مروری بر موقعیت های بیابان زدایی در خوزستان

سال هاست که با بردن نام خوزستان، بلافاصله دو نام دیگر در ذهن تداعی می شود؛ نفت و جنگ، اما خیلی پیشتر از آنکه به سرمایه عظیم خفته در دل خاک خوزستان پی ببرند و استخراج طلای سیاه آغاز شود و بسیار قبل تر از حماسه آفرینی دفاع در دیار خوزستان، نام دیگری همزاد و همراه این منطقه بوده است. این همزاد بیابان است که از مساحت ۴/۶ میلیون هکتاری استان خوزستان، ۲۷/۱ میلیون هکتار را به خود اختصاص داده است.
از این نظر خوزستان جزء آسیب پذیرترین استان های کشور محسوب می شود چرا که اراضی بیابان آن شامل ۱۱ شهرستان است و ۳۵۰ هزار هکتار از بیابان ها را شن های روان تشکیل می دهند که شامل ۶ کانون بحران فرسایش بادی است. کانون های بحران زای فرسایش بادی بیشترین خسارت های مالی و زیست محیطی را به منابع اقتصادی خوزستان وارد می کنند.
● ضرورت بیابان زدایی
خوزستان قطب اقتصادی کشور محسوب شده و جایگاهی بی بدیل در این زمینه دارد. وجود صنایع عظیم نفت و گاز، پتروشیمی و سدهای عظیمی همچون کرخه و رودهای کرخه، کارون، زهره، جراحی از ویژگی های خوزستان است که بخش عمده ای از این منابع عظیم و مهم در عرصه های بیابانی و شنزارهای فعال قرار دارند.
اراضی زراعی واقع در دشت آزادگان و غرب و شرق رودخانه کرخه، جاده های نفت منطقه اهواز و امیدیه، جاده آسفالته و راه آهن اهواز-تهران همگی در معرض خطرات هجوم بتون و بیابان شدن قرار دارد. در حوزه شهری نیز تپه های ماسه ای البروایه، الباجی، نظام آباد، فولی آباد، حمیدیه، گبوعه، مارون و مشرحات، ملاثانی و تپه های غرب کرخه مستقیما با اهواز، مرکز استان خوزستان مرتبطند و از مناطق بیابانی خارج از مرکز می توان به مجموعه ماسه زارهای بستان و شوش اشاره کرد.
همه اینها در حالی است که بنا بر اعلام سازمان FAO، چنانچه سطح جنگل های هر کشور، کمتر از ۲۵ درصد خاک آن باشد از نظر محیط زیست انسانی وضعیت بحرانی در آن کشور حاکم خواهد شد. در ایران، حدود ۵/۷ درصد مساحت کشور پوشش جنگلی است و سرانه جنگل برای آن ۲/۰ هکتار است که این میزان در جهان ۸/۰ هکتار اعلام شده است. در خوزستان نیز حدود ۱۹ درصد مساحت استان را بیابان تشکیل می دهد.
● چگونگی بیابان زدایی
نخستین عرصه بیابانی ایرانی در مهرماه ۱۳۴۷ در سطحی معادل ۴۰ هکتار در منطقه الباجی اهواز بوسیله پوشش نفتی (مالچ) و سپس نهالکاری باگزو کهور مورد تثبیت و کنترل قرار گرفت. بیابان زدایی با روش مالچ پاشی و نهالکاری یک اقدام تلفیقی و ترکیبی است که پس از تامین شرایط آب و هوایی لازم مخصوصا بارندگی اولیه در حد ۳۰ تا ۴۰ میلیمتر اجرا می شود.
در این روش مالچ نفتی پس از حمل از پالایشگاه های نفت با دستگاه های مخصوص بر روی شنزارها پاشیده می شود و پس از مدت کوتاهی در آن مناطق نهال غرس می شود. این شیوه در مناطق بحرانی و شنزارهای فعال کاربرد فراوانی دارد. از سوی دیگر مشارکت مردمی در بیابان زدایی نقش فوق العاده مهم و غیرقابل انکاری دارد.
در خوزستان نیز تقاضای مردمی برای بیابان زدایی قسمتی از اراضی شنزار بیابانی وجود دارد که پس از تامین شرایط لازم، قراردادهای مدون ۳ تا ۵ ساله با آنها عقد می شود. نهالکاری نیز با استفاده از گونه ای سازگار با شرایط اقلیمی منطقه صورت می گیرد و به مجری اجازه کشت صیفی جات و سایر محصولات مناسب فصلی در بین ردیف های نهالکاری داده می شود.
روش دیگر انجام بیابان زدایی با مشارکت مردم و واگذاری اراضی بیابانی با استفاده از تبصره پنج ماده ۳۴ قانون حفاظت و بهره برداری از جنگل ها و مراتع کشور است که طی آن طرح های اجرایی تهیه می شود و فعالیت مجری طرح طبق طرحی خواهد بود که به تصویب منابع طبیعی می رسد.
در این نوع مشارکت خدمات بلاعوض از سوی دولت به نمایندگی منابع طبیعی به مجری طرح در حفاری چاه های آب آموزش مجریان، تامین نهال و... داده می شود. در این روش اجرایی علاوه بر کنترل بیابان های استان اشتغالزایی مولد و پایدار نیز ایجاد می شود.
براساس مطالعات انجام شده تا پایان سال ۱۳۸۴ حداقل ۷۶ هزار هکتار از ماسه زارها و بیابان های استان استعداد و قابلیت جلب مشارکت مردم را دارد که تاکنون حدود ۵۰ درصد آن منجر به قراردادهای مشارکتی شده است و افق توسعه اقدامات بیابان زدایی با مشارکت مردم افق روشن و امیددهنده ای را نوید می دهد. طی چند سال گذشته نیز یکی از برنامه های مهم و اساسی اداره کل منابع طبیعی استان خوزستان، فرهنگ سازی و جلب مشارکت سازمان ها، شرکت های تولیدی در توسعه فضای سبز و بیابان زدایی بوده است.
همچنین شرکت ملی مناطق نفت خیز جنوب با تشکیل دفتری به منظور تمرکز فعالیت های فضای سبز و بیابان زدایی اطراف تاسیسات نفتی در مناطق نفت خیز جنوب اثرات مثبتی در روند پدیده مذکور داشته است. اهم فعالیت های این شرکت مالچ پاشی و نهالکاری مناطق امیدیه و اهواز در دوره های مختلف است.
از سوی دیگر سازمان آب و برق خوزستان با هدایت فنی منابع طبیعی خوزستان با هدف حفاظت از کانال های آبرسانی، نهالکاری اطراف کانال ها را شروع کرد و در سال ۱۳۸۳ با هدف حفاظت پایدار در منطقه، عملیات مالچ پاشی و نهالکاری در منطقه بحرانی چنانی که در تاسیسات آبرسانی و کانال پای پل کرخه واقع است را آغاز کرده است.
در نتیجه ۴۰ سال فعالیت تثبیت شن و بیابان زدایی در خوزستان، کنترل حداقل ۱۰۰ هزار هکتار از بیابان های استان و ایجاد هزاران هکتار جنگل های دست کاشت میسر شده است. حاصل ایجاد جنگل ها جذب دی اکسید کربن هوا و افزایش اکسیژن هواست که از بارزترین دستاوردهای بیابان زدایی است. اشتغال مولد با جلب مشارکت های مردمی از دیگر جنبه های مثبت بیابان زدایی است. در نتیجه بیابان زدایی تامین علوفه دامی روستاییان با استفاده از سه شاخه ها و گیاهان و بوته های علفی زیر اشکوب این جنگل ها بخصوص در فصل پاییز و زمستان که کمبود علوفه وجود دارد، امکان پذیر شده است.
از دیگر آثار بیابان زدایی جلوگیری از مهاجرت روستاییان و اشتغال در زمینه تولیدات کشاورزی و صنایع دستی و ایجاد پناهگاهی برای انواع پرندگان و خزندگان است. همچنین مهار بیابان از بروز سیل و افزایش نفوذ آب های جاری جلوگیری می کند و در نهایت منجر به حفظ مناطق مسکونی خطوط ارتباطی و منابع ارزشمند اقتصادی و اجتماعی و نظامی شود.

لیلا درخشان

منبع : روزنامه کارگزاران