روستاییان گیلان در نهضت مشروطه

سرزمین خرم و حاصلخیز گیلان از بدو تاسیس حكومت متمركز صفوی، یكی از ارزنده ترین مناطق محل تامین درآمد دربار بود. ثروت افسانه ای شاه طهماسب بدون تردید از راه سیاست های ظالمانه مالیاتی و یا مصادره اموال بزرگان فراهم شد.
همین سیاست بود كه در این دوره چهار شورش گسترده روستایی را در گیلان موجب شد و بعد از او در دوره شاه عباس با تدبیر حكومت مبنی بر تبدیل گیلان به املاك خاصه، فقر و تیره روزی گیلانیان به ویژه جوامع روستایی تشدید یافت. افتتاح باب تجارت با اروپا در این دوره و بسط دامنه فعالیت های تجاری كه شامل محصولات و اقلام استراتژیكی چون ابریشم، برنج و توتون می شد اگرچه حكومت صفوی را مقتدر و مرفه ساخت ولی چاره ای جز شورش و نافرمانی را در پیش پای جوامع روستایی قرار نمی داد. حكومت های جایگزین صفوی چون افشار، زند و قاجار از پی هم آمدند و رفتند ولی هیچ گاه از زندگی اندوهبار مردم روستایی كاسته نشد زیرا حاصل دسترنج مردم را خوانین، حاكمان محلی، ارباب و مباشر ده از چنگ آنها خارج می ساختند. از مهمترین و وسیع ترین قیام جوامع روستایی گیلان به رهبری عادلشاه در سال ۱۰۳۸ ه.ق تا مشروطه، تقریباً ۳ قرن (۲۸۵سال) می گذشت. آنچه جوامع روستایی گیلان دراین مدت تحمل می كردند ستم فراش ها و حاكمان مستبد كه براساس سنت فروش حكومت ایالات به حكومت می رسیدند، عوامل كمپانی های خارجی كه از دوره عقد قرارداد تركمانچای بر صفحات شمالی ایران سلطه یافته بودند و شرایط نامساعد طبیعی چون قحطی و خشكسالی و از همه مهمتر بلایای خانمان براندازی چون طاعون، وبا و بیماری مالاریا بود. شرایط جوی، سیاسی- اجتماعی و بیماری های موسمی آه از نهاد روستاییانی كه فقیر زاده می شدند و به فقر می زیستند و در لباس فقر در خاك می آرمیدند برآورده بود.
استمرار مبارزات روستایی حداقل به مدت سه قرن كه یكی پس از دیگری با سركوب مواجه می شد اگرچه از ستم مقامات حاكم نمی كاست ولی آنانی را كه در مبارزه و شورش بودند جسارت و گستاخی می بخشید و پدركشته را به انتقام می كشاند.
مجموعه این عوامل موجب شد كه در دوره مشروطه، گیلان مهمترین صحنه مبارزات گسترده روستایی شود: «پانصد تن از زارعان رشت با تجمع در مسجد خواهر امام رشت اعلام كردند كه به مالكان مال الاجاره نخواهند داد، در انزلی بر علیه مالكان شورش روی داد. در تولم صومعه سرا مردم روستایی، پیشكاران و فراشان ارباب و حكومت را به باد كتك گرفتند و در فومن مردم مالك صاحب نام آن شهر یعنی حاجی سیدرضی مقیمی را وادار به فرار به تهران كردند. در كسما، صدیق الرعایا را كشتند. در كرگانرود تالش و در دیلمان مردم علیه ارفع السلطنه و مشیرالممالك علم طغیان برافراشتند، سردار امجد را از خمسه طوالش اخراج كردند و...» (آدمیت، ،۱۳۵۵ ص۷۰) امواج خروشان مبارزات روستایی در دوره مشروطه موجب تقابل انجمن عباسی رشت به رهبری سید جلال شهر آشوب و رحیم شیشه بر با حكومت مركزی و مجلس اول شد و مجلس و حكومت مركزی را در مقابل مردم جوامع روستایی قرار داد. ساختار انجمن رشت كه تشكیل یافته از مالكان و زمینداران گیلانی بود و از مالكیت حمایت می كرد ابتدا در گام اول به اخراج شهر آشوب و شیشه بر از عضویت در انجمن رشت دست زد و سپس زمینه را برای ایجاد انجمن ملاكین كه فرصت را برای درهم شكستن مقاومت دهقانان مهیا می دیدند فراهم ساخت. (آفاری، ،۱۳۷۹ صص ۲۱۱-۲۱۰) مجلس اول كارنامه مثبتی از خود به یادگار نگذاشت و به جز احسن الدوله و میرزا محمود اصفهانی، اكثریت اهل مجلس اول به حمایت از مالكان پرداختند (آدمیت، همان، ص۸۳) مجلس هیچ گاه در رفع بیداد اربابان اقدامی به عمل نیاورد.
در مسائل اساسی اجتماعی چون تعدیل مالكیت زمین زیر كشت با افزایش سهم دهقانان از محصول زمین قدمی برنداشت و برای جلوگیری از اقتدار روستاییان، با حق تشكیل انجمن های روستایی، سرسختانه مخالفت كرد و فراتر از آن به انجمن های ایالتی و ولایتی دستور داد كه مانع ایجاد چنین تشكیلاتی شوند (آفاری، همان ص۲۲۳) محافظه كاری و حاكمیت دیدگاه حفظ حكومتگران كهن و خاندان های متنفذ موجب شد كه مشروطه هیچ گونه دستاورد مثبتی در زمینه بهبود وضع جوامع روستایی و یا كاهش فشار و ستم عوامل حكومتی و زمینداران زورگو به عمل نیاورد. سرخوردگی و ناخرسندی جوامع روستایی از حكومت حاكمان و مجلسیان به ظاهر مشروطه خواه آنان را در تشكیلاتی موسوم به نهضت جنگل گرد آورد.
به همین سبب می توان ساختار اجتماعی و تشكیلاتی نهضت جنگل را مردم روستایی دانست. شاپور رواسانی در معرفی ماهیت اجتماعی این نهضت می نویسد: «طرفداران نهضت جنگل دهقانان و زحمتكشان شهری بوده و وجه مشخص و بارز آن شركت دهقانان است.» (رواسانی، ،۱۳۶۳ ص۲۲۹) ابراهیم فخرائی مهمترین دستاورد پیروزی قوای جنگل را در نبرد گسكره مالكوان بر عمال روسیه تزاری، ایجاد روحیه امید در زندگی روستاییان دانسته است: «در این موقع به جنگلی ها از هر طرف تبریك می رسید و نام جنگل به احترام یاد می شد و اثر این پیروزی حتی در روابط بین مالك و زارع نیز رخنه كرده بود. دیگر مالك به خود اجازه ناسزاگویی را به زارع نمی داد زیرا بسیاری از دهقانان و كشاورزان اسلحه به دست گرفته و دوشادوش جنگلی ها در نبرد بودند.» (فخرایی، ،۱۳۵۴ ص۷۵ ) اگر مشروطه به پیروزی رسید و حاكمان و اهل مجلس خود را برآمده و هواخواه مشروطه می دانستند ولی در فكر تامین خواسته ها و اهداف روستاییان بر نیامدند. آنانی كه چراغ عمر نهضت جنگل را خاموش كردند باز هم به فكر رفع سلطه مالكان و احقاق حقوق جوامع روستایی نبودند.
همین امر موجب شد كه پس از خاموشی نهضت جنگل، قیام های دهقانی به رهبری سیدجلال چمنی و غلامحسین خان بهمبری در گسكرات، حیدرخان و قره خان در دیلمان، قیام دهقانان اشكورات به رهبری قدرت نظامی و میرزا مهدی كسمائی در منطقه صومعه سرا، زهر تلخی را در نخستین سال های سلطنت رضاشاه به كام مالكان بچشاند. سركوب مبارزات روستایی كه به شكل وحشیانه صورت گرفت هیچ گاه شعله فروزان دادخواهی را به خاموشی نكشاند زیرا در دوران پهلوی دوم، علاوه بر قیام قنبرشاه در اطراف كوچصفهان و خشكبیجار علیه حكومت خوانین در سال های ۱۳۰۸-،۱۳۰۷ قیام هایی تحت عنوان قیام های روستاییان رود بنه لاهیجان، دهقانان لشته نشاء، دهقانان نخجیر كلا و دیوشل - لاهیجان، دهقانان چونچنان، دهقانان حسن كیاده لاهیجان، دهقانان روستاهای ساحلی، دهقانان رودسر، دهقانان روستای خشك اسطلخ و ... صورت گرفت.(عباسی، ،۱۳۶۸ ص ۹۱- ۷۵) بدین ترتیب می توان گفت كه قیام های روستایی در گیلان از لحاظ قدمت و دامنه گستردگی دارای جایگاه ویژه ای است. گستردگی و پیوستگی روستاهای حاصلخیز كه دارای قابلیت استحصال هستند به همراه افزایش بیداد و ستم مالكان، احراز روحیه شجاعت و آزاد منشی در مردم این مرز و بوم كه در آثار حماسی و تاریخی ابراز شده است و ایجاد قطب فرهنگی در این منطقه به علت محل ارتباطی ایران به اروپا به مدت بیش از سه قرن می تواند به عنوان علل عمده پیدایش خیزش ها و نافرمانی ها در این ناحیه ذكر شود.

فریدون شایسته

منابع و مآخذ:
۱- آدمیت،فریدون، فكر دموكراسی اجتماعی در نهضت مشروطیت، تهران، انتشارات پیام، چاپ دوم ۱۳۵۵.
۲- آفاری،ژانت، انقلاب مشروطه ایران، ترجمه رضارضایی، تهران، نشر بیستون، چاپ اول ۱۳۷۹.
۳- رواسانی،شاپور، نهضت میرزا كوچك جنگلی و اولین جمهوری شورایی در ایران، تهران، چاپخش، چاپ اول ۱۳۶۳.
۴- عباسی،هوشنگ، جنبش های دهقانی گیلان در عصر پهلوی، رشت، نشر گیلكان، چاپ اول ۱۳۶۸.
۵- فخرایی،ابراهیم، سردار جنگل، تهران، انتشارات جاویدان، چاپ پنجم ۱۳۵۴

منبع : روزنامه شرق