شکست بن بست

نقش حیاتی حمل و نقل به مثابه بخشی مهم و مؤثر در توسعه اقتصادی، امروز بیش از هر زمان دیگری آشكار و واضح است و برخلاف گذشته این نقش و جایگاه تا بدانجا اهمیت یافته است كه تأثیر آن بر اقتصاد ملی و رهایی اقتصاد ملی از وابستگی به درآمدهای نفتی، دیگر نیازی به ارائه آمار و ارقام ندارد.
حمل و نقل در مفهوم جدید خود به عنوان یك صنعت و حلقه ارتباطی میان دیگر صنایع در تمام مراحل اعم از تولید، توزیع و مصرف دارای نقش و اهمیتی غیرقابل انكار و چشم پوشی است، با نگاهی كوتاه به تأثیرات حمل و نقل و توانمندی های اقتصادی آن در حوزه هایی مانند: ایجاد فرصت های شغلی و افزایش درآمدهای ملی می توان به این اهمیت واقف شد.ایران باتوجه به وسعت فراوان و پراكندگی منابع و توانایی های اقتصادی از امكانات مناسب حمل و نقل به ویژه راه آهن برخوردار نیست و این مسئله بر رشد اقتصادی كشور تاثیر منفی گذارده است. ازجمله مناطقی كه هنوز با حمل و نقل ریلی بیگانه است، غرب كشور می باشد. گزارش زیر به اهمیت اجرای این طرح می پردازد.
براساس آمارهای موجود فعالیت های مستقیم بخش حمل و نقل، شامل بیش از ۹درصد تولید ناخالص ملی می باشد و تعداد نیروهای شاغل در این بخش، ۳/۱میلیون نفر به طور مستقیم و ۵/۷ میلیون نفر به طور غیرمستقیم می باشد كه با احتساب و افزایش تمام فعالیت های مستقیم و غیرمستقیم این بخش، ارزش افزوده آن بالغ بر ۲۰ درصد تولید ناخالص داخلی را شامل خواهد شد، به بیانی ساده تر حمل و نقل مهم ترین بخش اقتصادی كشور است.
در بحث اقتصاد و توسعه اقتصادی عوامل و متغیرهای متعددی شناسایی و معرفی شده اند كه می توانند روند توسعه یافتگی را بیش از پیش تسریع، هموار، آسان و كوتاه تر نمایند كه یكی از مهم ترین این متغیرها و عوامل، سرمایه گذاری و اهتمام در بخش حمل و نقل می باشد، نگاهی موشكافانه به وضعیت كشورهای صنعتی در حال توسعه، راه های توسعه و رسیدن آنها از عقب ماندگی به توسعه یافتگی در مدت زمانی اندك، نشان دهنده این واقعیت است كه آنها در كنار دیگر فعالیت های اقتصادی و توسعه ای اهتمامی ویژه به بخش حمل و نقل داشته اند و در این بخش به صورتی اساسی و زیربنایی سرمایه گذاری كرده اند. در این زمینه می توان به نمونه هندوستان اشاره نمود كه به رغم جمعیت زیاد و سرسام آور و عدم منابع طبیعی قابل توجه، توانسته است با استفاده از راه آهن گسترده و سراسری خود گام هایی اساسی در راه توسعه و پیشرفت و طی نمودن مراحل اولیه و میانی توسعه بپیماید.
هند از طریق شبكه گسترده راه آهن خود توانسته است تكنولوژی و فناوری های مختلف را به سهولت به اقصی نقاط كشور توسعه داده و همزمان با عنوان كشوری كه از سرآمدان تكنولوژی می باشد، كمبود منابع طبیعی را جبران نماید.
این كشور در سال های اخیر با توسعه فرهنگ آموزش و بهداشت، گام هایی اساسی در راه توسعه و پیشرفت های صنعتی، تكنولوژیكی و كشاورزی برداشته است كه تمامی این پیشرفت ها را مدیون راه آهن گسترده و سراسری خود می باشد، زیرا گسترش و توسعه اقتصادی، تكنولوژیكی، ارتباطی و شبكه های مخابراتی، برق و بهداشت عملاً بدون وجود راه ها و حمل و نقل غیرممكن می نماید، زیرا راه ها و حمل و نقل ابتدایی ترین و در دسترس ترین شیوه ارتباطی می باشند كه در این زمینه مثال جالبی در میان اقتصاددانان رایج است و آن اینكه پشتوانه پول هند، راه آهن آن است. از طرفی مشخصه بارز تمام كشورهای پیشرفته دنیا وجود راه های متعدد برای رسیدن به یك نقطه از كشور است، به عنوان مثال زندگی یك انسان اروپایی در هر كجای اروپا تفاوت چندانی نسبت به سایر كشورهای اروپایی ندارد و یكی از مهم ترین دلایل و عوامل این همسان بودن سطح زندگی، امكانات بهداشتی و رفاهی، فرهنگی، تكنولوژی، صنعتی و كشاورزی وجود شبكه های گسترده و متنوع راه ها و حمل و نقل در اروپا می باشد، بنابراین اولین گام در توسعه اقتصادی و... بسامان كردن مبحث حمل و نقل است و موفقیت در این زمینه نویددهنده آینده ای روشن در توسعه اقتصادی، فرهنگی، صنعتی و... در آینده ای نه چندان دور خواهد بود، زیرا ترسیم چشم اندازهای توسعه بدون داشتن شبكه های پیشرفته حمل و نقل مشكل و بعضاً غیر ممكن می نماید، زیرا توسعه در تمام بخش ها اعم از صادرات و واردات، صنایع سنگین، توریسم و... در نهایت به بن بست حمل و نقل ختم خواهد شد.
●نگاهی آماری به بخش حمل و نقل كشور و اقدامات انجام شده
با این مقدمه و درك جایگاه صنعت حمل و نقل در پیشرفت، توسعه و تولید ناخالص ملی كه فقط بخشی از تأثیرات بخش حمل و نقل بر اقتصاد ملی است- نقش حمل و نقل در تأمین و ثبات امنیت ملی و رشد فرهنگی كشور نیز از مباحثی است كه نیاز به فرصتی جداگانه دارد- اهمیت برنامه ریزی های دقیق، درازمدت و سرمایه گذاری و اهتمام به این بخش را نمایان تر می سازد كه در سال های پس از پیروزی انقلاب گام هایی مؤثر در این زمینه برداشته شده است، هر چند با توجه به مجموعه شرایط حاكم در این بخش كشور روند مناسبی را طی كرده است، اما قطعاً با توجه به نیازهای موجود و روزافزون تا رسیدن به استانداردهای مورد نظر و چشم اندازهای مطلوب، راهی دراز در پیش است.
تدوین طرح های جامع حمل و نقل و اسناد توسعه ای چشم انداز ۲۵ ساله حمل و نقل كشور بیانگر این نكته است كه متولیان كشور در بخش حمل و نقل افق های روشن و منسجمی در این زمینه را نوید می دهند كه به عنوان گام های اولیه جهت نیل به اهداف مورد نظر قابل تأمل و تقدیر است، نظری هر چند گذرا به آمار و ارقام موجود، مؤید این مسئله می باشد.
رشد ۲/۲ برابر جاده های كشور و رشد ۶/۱ برابر شبكه ریلی كشور- در این مقاله تأكید روی شبكه های زمینی می باشد- و افزایش سالانه ۹۰۰هزار خودرو در بخش حمل و نقل از ابتدای انقلاب تا سال ۸۳ كه پیش بینی می شود حجم ناوگان حمل و نقل جاده ای كشور تا سال ۸۸ به دو برابر سال ۸۳ برسد.
اتوبان های كشور از ۷۰۰ كیلومتر در ابتدای انقلاب به ۱۲۴۰ كیلومتر رسیده و همچنین ۱۶۱۰ كیلومتر در دست ساخت و احداث می باشد كه تاكنون اعتبارات ۱۵۰۰ كیلومتری آن تأمین شده و ساخت ۳۰۰۰ كیلومتر دیگر نیز در دست مطالعه می باشد.
شبكه بزرگراه های كشور شامل ۴۰۰۰ كیلومتر آماده، ۱۷۸۰ كیلومتر در دست ساخت و احداث و ۱۸۰۰كیلومتر در دست مطالعه می باشد.
در بخش حمل و نقل ریلی نیز از ۴۲۰۰ كیلومتر كه در قبل از انقلاب وجود داشته تاكنون ۳۰۰۰ كیلومتر به آن اضافه شده و توانایی ساخت سالانه ۱۰۰۰ كیلومتر نیز وجود دارد به طوری كه در حال حاضر ۳۴۰۰ كیلومتر خط ریلی در دست احداث است و تا رسیدن به سقف ایده آل، نیاز به ساخت ۶۰۰۰ كیلومتر خطوط ریلی می باشد.
همچنین آمارهایی در زمینه حمل و نقل هوایی و دریایی كه به علت وابستگی قسمت هایی از این بخش ها به خارج از كشور، بالاخص در بخش حمل و نقل هوایی و تحریم های موجود از ذكر آن خودداری می شود. نمایی كلی از دستاوردهای حمل و نقل كشور نشان دهنده موفقیت كشور به رغم تمام مسائل و مشكلات اعم از جنگ و تحریم های اقتصادی و... در این بخش می باشد كه با توجه به پیش بینی هایی كه در برنامه چهارم برای رسیدن به رشد و شكوفایی در این بخش شده است، نشان دهنده عزم جدی و توجه برنامه ریزان و متولیان كشور به این بخش مهم و تأثیرگذار اقتصادی می باشد و نشان می دهد كه متولیان كشور به این بخش دیگر نه به مثابه بخشی صرفاً خدماتی بلكه به عنوان بخشی اقتصادی و سودآور نگاه می كنند.●توسعه راه آهن كشور و پروژه راه آهن غرب كشور
یكی از بخش های حمل و نقل كه در سال های گذشته مورد توجه جدی مسئولان و متولیان كشور قرار گرفته، مسئله توسعه راه آهن و ناوگان حمل و نقل ریلی است.
راه آهن یكی از بخش های مهم و حیاتی صنعت حمل و نقل می باشد كه با توجه به مثال هایی كه گفته شد، در بسیاری از كشورها نقش زیادی در توسعه اقتصادی آنها ایفا نموده است. راه آهن اروپا كه ابتدا با اهداف نظامی شكل گرفته بود، در سال های پس از جنگ به رغم اهداف نظامی در ساخت آن، یكی از عوامل عمده رشد و توسعه اروپا بود، لذا لازم است برنامه ریزان كشور اهتمامی خاص به این بخش از صنعت حمل و نقل مبذول دارند، زیرا همان طور كه قبلاً گفته شد پیشرفت و توسعه در زمینه های صنعتی، فرهنگی و توریستی و... مستلزم اهمیت ویژه به این بخش می باشد؛ زیرا اگر دولتمردان نتوانند در هزینه های عمرانی خود پروژه های ساخت راه آهن و بخش حمل و نقل را مورد توجه جدی قرار دهند قطعاً در زمینه های مذكور در زمینه حمل و نقل جاده ای از قبیل تصادفات مكرر و هزینه های سرسام آور و تعمیر و نگهداری های مداوم، زمان بر بودن پروژه های حمل و نقل جاده ای، سرعت پایین در زمینه جابه جایی كالا و مسافر در زمینه حمل و نقل هوایی فرسوده بودن ناوگان، تحریم های موجود بر سر راه تعمیر و تجهیز و تهیه ناوگان مناسب و جدید و در بخش حمل و نقل دریایی غیرقابل دسترس بودن برای تمام اقشار، گرانی تجهیزات و سرعت پایین جابه جایی و در نهایت وابسته بودن مجدد به بخش حمل و نقل ریلی و جاده ای توجهی مضاعف و چندباره به بخش حمل و نقل ریلی را می طلبد.
شكوفایی صنایع زمانی معنا می یابد كه مواد اولیه و تجهیزات مورد نیاز كارخانه ها و بخش های صنعتی در سریع ترین زمان ممكن و با كمترین هزینه تهیه و در دسترس آنان قرار گیرد زیرا راه آهن اقتصادی ترین وسیله حمل و نقل در دنیا به شمار می آید. شكوفایی صنعت توریسم زمانی محقق می شود كه بخش حمل و نقل و بالاخص بخش ریلی آن توسعه یافته و كارآمد شود. به دلیل اهمیت حمل و نقل و ارتباطات كه پیش زمینه هرگونه توسعه اعم از اقتصادی و... هستند می طلبد كه دولتمردان نظام اسلامی عنایت ویژه ای به توسعه و تجهیز صنعت حمل و نقل و ارتباطات و به ویژه بخش حمل و نقل ریلی بنمایند، زیرا توسعه راه آهن می تواند نقش مهمی در خلق مسیرهای نوین ارتباطی بین قاره ای، به صرفه و آسان ایفاء نماید.
برای مثال ساخت راه آهن مشهد- سرخس خلق مسیری جدید میان اروپا و آسیا بود، ساخت راه آهن امیرآباد در ساحل دریای خزر این بندر كم اهمیت و بعضاً متروك را تبدیل به یكی از بنادر مهم در راستای مبادلات اقتصادی با روسیه و آسیای میانه نموده است و همچنین راه آهن كرمان- زاهدان كه در دست ساخت می باشد می تواند از مسیر زاهدان- جاوه (تفتان) و كویته پاكستان، راه آهن اروپا را به خاورمیانه و آسیا متصل نماید و خلاصه این كه كشور توسعه نخواهد یافت مگر با سرمایه گذاری در بخش های پایه ای صنعت كشور كه یكی از مهمترین این بخش ها بخش حمل و نقل ریلی می باشد.
حال با درك اهمیت بخش حمل و نقل ریلی در زمینه های اقتصادی، فرهنگی و صنعتی و... نگاهی خواهیم داشت به لزوم تسریع در ساخت پروژه راه آهن غرب كشور.غرب ایران یكی از مناطق كشور است كه دارای پتانسیل های فراوان اقتصادی، فرهنگی و توریستی می باشد كه به دلیل عدم راه های ارتباطی مناسب تاكنون چنان كه شایسته آن است مورد توجه قرار نگرفته است، می طلبد با توجه به این پتانسیل ها گام های جدی و اساسی در این زمینه برداشته شود. در زیر به بعضی از پتانسیل ها خواهیم پرداخت.
- بخش صنایع: منطقه غرب با داشتن منابع طبیعی و زیرزمینی فراوان و همچنین نیروی كار انسانی قابل توجه می تواند در صورت رسیدگی و سرمایه گذاری در بخش های پایه ای به یكی از قطب های صنعتی كشور تبدیل شود. وجود منابع زیرزمینی از قبیل نفت، معادن سنگ و.... می تواند در این راستا نقش مهمی ایفا نماید كه بدون وجود شبكه حمل و نقل فعال و كارا جهت جابه جایی كالا و مواد اولیه در این زمینه تاكنون موفقیت های آن چنانی نداشته است.
- بخش توریسم: منطقه غرب به عنوان یكی از مناطق خوش آب و هوای كشور با تنوع گیاهی و جانوری خاص خود، طبیعت بكر و دست نخورده آن و عوارض جغرافیایی فراوان از قبیل رودخانه ها، كوه ها، جنگل ها و همچنین آثار باستانی فراوان می تواند به یكی از قطب های جذب توریست و در نهایت اشتغال زایی در سطح منطقه و كسب درآمدهای ارزی و ریالی برای كشور تبدیل شود كه همان طور كه قبلاً گفته شد نهایتاً به دلیل عدم امكانات مناسب حمل و نقل در سطح منطقه غرب آنچنان كه شایسته است شكوفا نشده است، زیرا تنها وجود شبكه های جاده ای در این زمینه كافی نمی باشد.
- بخش ترانزیت كالا و خدمات: كمك به رشد صادرات و واردات و افزایش تعداد زوار و مسافران عتبات عالیات غرب كشور به دلیل همسایگی با كشورهای غرب آسیا كه یكی از نزدیك ترین راه های رسیدن منطقه مدیترانه، اروپا و شمال آفریقا و خاورمیانه است. توسعه شبكه راه آهن غرب كشور می تواند عملاً به عنوان یكی از نزدیك ترین راه های مبادلات تجاری، صادرات و واردات با اروپا و شمال آفریقا مورد بهره برداری قرار گیرد. از طرفی وجود اماكن مذهبی و زیارتی در كشورهای اسلامی و همسایه مانند مكه و مدینه، بارگاه ائمه اطهار در عراق، سوریه، لبنان و... و حجم انبوه زوار این اماكن از سراسر كشورهای اسلامی شرق آسیا، آسیای میانه، پاكستان، افغانستان، بنگلادش، هند، مالزی و... می تواند یكی از منابع عمده جذب ارز و سرمایه برای كشور باشد، همچنین شعار احیای جاده ابریشم بدون توجه به پروژه راه آهن غرب كشور عملاً غیرممكن می نماید.
و بالاخره بر تمامی موارد گفته شده، همسان شدن سطح رفاه، بهداشت و توسعه فرهنگی كه پیش زمینه عدالت اجتماعی در كشور می باشد مستلزم توسعه و رسیدگی به شبكه های حمل و نقل و ارتباطی در كشور بالاخص غرب كشور می باشد. از طرفی به جهت وجود عوارض جغرافیایی مختلف شرایط آب و هوایی مختلف و متغیر در منطقه غرب كشور از قبیل كوهستانی بودن و عوامل دیگر كه توسعه شبكه حمل و نقل جاده ای را عملاً با مشكل مواجه ساخته و از طرفی توسعه بیش از حد شبكه جاده ای تاثیرات مخربی بر اكوسیستم منطقه می گذارد و همچنین تاثیرات مخرب عوامل جوی بر شبكه حمل و نقل جاده ای و هزینه های سرسام آور تعمیر و نگهداری در این بخش ضرورت توجه رسیدگی و توسعه راه آهن غرب كشور را بیش از پیش آشكار می نماید.

جهانگیر الماسی
منابع و مآخذ:
۱ _ اصطلاح راه در كشورهای در حال توسعه، مترجم، عباسی، داریوش، مركز تحقیقات و مطالعات راه و ترابری ، بهمن ۷۱.
۲ _ نگهداری و تعمیرات، تالیف وایت، ترجمه گروه مهندسی صنایع، انتشارات جهاد دانشگاهی صنعتی شریف، زمستان ۷۳.
۳ _ كتاب دولت (گسترش زیرساخت های راه و ترابری) مؤسسه فرهنگی مطبوعات ایرن، بهار ۸۴.
۴ _ شماره های سال ۸۳ و ۸۴ راه ابریشم: نشریه داخلی وزارت راه و ترابری.

منبع : روزنامه همشهری