بانک‌ها بر شانه‌های معابد

نخستین بانک‌ها احتمالا معبدهای مذهبی دنیای قدیم بودند و حدود هزاره سوم پیش از میلاد بنا شده‌‌بودند. بانک‌ها پیش از اختراع پول تاسیس شده‌اند. اندوخته‌ها ابتدا شامل گندم می‌شد و بعدها دیگر کالاها مانند احشام، محصولات کشاورزی، فلزات گرانبها مانند طلا به شکل ورقه‌های فشرده و آسان برای حمل (شمش) را نیز در برگرفت. معبدها و کاخ‌ها امن‌ترین مکان برای اندوختن طلا بودند، زیرا رفت و آمد در آنها زیاد بود و به خوبی هم ساخته شده‌بود. معبدها به عنوان مکان‌های مقدس نوعی بازدارندگی برای سارقان ایجاد می‌کرد. سوابق زیادی از وام دادن در قرن ۱۸ پیش از میلاد در بابل وجود دارد که توسط راهبان به بازرگانان داده می‌شد. در زمان حکمرانی حمورابی، بانکداری آنقدر توسعه یافته بود که قوانین مربوط به آن وضع شد. در یونان باستان هم شواهدی از بانکداری وجود دارد. معبدهای یونانی‌ها و همچنین نهادهای خصوصی و مدنی کار نقل و انتقال مالی مانند وام دادن، اندوختن پول، داد و ستد ارز و ارزش‌گذاری سکه را انجام می‌دادند. شواهد و مدارکی از اعتبار هم وجود دارد به صورتی که در یکی از بنادر یونان، در قبال پولی که مشتری می‌پرداخت حواله‌ای به او داده می شد که می‌توانست آن را در شهر دیگر نقد کند. به این ترتیب مشتری از خطر سرقت در طول مسیر در امان بود. پیتیوس که به عنوان بازرگان در اوائل قرن ۵ در آسیا شناخته می‌شود، اولین بانکداری است که سوابق آن در تاریخ وجود دارد. بسیاری از بانکداران اولیه در یونان یا منجم بودند یا خارجی. در سال ۳۷۱ پیش از میلاد، پشن یک برده بود، به معروف‌ترین و ثروتمندترین بانکدار مشهور یونان تبدیل شد و آزادی خود را به همراه حق شهروندی آتن به دست آورد.
قرن ۴ پیش از میلاد زمان افزایش استفاده از بانکداری اعتباری در کشورهای مدیترانه بود. در مصر از دوران‌های اولیه، گندم در کنار فلزات گرانبها به عنوان پول استفاده می‌شد و انبارهای دولتی غلات کار بانک‌ها را انجام می‌دادند. وقتی مصر تحت حکومت یک خاندان یونانی درآمد، انبارهای غلات دولتی به شبکه بانک‌های غلات تبدیل شدند که مرکز آن در اسکندریه بود. این شبکه بانکداری به عنوان یک نظام اعتباری تجاری عمل می‌کرد که پرداخت در آن به صورت نقل و انتقال از یک حساب به حساب دیگر بدون رد و بدل کردن پول هم انجام می‌شد.
در اواخر قرن سوم پیش از میلاد، جزیره دلوس که به خاطر معبد آپولو معروف است، به یک مرکز عمده بانکداری تبدیل شد. در اینجا هم مانند مصر نقل و انتقال پول نقد جای خود را به انتقال اعتباری برای مشتریان داده‌بود. اهمیت دلوس با شکست رقبا و دشمنانش بیشتر شد. در نتیجه طبیعی بود که بانک دلوس باید به الگویی برای بانک‌های دیگر رم تبدیل می‌شد. رم باستان جنبه اداری بانک را ترجیح می‌داد و قوانین زیادی برای فعالیت‌های مالی و موسسات مالی تصویب کرد. محاسبه بهره برای وام‌ها و پرداخت آن برای سپرده‌های مالی به کاری توسعه یافته و رقابتی تبدیل شد. در رم اما توسعه بانک‌ها محدود بود، زیرا رمی‌ها ترجیح می‌دادند که نقد
داد‌ و ستد کنند. در جریان حکومت امپراتور گالیونوس در رم، نظام بانکداری رم دچار خلل موقت شد، زیرا بانک‌ها سکه‌های مسی آن را قبول نکردند. با اوج گیری مسیحیت، بانکداری با محدودیت‌های بیشتری رو‌به‌رو شد، زیرا محاسبه نرخ بهره کاری غیراخلاقی حساب می‌شد. بعد از سقوط رم بانکداری در غرب اروپا کنار گذاشته شد و تا زمان جنگ‌های صلیبی هم احیا نشد.
● قرون وسطی
حاکمان محلی و کلیسا، یهودیان را از اکثر کارها منع می‌کردند و به همین دلیل آنها به کارها و مشاغل حاشیه‌ای روی آوردند که در جامعه بی‌ارزش به شمار می‌آمد. از جمله این کارها جمع‌آوری اجاره و مالیات و قرض دادن پول بود. در نتیجه توسعه تجارت و بازرگانی در اروپا، ارائه خدمات مالی بیش از گذشته مورد نیاز قرار می‌گرفت. شرکت‌های تجاری قرون وسطی مانند آنچه در هامبورگ وجود داشت، در رشد بانکداری نقش زیادی داشتند به این صورت که تبدیل‌کنندگان پول، اسناد و مدارکی منتشر می‌کردند که در شرکت‌های دیگر هم در مقابل پول قابل داد و ستد بود. این اسناد در شرکت دیگری در یک کشور دیگر نقد می‌شد. رفته رفته این اسناد به اسکناس‌هایی تبدیل شدند که در شعبه همان بانک در جای دیگر قابل نقد شدن بودند. این اسکناس‌ها نقل و انتقال پول در حجم زیاد را بدون نیاز به استخدام محافظ و نگهبان، ممکن می‌کرد.
در اوایل ۱۱۰۰، نیاز به نقل و انتقال مقدار زیادی پول برای تامین مالی جنگ‌های صلیبی، بانکداری در غرب اروپا را هم توسعه داد. در سال ۱۱۵۶، در جنوا، اولین قرارداد شناخته شده تبادل پول خارجی شکل گرفت. دو برادر ۱۱۵ پوند جنوایی را قرض گرفتند و توافق کردند که یک ماه بعد به کارمندان بانک در کنستانتینوپل، ۴۶۰ بیزانتس بپردازند. در قرن بعد و به ویژه بعد از اینکه سود و بهره بانکی دیگر به عنوان ربا محکوم نمی‌شد، استفاده از چنین قراردادهایی به سرعت رشد کرد. در سال ۱۱۶۲، هنری دوم برای حمایت از جنگ صلیبی، مالیات وضع کرد. این اولین نوع از مالیات‌هایی بود که توسط هنری طی سال‌ها با همین هدف وضع می‌شد. معبدها و بیمارستان‌ها به عنوان بانکداران هنری در سرزمین مقدس عمل می‌کردند. زمین‌داری و فعالیت مالی وسیع معبدداران در سال‌های ۱۱۰۰ تا ۱۳۰۰ و با شروع عصر بانکداری در اروپا ظهور کرد. آنها پول‌های محلی را می‌گرفتند و برای آن نوشته‌ای می‌دادند که در هر یک از کاخ‌هایشان در سراسر اروپا معتبر بود. به این ترتیب نقل و انتقال پول بدون خطر سرقت در طول سفر راحت می‌شد.
در سال ۱۲۰۰ تجارت بین‌المللی و در مسیرهای دور برای بسیاری از محصولات کشاورزی و تولیدی در غرب اروپا قوت گرفت که از جمله این کالاها ذرت، پشم، لباس، شراب، نمک، چرم و سلاح بود. معمولا تاجران در تجارت یک کالای خاص متخصص می‌شدند. از آنجا که مثلا ایجاد یک کسب و کار تولید پوشاک به سرمایه زیادی نیاز داشت، تنها شرکت‌های بزرگ می‌توانستند دست به این کار بزنند. در نتیجه شرکت‌ها و مجموعه ترکیبی آنها خطوط تولیدی محدودی را پیگیری می‌کردند. شرکت‌های بزرگی مانند بانک مدیسی در حوزه‌ای خاص کار می‌کردند.طرفه این که پاپ‌های بانکدار موفق‌ترین بانکداران دنیای غرب بودند.
بعد از سال ۱۴۰۰ نیروهای سیاسی با شیوه‌های بانکداری آزاد ایتالیایی مخالفت کردند. در سال ۱۴۰۱ شاه مارتین اول، بانکداران را اخراج کرد. در سال ۱۴۰۳ هنری ششم شاه انگلیس آنها را از سودگیری منع کرد. در سال ۱۴۰۹ بانکداران به زندان افتادند. در سال ۱۴۱۰ همه بازرگانان ایتالیایی از پاریس اخراج شدند. در سال ۱۴۰۱ بانک بارسلون تاسیس شده‌بود و در سال ۱۴۰۷ بانک سنت جورج در جنوا تاسیس شده‌بود. این بانک‌ها کسب و کار و تجارت را در مدیترانه تحت کنترل داشتند. در سال ۱۴۰۳ محاسبه بهره وام بانکی در فلورانس قانونی اعلام شد. بانک‌های ایتالیا مانند لمباردز که در مراکز مهم اقتصادی اروپا شعبه داشتند برای وام‌ها بهره قرار دادند.
● تاریخچه بانکداری غرب
اقتصاد مدرن غرب و تاریخچه مالی آن معمولا به قهوه‌خانه‌های لندن برمی‌گردد. دفتر سلطنتی تبادل پول لندن در سال ۱۵۶۵ تاسیس شد. در آن زمان صراف‌ها بانکدار هم خوانده می‌شدند، اگر چه عبارت بانک معمولا به دفتر آنها گفته می‌شد و معنایی که امروز دارد را نداشت. در میان حرفه‌ای‌های این شغل نوعی نظم هرمی وجود داشت به گونه‌ای که در راس بانکداران بودند که با سران دولت کار تجارت انجام می‌دادند، مرحله بعد صراف‌های شهری بودند و در انتها مغازه‌های گرویی. بعضی شهرهای اروپایی هنوز هم در خیابان‌هایشان این مغازه‌ها را دارند. در سال ۱۶۰۹ تجارت به سوی آمستردام حرکت کرد و این شهر را به مرکز مالی دنیا تا زمان انقلاب صنعتی تبدیل کرد. دفاتر بانکداری معمولا در نزدیکی مراکز تجاری واقع می‌شد و در اواخر قرن ۱۷ بزرگترین مراکز بازرگانی بنادر آمستردام، لندن و هامبورگ بودند. مردم با خرید برگه‌های اعتباری از این بانک‌ها می‌توانستند در تجارت پرپول شرق هند شرکت کنند.
● سرمایه‌داری
در دوران آدام اسمیت (قرن ۱۸)، صنعت بانکداری رشد قابل توجهی یافت، اما تا اشکال ساده و بدوی بانکداری جای خود را به اشکال پیشرفته و امروزی بدهد ۱۵۰ سال طول کشید .قرن نوزدهم دوران شکوفایی بانکداری و قرن بیستم دوران نوسازی نظامات بانکی بود. علت اصلی این تحول بنیادی نهادینه شدن مالکیت و کوتاه شدن تدریجی دست دولت‌ها از اقتصاد کشورها بود. در نظام جدید مالکیت و سرمایه‌گذاری، مداخله دولت در امور اقتصادی کاهش یافت و موانع بر سر راه رقابت برداشته‌شد. نگاه تازه به وجوه گوناگون اقتصاد از جمله بانکداری در دهه‌های ۶۰ و ۷۰ میلادی با شکل تازه‌ای از دولت گرایی روبه‌رو شد. تفوق نظریات اقتصادی جان مینارد کینز اقتصاددان انگلیسی بر رفتار اقتصادی دولتمردان در سال‌های پس از جنگ جهانی دوم موجب توقف و گاهی عقبگرد در جریان دولت‌زدایی از اقتصاد شد.
در دهه ۷۰ کشورهای اروپایی و آمریکا با اتخاذ پاره ای روش‌های دولتی در اقتصاد و در راس آنها اعمال سیاست‌های «اقتصاد رفاهی» موجب ورشکستگی‌های پیاپی بنگاه‌های مالی شدند. واکنش اقتصاددانان و برخی سیاستمداران به این وضع به خصوصی‌سازی شرکت‌های دولتی در دهه ۱۹۸۰ منجر شد و باعث شد تا دولت‌های کشورهای صنعتی در سراسر دنیا به بخش خصوصی به عنوان راه حلی برای مشکلات خود نگاه کنند.
بانکداری جهانی و خدمات بازار سرمایه در دهه ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰ در نتیجه افزایش تقاضای شرکت‌ها، دولت‌ها و موسسات مالی رشد پیدا کرد. نرخ بهره در آمریکا از ۱۵درصد طی دو سال کاهش یافت. دارایی‌های مالی این کشور هم در یک دوره بیست ساله با نرخی نزدیک به دو برابر نرخ رشد اقتصاد جهانی رشد یافت. در نتیجه تاثیرات جهانی شدن بازارهای مالی و به ویژه سرمایه‌گذاری خارجی آمریکا، این نرخ رشد در ۲۰ سال گذشته کاهش یافته است. سرمایه‌گذاری خارجی در آمریکا به ویژه از کشور ژاپن بسیار زیاد است. کشور ژاپن نه تنها برای شرکت‌های آمریکایی سرمایه و بودجه تامین می‌کند، بلکه با تامین مالی دولت فدرال، بازار سهام آمریکا را تا کنون به بزرگترین بازار سهام دنیا تبدیل کرده‌است. از سوی دیگر در سال‌های اخیر سلطه بازارهای مالی آمریکا در جهان رو به کم رنگ شدن گذاشته و سهام خارجی محبوبیت بیشتری یافته است. رشد قابل توجه بازارهای مالی خارجی هم از افزایش شدید اندوخته‌ها در کشورهای خارجی مانند ژاپن و هم از مقررات‌زدایی بازارهای مالی خارجی ناشی شده که به قدرت و قوت این بازارها افزوده است. بنابراین شرکت‌های آمریکایی و بانک‌های این کشور، فرصت سرمایه‌گذاری را در خارج جست‌وجو می‌کنند. چنین روند رو‌به رشدی در جهانی شدن و فرصت فزاینده در خدمات مالی، فضای رقابتی را به طور کلی تغییر داده‌است به طوری که اکنون بسیاری از بانک‌ها از جمله در اروپا بانکداری عمومی Universal Banking را به انواع دیگر بانکداری ترجیح می‌دهند. بانک‌های عمومی آزاد هستند تا در همه انواع خدمات مالی مشارکت کنند و در شرکت‌های مشتریان سرمایه‌گذاری کنند. در پایان سال ۲۰۰۰، همان سالی که رکورد تبادلات خدمات بانکی با ارزش بازار ۵/۱۰تریلیون دلار شکسته‌شد، ۱۰ شرکت برتر دنیا سهمی بیش از ۸۰درصد بازار را از آن خود کردند و ۵ بانک اول این فهرست ۵۵درصد این سهم را به دست آوردند. از این ۱۰ بانک ۷ بانک به صورت الگوی بانک‌های عمومی بودند که از این میان سه بانک آمریکایی و ۴ بانک اروپایی بودند. ۳ بانک دیگر این فهرست، بانک‌های بزرگ سرمایه‌گذاری آمریکایی بودند که ۳۳درصد سهم بازار را در اختیار داشتند.
این رشد فزاینده و فرصت به دست آمده، همچنین نتیجه غیرمنتظره دربر داشت و آن ورود نهادهای مالی غیربانکی دیگر به بازار بود. بازیگران بزرگ شرکتی به جامعه خدمات مالی راه پیدا کردند و نوعی رقابت را با بانک‌های جاافتاده شروع کردند. خدمات اصلی که این موسسه‌ها ارائه می‌کردند شامل بیمه، بازنشستگی، بازار سرمایه‌گذاری مشترک، وام و اعتبار بود. در سال‌های اخیر روند نوآوری مالی، اهمیت و سود کارهای مالی غیربانکی را افزایش داده‌است. چنین سودی موجب شده تا بانک‌ها هم به فکر ابزارهای دیگر مالی و تنوع بخشیدن به کار خود باشند. بنابراین با به کارگیری ابزارهای مالی مختلف توسط صنایع بانکی و غیربانکی، تفکیک میان موسسات مالی مختلف هم رفته رفته از بین می‌رود.

گروه اقتصاد سیاسی

منبع : روزنامه دنیای اقتصاد