مسجد تاریخانه دامغان ، دامغان

كهن‌ترین بنای دوره اسلامی، كه تاكنون شالوده ساسانی خود را حفظ كرده و ظاهراً از خرابی‌ها و صدمات ناشی از زلزله قرون سوم و چهارم هجری قمری رسته است، مسجد تاریخانه (خانه خدا، تاری خانه) دامغان است. با اندك دگرگونی فضای درونی این مسجد برای استفاده‌های بعدی حفظ شده است.
اگرچه نوشته‌ای كه تعیین‌كننده‌ تاریخ بنای آن باشد وجود ندارد، ولی از روی سبك بنا می‌توان آن را متعلق به قبل از سال 200 هجری قمری دانست، اهمیت این بنا به خاطر امتزاج سبك عربی - اسلامی و اسلوب و معماری عهد ساسانی است.
تاق‌هایی كه بدون مجاورت دیوار، روی ستون‌های ساخته شده‌اند، معماری عهد ساسانی را به یاد می‌آورد. ستون‌های تاری‌خانه دارای تاق‌های ضربی وسیع و موازیبا نماها هستند، از طرف صحن مسجد، مانند ایوان‌‌های زمان ساسانیان باز و گشوده‌اند. از نظر معماری قطر و اندازه ستون‌های كاخ تپه حصار دامغان كه به جای مانده از دوره ساسانیان است،‌ برابر با اندازه و قطر ستون‌های تاریخانه (كه كمتر از حد نیاز بناست و اعتماد و آرامش پدید می‌آورد) است؛ كه این نشان‌دهنده استمرار و تداوم معماری ساسانیان در دوره اسلامی است. احتمالاً تاریخانه در زمان تسلط اعراب بر ایران، آتشكده یا معبدی بوده كه بعدها به مسجد تبدیل شده است. ساختمان مسجد مربوط به قرن دوم هجری قمری است.
طرح اصلی ساختمان مسجد به سبك حیاط اندرونی است كه یك صحن بزرگ تقریباً چهارگوش به طول 27 متر و عرض 26 متر را در بر گرفته است و در گرداگرد آن رواق‌‌هایی با تاق‌ ضربی آجری روی پایه‌های گرد و قطور به بلندی 3/5 متر و قطر 1/5 تا 2 متر وجود دارد. یكی از این تاق‌‌نماها كه عمیق‌تر و عریض‌تر از بقیه است، جای مقصوره بوده و به همین جهت مواجه با قبله است. در دیوار عقب این مقصوره، محراب را ساخته‌اند كه جهت قبله را معلوم می‌كند و در مجاورت محراب نیز منبر موعظه قرار دارد.
طرح كلی بنای تاریخانه اگرچه به خاطر برآوردن نیازهای عبادی بوده است، ولی احساسی از شكوه و زیبایی معماری كهن در بناهای اسلامی را عرضه می‌دارد كه بی‌شك، مظهر عظمت و در عین حال فروتنی است.
ساختمان مسجد از نظر معماری و مصالح، كاملاً ساسانی است و حتی آجرچینی شعاعی و ابعاد آجرهای قرمز (به مساحت 35 سانتی‌مترمربع و قطر 75 میلی‌‌متر) و خود ستون‌ها، شبیه طرح‌های كاخ ساسانی است و تنها تفاوت جزئی آن با سبك ساسانی، نوك تیز بودن بعضی از قوس‌های آن است كه برای اولین بار در ایران، با مقیاس بزرگ به چشم می‌خورد. این مسجد در عین حال از ساده‌ترین و حتی از نظر محاسبات سازه‌ای یكی از دقیق‌ترین بناهای مساجد صدر اسلام است. این بنا در كل از دیوارها و تاق‌های خشتی با مقدار كمی آجر و چوب ساخته شده و از این حیث، یكی از مهم‌ترین بناهای تاریخی است.