مادر سفارشی برای یک جنین

وقتی برای نخستین بار در ایران قانون اهدای جنین مطرح شد، هیچ كس فكر نمی كرد كه آمار طلاق در كشورمان كاهش یابد و مشكلات زوج های نابارور را حل كند.
قانون اهدای جنین یكی از قوانین جدید است كه طبق آن تحت شرایطی این امكان به زوج های نابارور داده می شود تا صاحب فرزند شوند. این قانون چندی پیش در مجلس تصویب شد و به تایید شورای نگهبان رسید. هم اكنون در مراكز تخصصی باروری و ناباروری ایران، این قانون اجرا می شود و زنان و شوهران نازا اجازه قانونی دارند تا برای تولد فرزند از یك مادر سفارشی استفاده كنند.
چندی قبل زن و شوهر نازایی به دادگاه خانواده مراجعه كردند و با طرح دادخواستی از دادگاه تقاضا كرده بودند جنین آنها در رحم یك زن دیگر قرار گیرد تا برای آنها فرزندی به دنیا بیاورد.
این زن در حالی كه نوزادش را از مادر سفارشی تحویل گرفته بود و برق شادی در چشمانش نقش بسته بود به خبرنگار شرق گفت: ۴۰ساله هستم. در حدود ۱۷ سال پیش با شوهرم ازدواج كردم. بعد از دو سال باردار شدم اما جنین سه ماهه بود كه سقط شد. در آن موقع متوجه شدم كه دچار نوعی بیماری هستم و نمی توانم بچه دار شوم. تمام روش های درمان ناباروری را روی من امتحان كردند ولی نهایتاً آخرین بارداری ام هم پس از شش ماه سقط شد و من كه ۱۵ سال با امید منتظر بچه دار شدنم بودم از همه چیز ناامید شدم.
از طرفی مادرشوهرم زخم زبان می زد كه عروس ما بیمار است و باید آرزوی نوه دار شدن را به گور ببرد. ناراحت بودم، به همراه شوهرم به دادگاه خانواده رفتیم تا توافقی از هم طلاق بگیریم. در آن موقع بود كه متوجه شدیم قانون اهدای جنین به تصویب مجلس رسیده است. من و شوهرم از خوشحالی در پوست خود نمی گنجیدیم كه پس از سال ها انتظار چراغ خانه مان روشن می شود. از طلاق منصرف شدیم و درخواست مادر سفارشی (رحم اجاره ای) را دادیم. به كمك یك پزشك معتمد مراحل كار انجام شد. او به ما زنی را معرفی كرد كه قبلاً هم این كار را برای شخص دیگری انجام داده بود و صحت و سلامت آن كاملاً مورد تایید دكتر بود. از طرفی خانواده ما خانواده ای مذهبی است. همان ابتدا از دو نفر از فقها استفتا كردیم و ایشان مسئله را تایید كردند.
علاوه بر آن صیغه محرمیت میان شوهر من و آن زن سفارشی خوانده شد تا هیچ ارتباط غیرشرعی به وجود نیامده باشد.
یك روز من و شوهرم با هم به بیمارستان رفتیم، بعد از بیهوشی از من تخمك گرفتند و از شوهرم اسپرم، جنین حاصل از آن را دو روز بعد در رحم آن زن قرار دادند. ما هیچ وقت آن زن را ندیدیم و تنها از طریق پزشكمان از سلامت او و شرایط بچه باخبر می شدیم. همچنین هزینه دوران بارداری را هم شوهرم به آن زن پرداخت كرد. توافقنامه ای هم بین من و او و شوهرم به امضا رسید كه پس از زایمان، بچه را تحویل ما بدهد و تعهد سپرد كه نوزاد، فرزند ما است و هیچ ادعایی نسبت به او ندارد. سرانجام بعد از ۹ماه نزد پزشك رفتیم تا فرزندمان را تحویل بگیریم. آن روز دكتر نوزادی را در آغوش من گذاشت، من بهت زده شده بودم. این واقعاً فرزند من بود؟ نوزاد دختری بود با سه كیلو وزن و صورتی شبیه خودم. باور نمی كردم كه سرانجام بعد از چندین سال صاحب فرزندی شده ام. صیغه نامه بین شوهرم و آن زن باطل شد و شوهرم مقداری پول هم به خاطر تشكر به آن زن پرداخت كرد. مادر سفارشی چند سال پیش شوهرش را از دست داده بود و سه فرزند داشت. او هیچ تمایلی به دیدن بچه ما نداشت و ما هم نمی خواستیم او را ببینیم. پزشكم می گفت آن زن معتقد است كه مانند یك مربی مهدكودك كه مسئول نگهداری از بچه ها است، فقط مسئول حفظ و نگهداری جنین بوده و این بچه متعلق به فرد دیگری است.
قاضی حسینی یكی از قضات دادگاه خانواده در این باره گفت: قانون اهدای جنین یا اهدای گامت به زن و شوهران نابارور در مجلس شورای اسلامی تصویب شد و مرداد ۸۳ به تایید شورای نگهبان رسیده است. این طرح چندی پیش به مراكز تخصصی باروری ابلاغ شد و تاكنون چندین زن و شوهر نابارور تقاضای رحم اجاره ای كرده اند. این طرح اولین گام مهم و مثبتی است كه می تواند آثار و نتایج مختلفی را در پی داشته باشد.
سابقه این گونه قوانین در كشورهای خارجی به چند دهه گذشته بازمی گردد. به عنوان نمونه، در كشور آمریكا در این رابطه بانكی تحت عنوان «بانك اسپرم» تاسیس شده كه با نگهداری اسپرم به هنگام مراجعه زوجین نابارور در اختیار آنها قرار می گیرد.
این قاضی با اشاره به مزایای قانون اهدای جنین افزود: اولین تاثیر مثبت این قانون جلوگیری از فروپاشی كانون خانواده ها است.
زوجین نابارور می توانند از طریق انتقال نطفه در همان مراحل اولیه انعقاد صاحب فرزند شوند چرا كه در گذشته مواردی از درخواست های طلاق به لحاظ بچه دار نشدن صورت می گرفت.
●متن قانون نحوه اهدای جنین به زوج های نابارور
ماده ۱: به موجب این قانون كلیه مراكز تخصصی درمان ناباروری مجاز خواهند بود با رعایت ضوابط شرعی و شرایط مندرج در این قانون نسبت به انتقال جنین های حاصل از تلقیح خارج از رحم زوج های قانونی و شرعی، به رحم زنانی كه پس از ازدواج و انجام اقدامات پزشكی ناباروری آنها (هر یك به تنهایی یا هر دو) به اثبات رسیده است، اقدام كنند. به این ترتیب كه جنین متعلق به یك زن و شوهر بارور را از طریق تلقیح خارج از رحم یك زن نابارور قرار می دهند تا به طور طبیعی به حیات خود ادامه دهد و پرورش پیدا كند و متولد شود.
ماده ۲: تقاضای دریافت جنین اهدایی باید مشتركاً از طرف زن و شوهر متقاضی فرزند تنظیم و تسلیم دادگاه شود و دادگاه در صورت احراز شرایطی مجوز دریافت جنین اهدایی را به این زن و شوهر می دهد تا صاحب فرزندی شوند.
●شرایط
شرایط تعیین شده در قانون اهدای جنین به زنان نازا به این شرح است:
الف- زوجین بنا به گواهی معتبر پزشكی، امكان بچه دار شدن نداشته باشند و زوجه استعداد دریافت جنین را داشته باشد.
ب- زوجین دارای صلاحیت اخلاقی باشند.
ج- هیچ یك از زوجین محجور نباشند.
د- هیچ یك از زوجین مبتلا به بیماری صعب العلاج نباشند.
ه- هیچ یك از زوجین معتاد به مواد مخدر نباشند.
و- زوجین بایستی تابعیت ایران را داشته باشند.
ماده ۳ قانون: وظایف و تكالیف زوجین اهداگیرنده جنین و طفل متولد شده از لحاظ نگهداری و تربیت و نفقه و احترام نظیر وظایف و تكالیف اولاد و پدر و مادر است.
ماده ۴: بررسی صلاحیت زوجین متقاضی در محاكم خانواده خارج از نوبت و بدون رعایت تشریفات آیین دادرسی مدنی صورت خواهد گرفت و عدم تایید صلاحیت زوجین قابل تجدیدنظر می باشد.
ماده ۵: آئین نامه این قانون توسط وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكی با همكاری وزارت دادگستری تهیه و به تصویب هیات وزیران خواهد رسید.
قانون فوق مشتمل بر پنج ماده در جلسه علنی روز یكشنبه مورخ ۲۹ تیرماه ۸۲ مجلس شورای اسلامی تصویب شده و در هشتم مرداد ۸۳ به تایید شورای نگهبان رسیده است. دكتر منصوری، فوق تخصص نازایی، در مورد این شیوه درمان ناباروری می گوید: از ۲۳ سال پیش كه نخستین باروری آزمایشگاهی در دنیا با موفقیت انجام شد، مسئله جدیدی پیش آمد. جنینی كه داخل رحم مادر رشد می كند مجموعه ای ژنتیكی است كه نیمی از آن متعلق به مادر و نیمی متعلق به پدر است. در واقع ماهیتی شبیه یك پیوند دارد. اما یك تفاوت عمده در آن دیده می شود. چگونه بدن پیوندی را كه نیمی از آن متعلق به خود شخص نیست دفع نمی كند. تحقیقات پزشكان نشان داده است كه بدن مادر در اطراف جنین هاله ای از پادتن ها یا آنتی بادی ها می سازد كه جنین را از گزند خود مادر حفظ می كند. در نتیجه حاملگی ادامه می یابد. به این ترتیب این نظریه مطرح شد كه می توان هر جنینی را در هر رحمی گذاشت زیرا آنتی بادی ها از جنینی كه در نیمی از كروموزوم ها با مادر متفاوت باشند همچنان بدن از آن محافظت می كنند. در این روش پزشك می تواند در بیمارستان تخمك را از مادر بگیرد، اسپرم را از پدر بگیرد، عمل لقاح را در شرایط آزمایشگاهی انجام دهد و جنین تشكیل شده را در رحم زن دیگر قرار دهد. نوزادی كه با این روش متولد می شود هیچ ارتباط ژنتیكی با والدین خود ندارد. این روش با روش های سنتی مصطلح انتخاب فرزندخوانده نیز متفاوت است.همچنین مسائل اخلاقی و حقوقی متعددی از جمله مشخص بودن هویت والدین ژنتیكی (دهنده جنین) و زوج گیرنده جنین، وضعیت حقوقی نوزاد متولد شده در خانواده جدید و... وجود دارد كه لزوم تدابیر و تعاریف خاص در جهت جلوگیری از ایجاد مشكلات در آینده ضروری است. دكتر منصوری فوق تخصص نازایی در مورد شرایط مادری كه جنین را در رحم خود می پذیرد، می گوید: این زن حتماً باید از نظر جسمی سالم باشد. بیماری خاصی نداشته باشد و به خاطر حاملگی در معرض خطر قرار نگیرد. او باید لااقل یك بار تجربه به آخر رسیدن حاملگی را داشته باشد. از نظر ابتلا به بیماری های واگیردار مثل ایدز و هپاتیت نیز باید دقیقاً بررسی شود. این فرد به هیچ وجه نباید دارو استفاده كند البته اگر از نظر ژنتیكی مشكلی داشته باشد هیچ تاثیری روی جنین نخواهد داشت. داوطلب از نظر فشارخون و بیماری سرخجه نیز باید كنترل شود.
دكتر منصوری شرایط جنینی كه در رحم اجاره ای گذاشته می شود را چنین تشریح می كند: تمام دقت هایی كه در مورد رحم اجاره ای صورت می گیرد در زمینه جنین نیز باید اعمال شود. ممكن است كسانی كه تخمك و اسپرم آنها در آزمایشگاه لقاح داده می شود، دچار بیماری ایدز یا هپاتیت باشند و با گذاشتن جنین در رحم فرد سوم، آن فرد نیز به این بیماری دچار شود. در كشورهای توسعه یافته، پس از گرفتن تخمك و اسپرم، آن را به مدت سه تا شش ماه فریز و نگهداری می كنند. سپس یك بار دیگر آزمایش ایدز در مورد زن و مرد انجام می دهند تا مطمئن شوند كه این بیماری در مرحله كمون خود به سر نمی برده است.
دكتر رستم پور در مورد مباحث روانشناسی و روانپزشكی اجاره رحم می گوید: حدود ۱۵ سال است كه در مورد رحم اجاره ای ارزیابی روانشناسی می شود. تقریباً ۴ هزار مورد مطالعه شده اما هنوز پس از مطالعات تحقیقی درازمدت نتایج اندكی در این زمینه به دست آمده است. در اكثر تحقیقات سعی شده افراد داوطلب برای رحم اجاره ای از نظر آسیب های احتمالی روانشناختی بررسی شوند. اما هنوز هیچ آسیب مشخصی گزارش نشده است.
نخستین نكته ای كه باید در مورد زن داوطلب رحم اجاره ای درنظر گرفت این است كه او باید حداقل یك بچه به دنیا آورده باشد و در حال حاضر نیز سرپرست او محسوب شود. در غیر این صورت به نظر نمی رسد شخص به تحویل بچه به پدر و مادر واقعی اش رضایت و با آن دو همدلی نشان دهد. علاوه بر این زنانی كه به تازگی دچار مشكلات مالی شده اند یا فاقد درآمد ثابت هستند نیز نباید پذیرفته شوند چرا كه در این حالت فرد به دلیل نیاز سریع به پول این كار را می پذیرد و شرایط عاطفی مناسبی برای رشد كودك فراهم نخواهد شد. نكته مهم دیگر، هدف مشخص زن داوطلب رحم اجاره ای از این عمل است.
آیا او هدفی كارآمد و مثبت دارد و یا بدون هیچ هدفی و حتی هدفی با كارایی منفی به این مسئله نگاه می كند. بدین ترتیب ارزیابی همه جانبه مانع از انتخاب افرادی با آسیب های روانشناختی و افكار منفی كه قصد بهره كشی دارند می شود. نكته مهم این است كه فرد در مقابل ارائه چنین خدماتی به افراد خود نیز از نظر روحی به رشد و بلوغ جدیدی برسد. بنابراین مسائلی مانند اعتمادبه نفس كم، ضریب هوشی كم و اینكه احساس كند قربانی شده است باید به دقت بررسی شود. همچنین رضایت فرزندان داوطلب رحم اجاره ای بسیار مهم است. آن زن چگونه مسئله را به فرزندانش گفته. آیا فرزندان از این مسئله ضربه خوردند؟
واكنش آنها در آینده چه خواهد بود؟ اگر داوطلبی پاسخ دهد كه به فرزندانش حقیقت را نمی گوید یا فرزندان او پیش از این دچار صدمات و مشكلات جدی شده اند، بهتر است این شخص پذیرفته نشود.
نكته دیگری كه در بررسی روانشناختی باید به آن توجه شود برداشت زوج مورد نظر از فردی است كه داوطلب رحم اجاره ای شده و نیاز آنها فقط برای ارتباط بارداری است. اگر این زوج از طرف فرد داوطلب احساس خطر كنند، احتمال صدمه رسیدن به افراد درگیر در ماجرا بیشتر می شود. از نظر فرد داوطلب، پدر و مادر آینده باید افرادی قابل اطمینان و مقبول باشند و بتوانند محبت او را جلب كنند چرا كه روند سخت و طولانی و ناگوار چنین حاملگی ای نیاز به احساس راحتی دوجانبه دارد. دكتر رستم پور در مورد تحویل دادن كودك به پدر و مادر اصلی می گوید: مهمترین نكته توافق طرفین است. امكان دارد برخی توافق كنند كه نوزاد دوسه روز اول از مادر اجاره ای اش شیر بخورد اما این طور هم نیست كه اگر شیر نخورد زندگی اش فنا می شود. در قدیم رسم بود كه برای نوزاد مادر دایه ای انتخاب می كردند و او مسئولیت شیر دادن را داشت و هیچ حق قانونی هم نسبت به بچه پیدا نمی كرد اما اكنون هم موارد بسیار زیادی داریم كه مادر پس از زایمان توانایی شیر دادن ندارد و بچه به راحتی با شیرخشك بزرگ می شود و مشكلی هم پیش نمی آید.
شهرام محسنی حقوقدان در خصوص مسائل قانونی اجاره رحم می گوید: متاسفانه تا به حال هیچ قانون مدنی در این زمینه نداشته ایم به نظر من این وظیفه انجمن نازایی كشور است كه با توجه به اطلاعات علمی كاملی كه دارد، قوانینی را تصویب كند كه ایمنی هر دو طرف در نظر گرفته شود. به نظر می رسد كه این مسئله از نظر شرعی حلال شده، اما از نظر قانونی هنوز مشكلاتی وجود دارد. در نظر بگیرید زن و مرد تصمیم بگیرند از طریق رحم اجاره ای بچه دار شوند. اگر بعد از انتقال جنین به رحم زن دوم، آن دو دچار مشكلاتی شوند و از هم طلاق بگیرند تكلیف این زن و بچه چه می شود؟ یا اینكه ممكن است زایمان صورت بگیرد و نوزاد دچار نقص ژنتیكی باشد. اگر پدر و مادر بگویند بچه را نمی خواهند و حاضر نشوند او را تحویل بگیرند چه باید كرد؟ آیا باید بچه به بهزیستی تحویل داده شود؟ در حالی كه می توان قبل از انتقال جنین به رحم با انجام آزمایش هایی از سالم بودن جنین مطمئن شد. اگر انجام این آزمایش ها براساس قانون مدنی الزامی شود، احتمال این امر كاملاً از بین می رود. نكته مهم این است كه برای بسیاری از مسائل فتوای شرعی داریم اما قانون از ما حمایت نمی كند. دكتر حسینی رئیس انجمن علمی- تخصصی باروری و ناباروری با بیان اینكه ناباروری از شایع ترین بیماری های مردم دنیا است، افزود: آمار جهانی نشان می دهد كه حدود ۱۰ تا ۱۵ درصد زوج های جوان نابارور هستند كه مشكل ۱۰ تا ۱۲ درصد آنها با درمان های دارویی قابل حل است و تنها پنج درصد آنها نیازمند استفاده از فناوری نوین هستند. دكتر حسینی افزود: حدود ۴۰ درصد مشكلات ناباروری مردانه، ۴۰ درصد زنانه و ۲۰ درصد موارد هر دو زوج دارای مشكل هستند.
متاسفانه عدم پوشش بیمه های پایه و پرداخت هزینه های مربوطه مخارج درمان را برای زوج ها سنگین كرده اگرچه هزینه های درمان این بیماری در كشور ما یك دهم كشورهای همسایه است.
دكتر حسینی در پایان بهترین سن باروری را ۲۴ تا ۴۰سالگی دانست و گفت: متاسفانه تاخیر در زمان بچه دار شدن و افزایش سن شانس باروری را به اندازه چشمگیری كاهش می دهد.
دكتر سیدشهاب الدین صدر رئیس سازمان نظام پزشكی كشور گفت: تقریباً از هر هفت زوج ایرانی یك خانواده دچار ناباروری است و بر این اساس حدود ۵/۱ میلیون زوج ایرانی نابارور هستند و این یك چالش بزرگ اجتماعی و فرهنگی است كه سلامت روانی جامعه را به خطر انداخته و متاسفانه سازمان های بیمه گر نیز هیچ حمایتی از این زوج ها نمی كنند.
دكتر صدر ادامه داد: در تعاریف پزشكی به زوج هایی كه بدون هیچ روش پیشگیری از بارداری پس از یك سال از زمان ازدواج باردار نشوند نابارور می گوییم و اكنون با استفاده از تكنولوژی های روز كه در كشور ما نیز وجود دارد تا ۹۰ درصد این موارد قابل درمان است.
وی ادامه داد: براساس آماری كه سازمان جهانی بهداشت منتشر كرده ۵۱۰ میلیون زوج در جهان نابارور هستند و با توجه به اینكه بسیاری از خانواده ها نمی توانند در مورد این مسئله تحمل و شكیبایی داشته باشند باید این مسئله به عنوان یك بیماری قابل پیگیری در اولویت سلامت قرار گیرد.
●●●
در دنیا بیش از ۲۵ سال از عصر لقاح خارج از رحمی نمی گذرد. پیش از آن هر زوج نابارور باید این واقعیت را می پذیرفتند كه بچه دار نمی شوند و باید بدون فرزند زندگی كنند یا كودكی را به فرزندخواندگی قبول كنند، اما از ۲۵ سال پیش كه روش های درمان ناباروری امكان لقاح خارج از رحمی شناخته شد، این علم پیشرفتی غیرمنتظره داشت و توانست طی این مدت به سطح درمان ۹۰ درصد از ناباروری ها برسد. این رقم دو یا سه سال پیش ۳۰ درصد بوده است و این پیشرفت همه متخصصان را امیدوار كرد كه طی چند سال آینده به راه حل های موجود برای ده درصد باقی مانده دلایل ناباروری برسند. درمان زوج های نابارور منوط به مراجعه مستمر و پیوسته زوج ها به مراكز درمان ناباروری است. آمارها نشان می دهد زوج هایی در درمان ناباروری موفق بوده اند كه هر روش درمانی را بیش از یك بار تكرار كرده اند. همچنین با توجه به این كه قدرت باروری و توانایی برای حاملگی منجر به تولد فرزند سالم با افزایش سن كاهش می یابد، مراجعه به موقع به پزشك برای درمان ناباروری از مسائل مهم است و پزشكان به زوج ها توصیه می كنند با توجه به این نكته وقت تلف نكنند و برای درمان خود هرچه سریع تر اقدام نمایند.

الهه فراهانی

منبع : روزنامه شرق