کویر تشنگی را فراموش می‌کند

کمبود آب در بخش کشاورزی یک واقعیت انکارناپذیر است. یکی از نهاده‌های اساسی مورد استفاده در بخش کشاورزی که اغلب نیز محدودیت‌های فراوانی را رقم می‌زند آب است. از حدود ۴۱۳ میلیارد مترمکعب بارش‌های سالیانه، ۱۳۰ میلیارد مترمکعب آن تجدیدشونده که ۹۲ میلیارد مترمکعب آن جریانات سطحی و ۳۸ میلیارد مترمکعب دیگر به‌عنوان تغذیه طبیعی صورت می‌گیرد و از ۵/۸۹ میلیارد مترمکعب آب استحصالی ۵/۸۳ میلیارد مترمکعب در اختیار بخش کشاورزی که ۲/۳۵ میلیارد مترمکعب از منابع آب‌های سطحی و ۸/۵۰ میلیارد مترمکعب نیز از منابع آب زیرزمینی استفاده می‌شود.
در وضع موجود راندمان بهره‌برداری از آب در مزارع کشاورزی ۳۸ درصد است که بخشی از آن به فقدان سیستم‌های مؤثر انتقال و بهره‌برداری از منابع آب، نبود مدیریت یکپارچه و عدم اطلاع‌رسانی و آگاهی‌بخشی به کشاورزان در خصوص استفاده از سیستم‌های مدرن آبیاری در مزارع مربوط می‌شود.
بنابر سیاست‌گذاری برنامه چهارم توسعه و همچنین تحقق اهداف رشد و توسعه پایدار بخش کشاورزی و روستائی کشور که به نمایندگان مجلس نیز ارائه شده در اهداف کمی بهره‌وری، افزایش کارائی آب در محصولات زراعی از ۷۶۰ گرم بر مترمکعب می‌بایست تا پایان برنامه چهارم یعنی سال ۱۳۸۸ با نرخ رشد متوسط سالیانه ۳/۷ درصد به یک کیلو و ۸۰ گرم برسد.
این در حالی است که راندمان آبیاری در اراضی آبی با نرخ رشد سالیانه ۲ درصد می‌بایست از ۴۰ به ۴۵ تا پایان سال ۱۳۸۸ ارتقاء یابد.
وضعیت اراضی قابل استفاده در چرخه تولید کشور براساس مطالعات انجام شده حدود ۳۷ میلیون هکتار از زمین‌های کشور قابل کشت است که از این مقدار ۱۰ میلیون هکتار آن قابل آبیاری و ۲۰ میلیون از اراضی شناسائی شده به‌عنوان اراضی دیم می‌باشد که در حال حاضر حدود ۱۸ تا ۵/۱۸ میلیون هکتار از اراضی در چرخه تولید محصولات کشاورزی قرار دارد.
از ۵/۱۸ میلیون هکتار حدود ۳۲ درصد اراضی زراعی و ۳۴ درصد دیم است که ۱۰ درصد باغ و بقیه به‌عنوان اراضی آیش آبی و دیم در کشور مورد استفاده قرار می‌گیرد.
براساس اطلاعات و آمار موجود جمعیت ۷۰ میلیونی کنونی در افق ۱۴۰۰ شمسی به یکصدمیلیون نفر بالغ خواهد شد که این جمعیت و نیاز تغذیه‌ای آنان می‌بایست از طریق تولیدات بخش کشاورزی تأمین گردد.
با وجود کمبود آب در بخش کشاورزی در این راستا مدیریت بخش آب باید یک هدف ملی باشد وگرنه هرگونه سهل‌انگاری پیامدهای ناگوار را برای تولیدات این بخش رقم خواهد زد.
یکی از هدف‌گذاری‌های مدیریت بخش آب، افزایش بهره‌وری از آن به‌عنوان اصلی‌ترین نهاده بخش کشاورزی است که می‌توان یکی از راه‌های اجتناب‌ناپذیر آن را توسعه شبکه‌های آبیاری تحت فشار ذکر کرد که با به‌کارگیری فن‌آوری روزآمد، ماشین‌آلات و ادوات مناسب می‌تواند قدری از این بحران بکاهد.
در این زمینه استفاده از آبیاری قطره‌ای پیشرفته به‌دلیل مزایا و محسنات فراوان به‌عنوان یک گزینه اصلی، ترویج و تبلیغ بهره‌گیری از این‌گونه سیستم‌ها و گسترش آن در مزارع کشاورزی و آشنا ساختن بهره‌وران در برنامه‌های کوتاه‌مدت و درازمدت قادر است، ضمن افزایش سطح زیرکشت از ۵/۱۸ میلیون هکتار کنونی با میزان آب موجود و قابل استحصال نویدبخش افزایش تولیدات محصولات کشاورزی برای جمعیت رو به فزونی کشورمان را رقم بزند.
در این میان تبخیر و تعرق شدید، کمبود منابع آب و کیفیت نامطلوب آب استحصالی، امر کشاورزی را به‌خصوص در مناطق کویری با چالش مواجه کرده است، به‌طوری‌که این موضوع سبب افت شدید سطح آب‌های زیرزمینی و شور شدن بیش از حد آب شده و تولید پایدار محصولات را با محدودیت‌های جدی روبه‌رو کرده است.
هر چند به این نکته باید اشاره کرد مهندس خیرا.. بیگلری که در سال ۸۴ به‌عنوان باغدار نمونه انتخاب شده است، توانسته علی‌رغم همه این تنگناها، بزرگ‌ترین سیستم آبیاری زیرسطحی این را در باغات پسته‌اش طی سال گذشته طراحی و اجراء کند.
وی می‌گوید: سال‌ها بود که به‌دنبال شیوه‌های نوین غلبه بر این محدودیت‌ها بودم که حدود پنج سال قبل، شرکت کشاورزی گردونه سبزفام تکنولوژی آبیاری زیرسطحی Eurodrip را که طی دو دهه گذشته در آمریکا توسعه یافته، به‌عنوان راه‌کارهای اساسی ارائه کرد و ما توانستیم با استفاده از این فن‌آوری نسبت به طراحی و اجراء بزرگ‌ترین سیستم آبیاری زیرسطحی دنیا در باغات پسته خود و شرکاء اقدام کنیم.
به‌دلیل استفاده از سیستم آبیاری زیرسطحی گرمای کویر که هرساله در ماه‌های تیر و مرداد موجب اختلال در جذب آب و تعرق درختان و نهایتاً ریزش جوانه‌های گل سال آینده می‌شود، نتوانست هیچ خسارتی وارد کند.
از سوی دیگر جلوگیری از تنش آبی و رسیدن مقدار کافی آب و عناصر حیاتی موجب رشد شاخه‌ها و تنومند شدن آنها می‌شود. این در حالی است که به‌گفته بیگلری که عضو هیئت مدیره انجمن خبرگان کشاورزی استان کرمان و رئیس انجمن خبرگان کشاورزی شهرستان سیرجان است، اسکلت درختان در بسیاری از باغ‌های منطقه به‌دلیل عدم مدیریت بهینه آب و موادغذائی بیشتر به درختچه شبیه است.
وی می‌گوید: صحبت از کاهش هزینه‌ها برای هر کشاورز و باغدار بحثی جذاب است. حذف هزینه‌های آبیاری شامل دستمزد کارگران آبیار در طول سال و احداث جوی‌ها و کانال‌های سطحی و همچنین رهائی از گرفتاری‌های آبیاری شبانه از جذابیت‌های آبیاری زیرسطحی است.
بیگلری می‌گوید: شاید یکی از مهمترین و سنگین‌ترین هزینه‌های جاری در باغ‌های پسته، حفر چال کود و کانال کود و تسطیح کرت‌ها و کار مداوم تراکتور و ماشین‌آلات است که با وجود سیستم آبیاری زیرسطحی تمام هزینه‌های فوق حذف شده و از کودهای مخصوص با ضمانت شرکت کشاورزی گردونه سبزفام که کاملاً در آب و دارای خواصی از جمله خنثی کردن اثرات شوری آب و خاک و اثرات مثبت قابل مشاهده بر روی درختان و بوته‌ها شامل رشد رویشی و زایشی است، استفاده می‌شود.
وی می‌گوید: با این‌که EC آب (شاخص شوری) مزرعه ما به umohs رسیده است، اما با توجه به عملیات نگهداری سیستم که توسط کارشناسان شرکت گردونه سبزفام انجام پذیرفته، هیچ‌گونه مشکلی نداشته‌ایم.
این کشاورز کرمانی که فردی صاحب‌نظر در استفاده از تکنولوژی‌های نوین بوده و ید طولائی در امر خدمات کشاورزی دارد، اظهار می‌دارد: با نمونه‌برداری از قطره‌چکان‌ها در نقاط مختلف باغ معلوم شد که آنها مثل روز اول تمیز و سالم است. به‌خصوص آن‌که هرکدام از قطره‌چکان‌ها بیش از ۷۵۰ ساعت کارکرد با چنین آب شوری داشته است.
بیگلری می‌گوید: به‌گفته این شرکت‌، در اولین سال نصب سیستم به‌دلیل حفر تراشه برای کارگذاری لوله‌ها در عمق خاک و به‌دلیل قطع ریشه‌های فرعی، سال شوک بوده و محصول کمی کاهش می‌یابد و در حقیقت از سال دوم می‌توان به مزایای آن پی برد.
وی می‌افزاید: دلیل این‌که اکثر باغداران منطقه در حال تبدیل طرح توجیحی به آبیاری زیرسطحی هستند این است که در همان سال اول طرح، علی‌رغم پارگی ریشه‌ها ۲۰ درصد افزایش محصول داشتم و به‌دلیل وجود تولید بهتر و وزن حجمی بشیتر و همچنین محصول بیشتر در واحد سطح هم‌اکنون درآمد بیشتری را کسب کرده‌ام.
به‌گفته این باغدار: شرکت کشاورزی گردونه سبزفام به ما اطلاع داده که در صورت عقد قرارداد سالانه، سیستم خود را تا ۲۰ سال برای حسن کارکرد سیستم گارانتی می‌کند
ناگفته نماند: مهندس بیگلری در چارچوب تجربه یکساله خود ناشی از کاربرد این سیستم به این نکته پی برده است که باغ‌های پسته او در خزان همچنان سرسبز و فعال بوده که این موضوع به معنی فتوسنتز بیشتر، ذخیره بیشتر و وجود درختانی قوی‌تر و محصول بیشتر است.
از سوی دیگر باغ مهندس بیگلری در پائیز دیرتر به خواب رفته و در بهار زودتر بیدار شد. جوانه‌های گل باغ دو هفته زودتر از سایر باغ‌ها باز شده و شکوفه کردند.
باید خاطرنشان کرد: فاجعه افت سطح آب‌های زیرزمینی و شورشدن بیش از حد آب کشاورزی، دورنمائی ناامیدکننده را برای آینده کشاوزری این استان و به‌خصوص برای محصول پسته ترسیم کرده است، به‌طوری‌که بسیاری از اراضی حاصلخیز استان به‌دلیل استفاده مداوم از آب شور به‌تدریج به شوره‌زار تبدیل شده است.
با افزایش تدریجی فشار اُسمُزی در محلول خاک، حتی تارهای کشنده این گیاه مقاوم قادر به جذب موادغذائی خاکی از خاک نمی‌باشد. نتیجه این‌که شاهد باغ‌های پسته‌ای هستیم که سال‌ها از احداث آن می‌گذرد، اما درختان آن بر اثر سوءتغذیه و تشنگی دارای اسکلتی نحیف و رنجور و تولید غیراقتصادی هستند.
... و این همه در حالی است که احمد حکیمی‌پور از کشاورزان و باغداران موفق منطقه گلستان شهرستان سیرجان نیز با درک این موقعیت و استفاده از سیستم آبیاری زیرسطحی توانسته است گام‌های خوبی را در جهت شکوفائی باغداری استان بردارد.
وی می‌گوید: سیستم آبیاری زیر سطحی با راندن شوری خاک از محل استقرار تارهای شکنده باعث کاهش فشار اُسمُزی محلول خاک و بهبود عملکرد ریشه در جذب آب و موادغذائی مورد نیاز گیاه می‌شود.
حکیمی‌پور می‌افزاید: اکنون تمام باغ‌های پسته اینجانب زیر پوشش گیاه قطره‌ای زیرسطحی Eurodrip است که توسط شرکت کشاورزی گردونه سبزفام طراحی و اجراء شده و اعتبار آن به‌وسیله بانک کشاورزی با وام کم‌بهره پرداخت شده است.
وی می‌گوید: در حال حاضر قادر به آبیاری همه باغ‌های خود از جمله بخشی از باغ که بر اثر افت سطح آب‌های زیرزمینی و کاهش حجم آب برداشتی رها شده بود، هستم.
این کشاورز می‌گوید: با استفاده از این سیستم با مصرف آب کمتر ولی با راندمان فوق‌العاده ۹۵ تا ۹۸ درصد می‌توانیم از آب‌های زیرسطحی استفاده بهینه کرده و سطح آب‌های زیرزمینی را تثبیت کنیم.
وی در مورد چگونگی انتخاب این سیستم می‌گوید: تحقیق، جستجو، شهرت، توسعه یافتن است و بر همین اساس انواع سیستم‌های مذکور از جمله سیستم‌های آبیاری قطره‌ای و سطحی و بابلر را مطالعه کردم و در نمایشگاه ۲۰۰۵ Sima فرانسه با مزایا و معایب همه آنها آشنا شدم.
حکیمی‌پور می‌گوید: پس از انتخاب سیستم آبیاری زیرسطحی به‌عنوان طرح نهائی در بهمن‌ماه ۸۴ اولین باغ خود را در سطح ۴ هکتار به‌صورت آزمایشی توسط شرکت کشاورزی گردونه سبزفام طراحی و اجراء کردم.
این باغدار اضافه می‌کند: جالب توجه است که علی‌رغم هشدار شرکت مبنی بر بروز شوک در سال اول به‌دلیل قطع ریشه‌های جانبی و علی‌رغم این‌که به‌دلیل کمبود آب نتوانستم براساس دستورالعمل توصیه شده شرکت گردونه سبزفام آبیاری کنم باز هم مقایسه با سایر باغ‌های من باغی که به سیستم آبیاری قطره‌ای زیرسطحی مجهز شده بود، از وضعیت بهتری برخوردار بود، لذا عملیات اجرائی برای سایر باغ‌ها را هم شروع کردم.
وی گفت: اکنون نه تنها باغ‌هایم سیراب شده است، بلکه در حال برنامه‌ریزی برای افزایش سطح زیرکشت هستم و این در حالی است که به کشاورزی پایدار می‌اندیشم.
حکیمی‌پور می‌افزاید: در منطقه سیرجان همه می‌دانند که خوشه‌های گل باغ من دو هفته زودتر باز شده است و در همین چارچوب امیدارم در برداشت امسال خود عمده هزینه‌های مصروفه برای نصب این سیستم مستهلک شود.
وی می‌گوید: اگر چه همه مزایای آبیاری زیرسطحی شبیه توصیفی اغراق‌آمیز است اما با توجه به این‌که من پس از سال‌ها تحقیق و تفحص به این نتیجه رسیده‌ام، لذا آماده هستم باغ خود را به‌عنوان الگوئی در اختیار سایر کشاورزان قرار دهم تا از نزدیک شاهد این شکوفائی باشد.

منبع : ماهنامه سرزمین سبز