دایرهٔ‌المعارف کتابداری و اطلاع‌رسانی

نخستین جلد از دایرهٔالمعارف کتابداری و اطلاع‌رسانی در سال ۱۹۶۸، بیش از هشتاد سال پس از آغاز آموزش رسمی دانشگاهی این رشته در غرب ـ یعنی ۱۸۸۷ ـ به زبان انگلیسی انتشار یافت. آموزش رسمی دانشگاهی این رشته در ایران در مقطع کارشناسی ارشد در سال ۱۳۴۵ آغاز شد و اکنون حدود سی و پنج سال پس از آن تاریخ، در حالی که هم مدرسان ایرانی و هم دانش‌آموختگان اولین دورهٔ این رشتهٔ آموزشی به حیات پرثمر خود ادامه می‌دهند، نخستین جلد دایرهٔالمعارف کتابداری و اطلاع‌رسانی به فارسی منتشر شده است.
جا دارد که هم به‌وجودآورندگان دایرهٔالمعارف و هم جامعهٔ کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران از انتشار این دایرهٔالمعارف به خود ببالند، زیرا از جمله نادر رشته‌هایی است که توانسته در عین نوپایی این رشته در ایران اسلامی، دارای دایرهٔالمعارفی تخصصی باشد که بیشتر محتوای آن را مؤلفان کتابدار این مرز و بوم نوشته‌اند.
نگارندهٔ این سطور که خود از آغاز آموزش رسمی رشته کتابداری در دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه تهران شاهد قطعات ریز و درشت تحولات در حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران بوده، احساس غرور می‌کند که رشتهٔ متولد شده در سال ۱۳۴۶ را رشته بالغی می‌بیند که در تمام سطوح علمی و آموزشی از کاردانی تا دکتری به آموزش می‌پردازد و برای این آموزش‌ها آنقدر منابع، آنقدر توان علمی، و آنقدر توان مدیریت فراهم آورده است که دایرهٔالمعارفی با کیفی‍ّتی علمی و دلپذیر به جامعه علمی ارائه می‌کند. به‌خاطر همین احساس غرور است که به‌خود اجازه داده ضمن معرفی مختصر ویژگی‌های ظاهری و محتوایی این دایرهٔالمعارف، به بیان نکاتی بپردازد که در افزایش کیفیت جلدهای بعدی، که انشاءالله در فاصلهٔ زمانی کوتاهی شاهد انتشار آن‌ها باشیم، مؤثر باشند.
● معرفی دایرهٔالمعارف براساس نکات آمده در مقدمه
آن‌گونه که در مقدمه این دایرهٔالمعارف آمده، «نخستین حرکت‌ها برای نشر این دایرهٔالمعارف از اوایل سال ۱۳۷۳ آغاز شد» و حاصل کار در قالب جلد او‌ّل، که به حروف آـ ژ اختصاص یافته، در سال ۱۳۸۱ به جامعهٔ کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران عرضه شده است.
برای ترسیم چهرهٔ واقعی این رشته، گسترهٔ وسیعی از مباحث و مسائل در این دایرهٔالمعارف پوشش داده شده و به وجوه گوناگون، مباحث و مسائل به تناسب درجهٔ حضورشان در رشته، پرداخته شده است. بر این اساس از خوشنویسی تا نشر الکترونیکی در یک‌سو و از کتابخانهٔ آشوربانیپال تا کتابخانهٔ دیجیتالی در سوی دیگر، توجه شده است.
مقاله‌ها به سه گروه کوتاه، متوسط و بلند تقسیم شده‌اند. کوتاهترین مقاله در حد نیم ستون و بلندترین مقاله در حد چندده صفحه می‌باشد. طول مقاله‌ها تابع دو ضابطه «اهمیت موضوع» و «وجود اطلاعات مرتبط» بوده است. بلندترین مقاله در جلد اول زیر مدخل «ایران، کتابخانه‌های» در ۳۵ صفحه، هر صفحه دو ستون چاپ شده است.
اصل پذیرفته شده از لحاظ تولید مقاله‌ها، انتشار مقاله‌های دایرهٔالمعارفی تألیفی است؛ درعین‌حال، هرگاه مقاله‌ای برآورندهٔ مقصود بوده از منابع معتبر ـ عمدتاً دایرهٔالمعارف‌های غربی‌ـ ترجمه شده است. این مقالات، در صورت نیاز، تکمله‌ای با عنوان «افزوده» در انتهای خود دارند. معدودی مدخل مندرج در برخی دایرهٔالمعارف‌های فارسی نیز، تلخیص شده و پس از هماهنگ شدن با الگوی دایرهٔالمعارف کتابداری به متن دایرهٔالمعارف اضافه شده‌اند.
● موضوع مقاله‌ها
مقاله‌ها به پنج مقولهٔ موضوعی کلی تقسیم پذیرند:
۱) اصطلاحات و مفاهیم کتابداری و اطلاع‌رسانی مرتبط با فرایندها، ابزارها و تدابیر؛
۲) نام برنامه‌ها، انجمن‌ها و مجامع، نمایشگاه‌ها، و نیز همایش‌های کتابداری و اطلاع‌رسانی عمده در مقیاس ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی؛
۳) نام کتابخانه‌ها، مراکز اسناد و آرشیوها، سازمان‌ها و مؤسسات کتابداری و اطلاع‌رسانی، و نظام‌ها و شبکه‌های اطلاع‌رسانی؛
۴ ) اشخاص حقیقی و حقوقی در حوزهٔ کتابداری و اطلاع‌رسانی در داخل و خارج‌ کشور که کاری برجسته در رشته انجام داده‌اند؛
۵) آثار عمده‌ـ اعم از کتاب یا نشریه‌ـ مرتبط با حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی.
در مقاله‌های تألیفی بر مستند بودن اطلاعات تاکید شده و یکایک مآخذ این‌گونه مقاله‌ها از طریق مراجعه به متن هر مأخذ مقابله شده و صح‍ّت استناد به آن‌ها مورد تائید قرار گرفته است.
● سیاست مدخل‌گزینی
در این مورد دو وجه شکل و محتوا، در گزینش دخالت داشته‌اند:
۱) به لحاظ شکل: شکل فارسی هر مدخل بر صورت‌های دیگر آن ترجیح داده شده است (مثلاً ریزنگار به جای میکروفرم به‌کار رفته). مدخل‌های شخص یا سازمان از ضوابط مربوط به مستند اسامی پیروی کرده است (مثل «ابن حجر عسقلانی»، «شهاب‌الدین ابوالفضل احمدبن علی»). هرگاه هدف اصلی، قراردادن واژهٔ اصلی در ابتدای عبارت مدخل بوده، از وارونه‌سازی بهره گرفته شده است (مانند «ایران، کتابخانه‌های» به‌جای «کتابخانه‌های ایران»). برای مفاهیم (کتابخانه) و مصادیق (کتابخانه آصفیه)، حالت مفرد و برای نوع (کتابخانه‌های دانشگاهی)، جمع به‌کار برده شده. جز در مواردی که کوته‌نوشت آشناتر بوده، شکل کامل نام (فدراسیون بین‌المللی...) بر کوته‌نوشت آن (ایفلا) ترجیح داده شده. از میان مترادف‌ها (فهرست رسمی، بن فهرست) شکل رایج‌تر آن (فهرست رسمی) برگزیده شده است
۲) به لحاظ محتوا: هشت مورد درنظر بوده که مهم‌ترین آن‌ها در پیوند با ضابطهٔ نام اشخاص و مراجع و آثار است.
در مورد اشخاص، به کسانی پرداخته شده است که:
ـ کتابدار، فهرست‌نگار، کتابشناسی، یا نسخه‌شناس برجسته بوده‌اند؛
ـ صاحب‌نظریه در کتابداری و اطلاع‌رسانی هستند؛
ـ بنیانگذار فعالیتی در یکی از زمینه‌های کتابداری و اطلاع‌رسانی بوده‌اند.
در مورد مراجع و آثار، آثار بسیار مهم مرجعی که به حوزهٔ کتابداری و اطلاع‌رسانی نزدیک‌تر بوده‌اند (مانند کتابشناسی‌ها، فهرست‌ها و راهنماها) حضور بارزتری در دایرهٔالمعارف دارند.
● مؤلفان و مترجمان
اسامی یکصدو نود و هشت نفر به عنوان مؤلفان و مترجمان مقاله‌های دایرهٔالمعارف در ابتدای جلد اول آورده شده. در این مورد چهار نکته قابل توجه است:
ـ حضور طیف وسیعی از دانشجویان، کارکنان، اعضای هیئت علمی، با سابقه‌ها و کم‌سابقه‌ها به‌عنوان مؤلف یا مترجم مقاله‌های دایرهٔالمعارف؛
ـ تعداد قابل توجهی از اسامی، نام کسانی است که خارج از محدوده تهران سکونت دارند‌ـ محمدرضا داورپناه، اسدالله آزاد، مهری پریرخ، و... (مشهد)، احمدی لاری، بابک پرتو، حیاتی، ... (شیراز)، بیگدلی، عصاره، ... (اهواز)، احمد شعبانی، ... (اصفهان)؛
ـ بهره‌گیری از توان علمی و نگارشی کسانی که کتابدار نیستند ولی در رشتهٔ خود از توانایی لازم برای نگارش مقالات مرتبط با حوزه کتابداری برخوردارند‌ـ مانند محمد تقی راشد، کاظم موسوی بجنوردی؛
ـ برقراری شبکه‌ای توانا با ۲۸ مشاور علمی و ادارهٔ توانمند این شبکه در محدوده زمانی هشت‌ـ نه سال، تحسین‌برانگیز است‌ـ بویژه که فرهنگِ کار گروهی برای مدتی طولانی، پدیده‌ای نو در فعالیت‌های علمی و فرهنگی کتابداری و اطلاع‌رسانی در کشور ایران است.
جلد، قطع، کاغذ، اندازهٔ حروف، و صفحه‌آرایی این دایرهٔالمعارف همه نمایانگر آگاهی تولید‌کنندگان این دایرهٔالمعارف به اصول اصلی تولید دایرهٔالمعارف در جهان و ایران است. امضای موجود در پای هر مقاله نیز، پدیده‌ای است که هم اعتبار و هم جذابیت مقاله‌‍‌ها را می‌افزاید.
● نکاتی که در بررسی متن دایرهٔالمعارف جلب نظر می‌کند
الف) در ارتباط با مدخل «عباس زریاب خویی» باید گفت که دربارهٔ نقش بااهمیت این مرد بزرگ در حوزهٔ فرهنگ و ادب تردیدی نیست، ام‍ّا در تقریباً دو صفحه‌ای که به ایشان اختصاص دارد سه عبارت در پیوند با کتابخانه وجود دارند که موارد زیرند: «... با معرفی آقای محمد سنگلجی و تقی تفضلی در کتابخانه مجلس شورای ملی استخدام شد...»؛ «پس از بازگشت به تهران، مدتی در کتابخانه مجلس سنا مشغول شد...»؛ «عباس اقبال آشتیانی که از زریاب به عنوان کتابدار فاضل کتابخانه دارالشورا یاد می‌کند، از وی در تهیه فهارس کتاب شد‌ّالازار (به تصحیح محمد قزوینی) استمداد می‌طلبد».
ارزش یا وزنی که به محتوای این سه عبارت می‌توانیم بدهیم، عباس زریاب خویی را در فهرست شرط اول از شرایط سه گانهٔ مندرج در صفحه سیزده کتاب (که عبارت‌اند از کتابدار، فهرست‌نگار، کتابشناس، یا نسخه‌شناس برجسته) قرار نمی‌دهد.
ب) در مقدمه آمده است از اشخاص حقیقی ایرانی، کسانی نامشان مدخل قرار گرفته که در قید حیات نیستند. شاید برای بسیاری از اشخاص زنده توجیهی قابل قبول برای این تصمیم وجود داشته باشد؛ ام‍ّا اشخاصی هستند که موقعیت و جایگاه آن‌ها در رشته قراتر از آن است که در قید حیات بودن آنان مانع معرفی نقش سازندهٔ آنان باشد و جامعهٔ کتابدار ایران نباید فقط به دلیل درقیدحیات بودن، آنان را ندیده بگیرد. در حرفه کتابداری و اطلاع‌رسانی، استاد ایرج افشار یکی از این استثناها است و مناسب بود که اهمی‍ّت ایشان در حیات کتابشناسی، کتابداری و مدیریت کتابخانه‌ها، در دایرهٔالمعارف منعکس می‌شد.
پ) مدخل «برنامه انتقال برون‌مرزی داده‌ها» مدخلی است که تصور جستجو در زیر آن کمتر به ذهن می‌آید؛ در زیر همان مدخل، عبارت «جریان برون‌مرزی داده‌ها» موجود است. حال که این اصطلاح وجود دارد، چرا از همین اصطلاح به‌عنوان مدخل استفاده نشده و مطالب مربوطه در زیر آن آورده نشود؟ یا وقتی مدخلی نظیر «بروندی، کتابخانه‌های» داریم، «انتقال برون‌مرزی داده‌ها، برنامه» نیز می‌توانست مدخل قرار گیرد؛ بویژه که در نام انگلیسی ارائه شده در پانوشت همین مدخل، کلمه «برنامه» نیامده و Transborder Data Flow ثبت شده است.
مورد بالا برای مدخل «برنامهٔ اطلاعات برای همه» نیز مطرح است. گرچه در این مورد در پانوشت، Information for All Programme آمده، احتمال جستجو در زیر مدخل «اطلاعات برای همه» بیشتر از احتمال جستجو با مدخل «برنامهٔ اطلاعات برای همه» است.
ت) در صفحه ۷ زیر مدخل «آموزش اطلاع‌رسانی» در قسمت نتیجه‌گیری آمده است «... به ترتیب دانشجویان کتابداری در چهار مقطع کاردانی، کارشناسی، کارشناسی ارشد، و دکتری مشغول بوده‌اند». ام‍ّا در تاریخچه‌ای که برای سطوح تحصیلی و دانشگاه‌هایی که این سطوح را تدریس می‌کنند ارائه شده، هیچ اشاره‌ای به راه‌اندازی دوره دکتری کتابداری در شیراز و مشهد نشده است، موردی که برای سطوح دیگر با ذکر تاریخ و نام دانشگاه ذکر شده.
ث) مدخلی با عبارت «اتحاد مجدد نظام‌های کتابخانه‌ای» برای جستجو، دور از ذهن است و نشانه‌ای خاص دربارهٔ محتوای مدخل دربرندارد. اگر به انتهای این مدخل، کلمه «آلمان» اضافه گردد‌ـ «اتحاد مجدد نظام‌های کتابخانه‌ای در آلمان» ـ مفهوم ارائه شده گویاتر می‌شود.
ج) در صفحه ۳۳۹ در تشریح خدمات کمیته‌های انجمن کتابداران ایران، آمده است که «شوق وافر سرپرست کمیته برای اعتلا بخشیدن به کتابداری ایران ...»، ام‍ّا نام این سرپرست ذکر نشده؛ چه سودی دارد که بگوییم «شوق وافر سرپرست کمیته...»، اما به کتابدارانی که آن زمان را درک نکرده‌اند، نگوییم که این سرپرست کیست. اگر ذکر صفات یک شخص لازم است، ذکر نام او نیز باید مهم باشد. نیز در صفحه ۳۴۱ به هیئت موسس انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی اشاره شده، اما نام آن‌ها برده نشده. حال که نام آنان به عنوان موسس رسماً ثبت است و حال که دیدگاه‌های آنان در اساسنامه انجمن منعکس است، پس باید نام آن‌ها نیز ذکر می‌شد.
چ) در صفحه ۷۸۲ در معرفی کتابخانه‌های دانشگاهی خراسان، از مدرسه شهر «غزنه» و کتابخانه آن شروع شده و این تاریخچه ادامه یافته تا به کتابخانه‌های جدید دانشگاهی رسیده، ام‍ّا از خوزستان، در زیر مدخل «کتابخانه‌های دانشگاهی» ذکری نشده‌ـ هر چند در تاریخچه خوزستان به آن اشاره شده. حال که یکدست بودن، اصل حاکم است، چه بهتر که در ارائهٔ اطّلاعات مشابه در مدخل‌های متفاوت، شیوهٔ واحدی به‌کار گرفته شود.
ح) تعریف ارائه شده برای مدخل «راهنما» این است: «این لفظ در اصطلاح به متنی اطلاق می‌شود که شخص را از امور معینی آگاه کند». این تعریف عاری از مانعیت است. برای این مفهوم در مقاله مربوط به این مدخل، همواره واژهٔ «راهنماها» آمده است. باید توجه داشت که تأکید بر مفرد بودن تا آنجا با اهمی‍ّت است که مفهوم از بین نرود.
خ) برخی عبارات یا جملات مبهم، یا دارای ایراد در شیوهٔ انتقال پیام هستند. مثلاً:
ـ صفحهٔ ۶۹۳، «جزوه» ـ این اصطلاح به کتابچه کوتاه و مختصری گفته می‌شود که، طبق تعریف یونسکو، جزو انتشارات صحافی نشدهٔ غیرادواری محسوب می‌گردد و، بدون محاسبه جلد، از ۵ صفحه بیشتر و از ۴۸ صفحه کمتر است.
ـ صفحهٔ ۵۳۲، زیر مدخل «بهره‌وری در کتابداری و اطلاع‌رسانی» و در تعریف این مدخل آمده «آنچه را کالا، محصول، یا خدمت تولید شده (فرآورده) می‌نامیم با عوامل آن (فرآورنده)محاسبه می‌شود و سیر این جریان، تولید (فرآوری)تلقی می‌گردد».
باشد که تغییرات ایجاد شده در نیروی انسانی مرتبط با تولید دایرهٔالمعارف کتابداری و اطلاع‌رسانی، در پیوند با کیفی‍ّت مطلوبتر مطالب جلد دوم و در پیوند با انتشار آن جلد در فاصله زمانی مورد قبول، پاسخگوی توقعات جامعهٔ کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران باشد.

مسعود بهمن آبادی
دکتر محمدحسین دی‍ّانی[۱]
۱ . استاد گروه کتابداری و اطلاع‌رسانی دانشگاه فردوسی

دایرهٔالمعارف کتابداری و اطلاع‌رسانی/ سرویراستار عباس حر‌ّی، ویراستار همکار نرگس نشاط؛دستیاران علمی محمدحسن رجبی، نرگس نشاط.ـ تهران: کتابخانهٔ ملی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۸۱.