آواز خوان صحرا

ادبیات ایران سرشار از انگیختگی ها و مفاهیم عمیقی است كه در جای جای این سرزمین كهنسال ریشه دارد. سرزمینی از شمال تپه ماهورهای خراسان تا دشت های تفتیده جنوب، از كوه های سر بر آسمان ساییده كردستان تا شنزارهای سیستان، از … در این خصوص مطلبی داریم حاوی مروری بر ادبیات تركمن و یكی از شاعران به نام آن خطه؛ مسكین قلیچ. نوشته حاضر را عبد الرحمن دیه جی یكی از شاعران و نویسندگان حوزه ادبیات كودك و نوجوان نوشته است. از دیه جی آثاری چند به چاپ رسیده است تحت عناوین ماهی، درخت بر كعلی، و … مسكین قلیچ از شعرای بزرگ كلاسیك تركمن است كه در سال ۱۲۶۸هجری قمری (۱۸۴۷میلادی) تولد و در سال ۱۳۲۵ قمری (۹۰۴ میلادی) وفات یافته است. مسكین قلیچ از طایفه آتابای ایل گوگلان (از طوایف تركمن) است و بیشتر عمر خود را در میان گوگلان ها گذرانده است. مسكین قلیچ سواد ابتدایی را در مكتب روستا فرا می گیرد، سپس به بخارا روی می آورد و ادامه تحصیل می دهد و آن قدر پیش می رود كه در ردیف عالمان و صاحب نظران شناخته شده قرار می گیرد. وی زبان فارسی وعربی را به خوبی فرا می گیرد و به مطالعه آثار شعرای بزرگی همچون فردوسی، نظامی، نوائی، مختومقلی، ملا نفس، و سایر بزرگان می پردازد.
مسكین قلیچ پس از تحصیلات خود در بخارای شریف، به دیار خود باز می گردد و در میان گوگلان ها مدرسه ای دایر می كند و به تدریس و تعلیم می پردازد. او عمر خود را در فقر و تنگدستی می گذراند، و در واقع تخلص به نام «مسكین» به نوعی بیانگر فقر اوست. شاعر در طول عمرش «بخشی گری» نیز می كند و اشعارش را به صورت آواز به گوش مردم می رساند. در آن زمان، در صحرای تركمن، بخشی گری تنها روشی بود كه می شد كه با آن حرف دل را به گوش مخاطبان رساند. آن اشعار از طایفه ای به طایفه ای، از دلی به دلی و از نسلی به نسلی می گردد و تا به امروز می رسد كه پس از گردآوری توسط محققین به صورت دیوانی چاپ شده است؛ اما مسلماً بسیاری از اشعار نیز در میان غبار زمان گم شده اند.
مضامین اشعار مسكین قلیچ:
در دیوان مسكین قلیچ به دنیایی از مضامین متنوع، عرفانی، اخلاقی، اجتماعی، سیاسی و … بر می خوریم كه با تخیلات زیبا و بیانی شیوا دست به دست هم داده اثری والا و جاودانه خلق كرده اند. شعرای كلاسیك تركمن از جمله مسكین قلیچ از نظر قالب ادبی و اندیشه و بیان و صنایع شعری، خود را تا حد شعرای بزرگ جهانی بالا كشیده اند و همگام با شعرای معاصر خود پیش رفته اند. یكی از مهمترین عوامل این امر طبیعتاً رشد و پرورش مسكین قلیچ و امثال وی در مهد تمدن و علم و ادب اسلامی، بخارای شریف بوده است و نیز ارتباط و همنشینی با علماء و اساتید بزرگ اندیشه های عمیق اجتماعی زمان. چنانكه در بعضی از اشعار قلیچ گاه از طبقات اجتماعی و فقر سخن رانده شده است:
كیمسه لر نینگ تختین سیم و زر اتمیش كیمسه لر نان تا پمای گچیپ بار ادیر.
چه كسان كه از سیم و زر تختی ساخته اند چه كسان كه با حسرت نانی (از دنیا) می گذرند. همچنین، دیوان مسكین قلیچ سرشار از نصایحی درباب اخلاق و آداب و معاشرت و همه برگرفته از فرهنگ اسلامی است كه با سادگی و صمیمیت و كنایاتی زیبا بیان شده اند:
پست تو تغین او زونگنی گیتمه خیالا تكبرلی آدم یتمز كمالا
اگر سینسا آلتین كاسه پیالا اگسیلمز قمتی، هرگیز آز اولماز.
خود را حقیر بشمار و بلند پروازی نكن انسان متكبر به كمال نخواهد رسید كاسه و پیاله ای طلایی اگر بشكند، از ارزش آن كاسته نخواهد شد.
زبان اشعار مسكین قلیچ:
مسكین قلیچ بیانی شیوا و روان دارد؛ بیت هایش ساده و صیقل یافته است و به هیچ پیچ و خمی در نحوه بیان مبتلا نمی شود. در واقع ساده گویی خصوصیت كلی شعر تركمن است.شعر تركمن مثل سادگی صحرا صاف و بی آلایش است؛ مسیكن قلیچ نیز شاعر همین صحراست كه ابیاتش ساده و عاطفی و صمیمی است و با تخیلات ملموسی آنها را می آراید:
یالان دو نیه غمخانه دیر آدمزاد احمق دیر كیم موندا گلیپ چاغ اولار
جان بیرقوش دیر آولار شوم اجل صیاد دیمكیل تندرست مدام ساغ اولار.
دنیای دروغین غمخانه ای است، شادمانی در این فانی حماقت است. پرنده جان را صیاد شوم اجل شكار خواهد كرد. نیندیش كه همواره پا بر جا خواهی ماند.
تأثیر از طبیعت:
شاعر از طبیعت و محیط اطراف الهام می گیرد. عاطفه و احساس او نتیجه واقعیات بیرونی، و تخیلات او نیز متأثر از مواد و عناصر پیرامون است. قلیچ، این شاعر صحرا نیز تخیلات خود را با سبزه و گل و دشت و موجودات صحرایی در می آمیزد. اشعار مسكین قلیچ در عین حال كه از اندیشه ای جهانی برخوردارند، در بسیاری از موارد روحی صحرایی دارند. سمبل ها و تشبیهات او برگرفته از محیطش است؛ محیطی كه زیستگاه روباه و شغال و گرگ های گرسنه است:
تیلكی شغال آوی زهر دیر قوردا آچ اولسنگ سوز سالما هرگیز ناماردا
بد اصلینگ سوزی دگسه بیر مرده یوره گینده دوین بیلن داغ اولار
شكار شغال و روباه برای گرگ زهر است حتی از گرسنگی بمیری، به نامرد رو نینداز اگر مردی سخنی تلخ از پلیدی بشنود، در دلش داغی گدازان خواهد ماند،
در صحرایی كه پر از اسب است و مردم چه در هنگام رزم و چه در مسافرت، چه در كار و شكار از آن بهره می برند، و اسب بخشی از زندگی شان است، در كنایه ها و مثل هایشان نیز از آن یاد خواهند كرد. مسكین قلیچ نیز به صورت طنزگونه از آن استفاده می كند:
غریبلار آت مینیب دپسه اسك دیر دولتلیلر اشك مینسه آت بولار.
تنگدستان اسب هم سوار شوند، الاغ سوار به نظر می آیند. ولی ثروتمندان الاغ كه سوار می شوند، انگار اسب سوار شده اند.
تأثیر از فرهنگ ایرانی و اسلامی:
مسكین قلیچ با نزدیكی به ادبیات پارسی و عربی از آنها تأثیر می پذیرد و به این صورت روح آنها در اشعارش ظهور می یابند.
بیلبیل گوله دوش بولسا گول بیرله چمن یاغشی بیلبیل اوچیپ زاغ قونسا گوللره خزان یاغشی
غم بیله آل گیننده خوشلیقدا كفن یاغشی اول تخت سلیمان دان هر كیمگه وطن یاغشی
آیرا لیقدا اور تنیپ چوخ در ده قالان كونگلوم.
وقتی بلبل به گل می رسد، گل و چمن زیباست بلبل اگر پرواز كند و زاغ بنشیند، گل ها را خزان خواهد گرفت از رنگارنگ پوشیدن میان غم، در شادمانی كفن پوشیدن بهتر است. ای دلی كه در درد و هجران مانده ای! از آن تخت سلیمان در سرزمینی دور دست، وطنت بارها بهتر است. مسكین قلیچ از شعرای مسلمان مشرق زمین است و غرق در تفكر و فرهنگ اسلامی. تاریخ اسلام جزئی از تاریخ او نیز هست و قصه های قرآن، الگوی زندگانی اش. همچون تمام شعرای مسلمان، اشعارش پر از تلمیحات برگرفته از دنیای اسلام است. به طور مثال، در بند زیر تلمیح حضرت سلیمان را می خوانیم:
حق سنی توپراقدان یاراتمیش گونی غم لایینا قاریپ یاراتدی سنی
فخر بیلن گزسنگ چرخ گردونی سلیمان تختیندا بی غم تاپیلماز
خداوند آن روزی كه تو را از خاك آفرید وجودت را با گل و لای غم در آمیخت اگر فخركنان چرخ گردون را بگردی در تخت سلیمان نیز بی غم نخواهی یافت

منبع : بنياد انديشه اسلامي