فراموش شده

پسته ایران با بیش از ۴۰۰ هزار هکتار سطح زیرکشت و تولید ۲۵۰ هزار تن محصول، رتبه اول را در بین دیگر کشورهای تولیدکننده داراست.
تولید و تجارت پسته یکی از مهمترین فعالیت‌های اقتصادی غیرنفتی کشور محسوب می‌گردد، به‌گونه‌ای که این محصول در سال ۱۳۸۲ به‌عنوان اولین محصول صادراتی غیرنفتی درآمد ارزی بیش از ۸۰۰ میلیون دلار برای کشور ایجاد کرده است.
در حال حاضر بزرگترین مشکل پسته ایران، موضوع آلودگی محصول به زهرابه آفلاتوکسین است. این زهرابه حاصل فعالیت قارچ Aspegillus falvus می‌باشد که ”اسپور آن“ به فراوانی در فضای باغ، ترمینال، انبارها و دیگر عرصه‌ها پراکنده است.
به‌دنبال تحریم پسته ایران در سال ۱۳۷۶ توسط اتحادیه اروپا، وزارت جهادکشاورزی با همکاری تمامی ارگان‌های ذیربط و دخیل در مراحل گوناگون تولید تا صادرات، اقدامات گسترده‌ای را برای حل این معضل به‌عمل آورد که نتیجه آن رفع تحریم پسته و ایجاد و توسعه زیرساخت‌های بهداشتی در مراحل فرآوری، انبارداری و صادرات بوده است و در کنار آن با به‌کارگیری روش‌های زراعی مناسب در مراحل کاشت، داشت و برداشت تلاش شد از ایجاد آلودگی در باغ جلوگیری شود.
با این‌همه و با وجود اقدامات گسترده تمامی دستگاه‌های دخیل برای کنترل آلودگی پسته کشور، متأسفانه این معضل به‌طور کامل برطرف نشده و با وجود کاهش قابل توجه آلودگی محصول، هنوز هم تعدادی از محموله‌های صادراتی با وجود احراز عدم آلودگی محصول در مبدأ، توسط آزمایشگاه‌های معتبر و با استفاده از دقیق‌ترین و پیشرفته‌ترین روش‌های موجود، در کشورهای مقصد آلودگی نشان می‌دهند و این سؤال نزد برنامه‌ریزان، مسئولین و محققین کشور مطرح می‌باشد که به‌راستی حلقه مفقوده آلودگی محصول ایران در چرخه تولید تا صادرات کجاست؟
● موضوع فراموش شده
بررسی‌های مراکز تحقیقاتی کشور نشان داده اسپور قارچ مولد زهرابه آفلاتوکسین به فراوانی و در تمام عرصه‌های مرتبط با پسته دیده می‌شود و بر روی پسته‌ها مستقر می‌گردند؛ در نتیجه به محض فراهم شدن محیط مناسب از نظر دما و رطوبت که به‌راحتی در مسیر طولانی حمل دریائی و در کانتینرها تأمین می‌شود، جوانه زده و رشد کرده و ایجاد زهرابه می‌کند.
این بررسی‌ها نشان می‌دهد که پوست سبز حاصل از فرآوری پسته مهمترین عامل گسترش و اشاعه این قارچ در فضاهای تولیدی پسته می‌باشد.
در حال حاضر ۲۵۰ هزار تن پوست سبز پسته پس از جداسازی در مرحله فرآوری، در محوطه کارگاه‌های فرآوری و اطراف آن، مزارع کشاورزی و از همه مهمتر در عرصه‌های باغی پراکنده می‌شود؛ از آنجائی‌که این بقایا حامل اسپور قارچ آسپرژیلوس بوده و بستر مناسبی برای توسعه و افزایش جمعیت قارچ‌های مولد آفلاتوکسین می‌باشند، لذا انتقال این بقایا به باغ یا اراضی همجوار آن در طی سال‌های متمادی منجر به آن شده که هم‌اکنون با تراکم بالائی از اسپور در باغات مواجه باشیم و این آلودگی سال به سال نیز بیشتر شده است و با تحت‌الشعاع قرار دادن اقدامات بهداشتی انجام یافته در سال‌های اخیر و کم‌اثر کردن آنها، باعث عدم موفقیت کامل در رفع آلودگی محصول پسته شده است؛ به‌عبارتی نادیده گرفتن این بقایا به‌عنوان یکی از حلقه‌های اولیه و مؤثر آلودگی در زنجیره تولید، عملاً سایر اقدامات در دست اجراء را زیر سؤال برده است و عدم چاره‌جوئی برای ساماندهی و تعیین تکلیف بقایای مزبور با تأثیر منفی بر کیفیت بهداشتی محصول، منجر به کاهش شدید صادرات پسته شده و با گسترش مقررات سختگیرانه بهداشتی در دیگر کشورهای خریدار در سال‌های آتی، عملاً صادرات پسته ایران ممکن است با محدودیت جدی مواجه و این محصول که بیش از ۷۰ درصد آن صادراتی است، دچار بحران اقتصادی شده و ضمن هدر رفتن سرمایه‌های موجود، مناطق پسته‌خیز و به‌ویژه استان کرمان با بحران‌های اجتماعی مواجه شود.
● چالش‌های اساسی موجود
ـ عدم استفاده یا استفاده نامطلوب از پوست سبز و هدررفتن منابع و سرمایه‌های ملی که می‌تواند به‌عنوان یک منبع درآمد جدید برای تولید‌کنندگان مطرح شود.
ـ پخش کردن پوست سبز و رهاسازی آن در اراضی اطراف باغات که باعث افزایش تراکم اسپور و در نتیجه افزایش پتاسیل آلودگی محصول می‌شود.
ـ آلوده شدن محصول به اسپور قارچ در مراحل گوناگون تولید و فرآوری
ـ تهدید جدی صادرات پسته ایران
ـ احتمال آلودگی محیط زیست در محدوده وسیعی از استان‌های پسته‌خیز● ترکیبات پوست سبز پسته
در ایران اولین گزارش رسمی تجزیه موادمغذی موجود در پوست سبز پسته مربوط به فروغ عامری در سال ۱۳۷۶ است که براساس نمونه‌برداری آماری از ۳۰ نقطه استان کرمان به روش تجزیه تقریبی صورت گرفته است که نتایج آن در زیر آمده است:
پروتئین خام: ۲۰/۱۱%
فیبرخام: ۲۸/۱۵%
چربی خام: ۲۹/۵%
خاکستر خام: ۱۳/۱۰%
عصاره عاری از ازت: ۱۶/۵۲%
کلسیم: ۰۸/۱%
فسفر: ۱۱/۰%
منیزیم: ۳۱/۰%
پتاسیم: ۴۴/۴%
آهن: ppm ۶۶۰/۶۸
منگنز: ppm ۲۳/۶
مس: ppm ۱۶/۲۳
روی: ppm ۲۷/۵
انرژی خام kcal/kg DM ۴۴۲۵/۴۵
آهنگی (۱۳۷۲) گزارش می‌کند که از جنبه فیتوشیمیائی، پوسته خارجی پسته حاوی مواد آنتراکینون، فلاونونید (آنتوسیانیدین و لکوآنتوسیانیدین) بوده و فاقد آلکالوئید، ساپونین و گلیکوزیدهای سیانوفور می‌باشد.
ملک‌زاده (۱۹۷۴) در مورد پوسته روئی پسته چنین گزارش کرده است: دارای ساختمان پارانشیمی و فیبری است و در آن اب، مواد گلوسیدی، پروتئین، چربی، موادمعدنی، موادرنگی و مواد تری‌ترپنی وجود دارد. به‌علاوه حاوی تانن‌ها و موادفنلی است که اثر باکتریسیدال بر باکتری‌های گرم مثبت دارند.
نی‌رنستین (۱۹۳۴) ضمن تأیید وجود تانن در گیاهان جنس پسته، آنها را در زمره تانن‌های متراکم (Condenced Tannin) قلمداد کرده است.
تانن‌ها در بسیاری از گیاهان علوفه‌ای و ضایعات کشاورزی ـ صنعتی عامل محدودکننده تجزیه‌پذیری فیزیولوژیکی به حساب می‌آیند، به‌نظر می‌آید که ترکیب شیمیائی و بیوشیمیائی تانن‌ها بر قابلیت هضم پروتئین‌ها مؤثر می‌باشد؛ از آنجائی‌که آنزیم‌ها نیز دارای اجزاء پروتئینی هستند، فعالیت بیولوژیکی تانن می‌تواند موجب تأثیر منفی بر فعالیت آنزیم‌های مؤثر در فرآیند هضم شود.
به‌منظور حذف و یا غیرفعال کردن تانن، موادی مانند اوره، اوآلبومین، ژلاتین، هموگلوبین، بتاکازئین، پلی‌وینیل پیرولیدون، پلی‌اتیلن گلیکول، هیدورکسید آمونیوم، محلول سودسوزآور، آب آهک، اسیدکلریدریک، سولفات آهن، آمونیاک و پلی مرهای سنتتیک به‌کار گرفته شده است. از جنبه فیزیکی نیز می‌توان به کاربرد اشعه مادون قرمز، اکستروژن کوکینگ، حرارت، رطوبت، خرد کردن، خیساندن و یا جوشاندن در موادمختلف اشاره کرد که خشک کردن با استفاده از حرارت و سیلو کردن از جمله روش‌های مؤثر در این زمینه می‌باشد.
● راه‌حل‌های پیشنهادی
▪ استفاده از پوست سبز در خوراک دام
همان‌گونه که گفته شد پوست سبز پسته دارای بیش از ۱۱ درصد پروتئین بوده و منبعی غنی برای تغذیه دام محسوب می‌شود که پس از خشک شدن قابل استفاده در خوراک دام به نسبت ۱۰ـ۸ درصد می‌باشد، ضمن آن‌که خشک کردن محصول با کاهش حجم آن، امکان بسته‌بندی و حمل‌ونقل آن‌را تسهیل می‌کند.
معماری‌زاده (۱۳۷۶) این مواد را به‌صورت خشک شده در جیره گاوهای شیری نژاد هولشتاین به‌کار برده و تأثیر جایگزینی این مواد به میزان ۱۰، ۲۰ و ۴۰ درصد به‌جای سیلوی ذرت را بر مقدار شیر تولیدی، درصد چربی، درصد پروتئین و لاکتوز اندازه‌گیری کرده است. نامبرده جایگزینی ۱۰ درصد ذرت سیلو شده را با ضایعات پسته خشک شده توصیه کرده است.
در خصوص ارزش غذائی و قابلیت هضم پوست سبز روئی پسته به‌صورت خشک و سیلو شده تحقیقی نیز توسط عامری (۱۳۷۹) در دانشگاه صنعتی اصفهان و با استفاده از ۵ جیره غذائی به شرح زیر انجام شده است:
صددرصد پوست سبز به‌صورت خشک شده
صددرصد پوست سبز به‌صورت سیلو شده
۵۰ درصد پوست سبز خشک شده و ۵۰ درصد یونجه خشک
۵۰ درصد پوست سبز سیلو شده و ۵۰ درصد یونجه خشک
صددرصد یونجه خشکبراساس نتایج این تحقیق، چنانچه ارزش غذائی یونجه را از لحاظ خوش‌خوراکی و قابلیت هضم ماده خشک برابر ۱۰۰ فرض کنیم، ارزش غذائی جیره‌های غذائی ۱ تا ۴ به ترتیب ۲۴/۲۱، ۴۳/۲۱، ۰۶/۸۸ و ۰۵/۷۰ می‌باشد.
فروغ عامری (۱۳۷۹) جیره ذرت سیلو شده گاوهای شیری نژاد هولشتاین را به میزان صفر، ۳۳، ۶۶ و ۱۰۰ درصد با ضایعات پسته سیلو شده با ۶ـ۵ درصد ملاس چغندقند جایگزین کرد و مقدار چربی، پروتئین، لاکتوز، مجموع موادجامد و مجموع موادجامد فاقد چربی شیرگاوهای مختلف را بررسی کرد.
آنالیز نتایج حاکی از عدم وجود اختلاف معنی‌دار میان میانگین میزان شیر تولیدشده و تمامی ترکیبات آزمایش شده آن در شرایط مصرف تمامی جیره‌های آزمایشی بود. چنین استنباط می‌شود که جایگزین کردن جیره ذرت سیلو شده با ضایعات پسته سیلو شده به هر میزان تأثیری بر کم و کیف شیر تولیدی دام نخواهد داشت.
لازم به‌ذکر است که نسبت تبدیل پوست سبز به خشک ۲۵ درصد می‌باشد. به‌عبارتی در نهایت بیش از ۶۰ هزار تن پوست خشک با ارزش اقتصادی بیش از ۳۰ میلیارد ریال در دسترس صنعت دامپروری کشور بوده که باغداران نیز از مزایای اقتصادی آن بهره‌مند و در نهایت موجب حفظ محیط زیست و کاهش آلودگی می‌شود.
● تهیه کود آلی
پوست سبز پسته منبعی غنی از موادشیمیائی گوناگونی است که قابلیت استفاده در تغذیه درختان را دارد و به‌عنوان یک منبع گیاهی می‌تواند نقش موادآلی را در خاک ایفا کند و با استفاده از آن در باغ، به نوعی بخشی از عناصر غذائی خارج شده از خاک به آن بازگردانده می‌شود.
از طرفی هزینه بالای تهیه کودهای حیوانی و محدودیت این نوع کود در مناطق پسته‌خیز، تهیه و تأمین کودهای حیوانی را به دغدغه مهم باغداران تبدیل کرده است، بنابراین با استفاده از پوست سبز ضمن تأمین بخشی از نیاز باغداران به منابع آلی، بخشی از هزینه‌های داشت باغات نیز تأمین می‌شود.
متأسفانه در حال حاضر تعدادی از باغداران، این پوست را مستقیماً و بدون رفع مشکلات بهداشتی آن به باغ برمی‌گردانند که ضمن افزایش جمعیت اسپور و در نتیجه پتانسیل آلودگی به آفلاتوکسین در باغ، مدت زمان زیادی نیز طول خواهد کشید که عناصر غذائی موجود در آن قابلیت جذب توسط گیاه را پیدا کند، در حالی‌که با تهیه سیلوی پوست سبز و دفن آنها با هزینه محدود و غنی‌سازی آنها با کودهای شیمیائی، ترکیب غذائی سرشار از عناصر شیمیائی قابل جذب در اختیار باغدار خواهد بود که ضمن حذف آفلاتوکسین و اسپور قارچ و ایمن‌سازی آن، نقش فیزیکی و بیولوژیکی مؤثری در تعدیل شرایط شوری آب و خاک ایفا خواهد کرد.
● استفاده در صنایع شیمیائی و داروئی
در کتب گیاهان داروئی، برای روغن پسته حاصل شده از پوسته یا مغز پسته، همچنین دم کرده پوسته روئی خشک شده آن مصارفی از قبیل جلوگیری از استفراغ، درمان اسهال، زخم‌های سطحی و سوختگی‌ها ذکر گردیده است.
براساس گزارش دکتر میرزانمدی عضو هیئت علمی مؤسسه تحقیقات بیوتکنولوژی، در پوست سبز پسته مواد شیمیائی است که از جمله این مواد می‌توان به فورفورال اشاره کرد که پایه داروئی آنتی‌بیوتیک فورازولیدون و پلیمرهای صنعتی است. ضمن آنکه از پوست سبز می‌توان جهت تهیه محیط کشت‌های مغذی برخی میکروارگانیسم‌ها نیز استفاده کرد.
● نتیجه‌گیری و پیشنهاد
۱. لزوم نصب دستگاه‌های خشک‌کن پوست سبز در ادامه خطوط فرآوری و ایجاد مکانیسم‌های دولتی برای ساخت و خرید این دستگاه‌ها
۲. اجراء برنامه‌های ترویجی و آموزشی برای آموزش روش تهیه سیلوی سبز پسته
۳. تأمین اعتبار لازم از تسهیلات دولتی برای احداث کارخانه‌های خوراک دام و تولید کودهای بیولوژیک از پوست سبز پسته
۴. انجام طرح‌های تحقیقاتی ـ اجرائی در مراکز دانشگاهی و تحقیقاتی کشور جهت استخراج موادشیمیائی دارای کاربرد داروئی و صنعتی از جمله فورفورال و ایجاد مکانیسم‌های حمایتی دولتی برای ساخت و خرید دستگاه‌های مورد نیاز.

مهندس بهروز غیبی

منبع : ماهنامه سرزمین سبز