ه.ق) حائز اهمیت است .کتاب در یک مقدمه و سه مقاله تالیف شده است .در مقدمه نخست آبا و اجداد چنگیزخان معرفی می‌شود و به گونه‌ای خلاصه, چگونگی به قدرت رسیدن و حمله به ایران و تقسیم ممالک بین فرزندان او بازگو می‌شود, سپس اولاد 'جوجی 'معرفی می‌شود و سرانجام این معرفی به ابوالخیرخان (پایه‌گذار حکومت ازبکان در آسیای میانه) و فرزندان او تا محمد شیبانی یا شیبک خان ازبک منتهی می‌گردد تا بدین ترتیب, این مدعا اثبات شود که شیبانی خان از اولاد و احفاد جوجی و چنگیز است .مقاله اول که به اختصار نگارش یافته درباره وقایع سال‌های 1006ـ 905است ;یعنی زمانی که سلسله شیبانیه بر ماورائ‌النهر حکومت می‌کرد . در این بخش این مطالب آمده است :چگونگی تار و مار آخرین سلاطین تیموری و تسخیر ماورائ‌النهر به دست محمد شیبانی, کشته شدن محمد شیبانی به دست شاه اسماعیل صفوی, به حکومت رسیدن عبیدالله خان (پسرعموی شیبانی), یورش بابر از سلاطین تیموری هند به ماورائ‌النهر و شکست او, به سلطنت رسیدن عبیدالله خان و پسرش عبدالمومن خان (از سلاطین مقتدر ازبک), ذکر نسب آنان که به جانی بیک می‌رسد و درگیری‌هایی که این دو امیر با شاهان صفوی, به ویژه شاه طهماسب و شاه عباس داشته‌اند, ذکر ارتباط آنها با سلاطین عثمانی و دشمنی با شاهان صفوی .مقاله دوم وقایع سال‌های 1114ـ 1009را شامل می‌گردد ; یعنی زمانی که سلسله اشترخانیه بعد از شیبانیه بر ماورائ‌النهر حکومت می‌کردند . این مقاله بیان مفصلی است از سلسله اشترخانی و چگونگی انتقال سلطنت از شیبانیه به آنان که بخش عمده کتاب را تشکیل می‌دهد .مقاله سوم مختصری است از وقایع حکومت سید محمد مقیم خان, نوه سبحان قلی که در سال‌های 1119ـ 1114 در بلخ خودمختار شد و کتاب حاضر به درخواست او نگارش یافت' .در کتاب حاضر از ظلم و بیداد خانان و حاکمان دست نشانده آنان سخن فراوان است...محمد یوسف درباره دراویش صاحب نفوذ (رهبران طریقت‌های درویشی) سخن می‌راند...همین طور یک نمونه در مورد به حکومت رسیدن کامل درویشان در یک ناحیه وجود دارد...در این کتاب درباره خوشنویسان و شاعران آن روزگار ماورالنهر اخباری ذکر شده که در دیگر منابع یافت نمی‌شود و در مورد کتیبه‌های ساختمان‌ها و معماری آنها و آرایش کتابها اطلاعات مهمی به دست می‌دهد .'کتاب همچنین متضمن اطلاعاتی درباره ساختار و نحوه حکومت, روابط اجتماعی و اقتصادی, نهادهای دولتی, ارتش و جنبه‌های دیگر است .صفحات پایانی به فهرست‌های مختلف آیات, لغات و ترکیبات, ماده تاریخ‌ها, مکان‌ها و نام‌ها اختصاص یافته است .