نگرشی بر اخلا‌ق پزشکی نوین

با توجه به جایگاه علم طبابت که به شرافت وجود و اهمیت حفظ نفس انسانی مرتبط می‌باشد، و با در نظر گرفتن کاربرد وسیع طب در سلا‌مت انسان‌ها، تحقیقات فراوان و موضوعات مستحدثه جدید در این حیطه، و همچنین سابقه تخلفات فراوان از چارچوب‌های انسانی و اسلا‌می در تاریخ طب، اخلا‌ق در حوزه پزشکی از اهمیت دو چندانی برخوردار می‌باشد. ‌
پیوستگی اخلا‌ق و علم در حوزه‌های مختلف دانش، همواره به عنوان یک اصل مهم و مسلم برای ارتقای مادی و معنوی بشر مطرح بوده است. در قلمرو علوم تجربی، خصوصاً علم طب نیز، از دیرباز اخلا‌ق، جزئی لا‌ینفک محسوب می‌شده است و عالمان طب در کنار پرداختن به مسائل پزشکی و توصیه‌های دارویی، توصیه‌های اخلا‌قی نیز داشته‌اند.
با توجه به جایگاه علم طبابت که به شرافت وجود و اهمیت حفظ نفس انسانی مرتبط می‌باشد، و با در نظر گرفتن کاربرد وسیع طب در سلا‌مت انسان‌ها، تحقیقات فراوان و موضوعات مستحدثه جدید در این حیطه، و همچنین سابقه تخلفات فراوان از چارچوب‌های انسانی و اسلا‌می در تاریخ طب، اخلا‌ق در حوزه پزشکی از اهمیت دو چندانی برخوردار می‌باشد.
نیاز وافر جوامع به مقوله اخلا‌ق، در اکثر جوامع خصوصاً طی دهه‌های اخیر، رویکردی دوباره را در پی داشته است و اخلا‌ق پزشکی سنتی را به اخلا‌ق پزشکی نوین معاصرمتحول نموده است. در این مقاله، جهت رعایت اختصار، مباحث مطرح در حوزه اخلا‌ق پزشکی نوین به صورت مختصر و گذرا ذکر گردیده‌اند. ‌
● تاریخچه اخلا‌ق پزشکی ‌
اخلا‌ق پزشکی سنتی بیش از همه با اندیشه‌ها و تفکرات فلا‌سفه بزرگی چون سقراط ۲۹۹۹ـ۴۷۰ ق. م)، افلا‌طون ۳۴۷۷ـ۴۲۷ ق. م) و ارسطو ۳۲۲۲ـ۳۸۴ (ق. م) پیوند و نزدیکی داشته است این متفکران یونانی، علم اخلا‌ق را در کنار علم پزشکی فراگرفته بودند و آن‌را <هنر زیستن> و <مراقبت و مواظبت از نفس> توصیف می‌نمودند. در همان دوران، بقراط ۳۸۰۰ـ۴۵۰ ق. م) سوگندنامه معروف خود را تنظیم کرد. بقراط اولین کسی بود که مبانی اخلا‌قی را در قالب قسم‌نامه با طبابت درآمیخت.
سوگندنامه بقراط در حقیقت به منزله یک تعهدنامه اخلا‌ق برای متون و به‌کار بستن اصول اخلا‌قی حرفه پزشکی محسوب می‌شد. ‌
اما پس از آن دوران، با پدید آمدن نظریات مختلف در حیطه فلسفه اخلا‌ق، حوزه اخلا‌ق پزشکی نیز تحت تأثیراتی قرار گرفت. عمده‌ترین مکاتب فلسفی اثرگذار در این حیطه، مکتب کانتی(وظیفه‌مدار)، مکتب اخلا‌قی نفع‌مدار و مکتب اخلا‌ق فضیلت‌مدار بوده‌اند.
ادیان و آموزه‌های مذهبی نیز در شکل‌گیری اخلا‌ق پزشکی در جوامع نقش بی‌بدیلی داشته‌اند. اسلا‌م و علمای اسلا‌می، خصوصاً در دوران شکوفایی علوم در تمدن اسلا‌می، توجه ویژه‌ای به اخلا‌ق در طب داشته‌اند و این امر در رساله‌ها و کتب اندیشمندان آن عصر به خوبی هویدا است.
یکی از دست نوشته‌های بسیار ارزشمند آن دوران، پندنامه پزشکی اهوازی متعلق به علی‌بن مجوسی اهوازی۳۱۸۸ـ۳۸۴ هـ. ق) است که از سوگندنامه بقراط بسیار کامل‌تر است. اما دو قرن اخیر با پیشرفت‌های وسیع و خیره کننده‌ای در حوزه دانش و فناوری پزشکی همراه بوده است که به فراخور نیاز، به تغییر و تحولا‌ت عمیقی در اخلا‌ق پزشکی منجر گردیده است.
لذا اخلا‌ق پزشکی سنتی تا حدودی کارایی خود را از دست داده و با اخلا‌ق پزشکی کاربردی نوین جایگزین گردیده است. اخلا‌ق پزشکی سنتی عمدتاً شامل اصول و مبانی امر کننده یا نهی کننده بود؛ اما اخلا‌ق پزشکی نوین با رسالت پرداختن به موضوعات و مباحث مطرح در جهان پزشکی و تلا‌ش برای ارائه راهکارهای اخلا‌قی در مواقع لا‌زم شکل گرفته است.
در حال حاضر در بسیاری از کشورهای جهان، اخلا‌ق پزشکی نوین به‌صورت علمی و عملی با شیوه‌های جدید مبتنی بر حل مسئله، مطرح و به درجات متفاوت فعال می‌باشد. فعالیت‌های اخلا‌ق پزشکی طی دهه اخیر در کشور توسعه روزافزونی داشته است که در مقالا‌تی نیز منعکس گردیده است. ‌
● تعریف اخلا‌ق پزشکی نوین ‌
اخلا‌ق پزشکی یکی از شاخه‌های اخلا‌ق حرفه‌ای است که سعی دارد اخلا‌قیات را به صورت کاربردی در حیطه عمل پزشکان و کادر پزشکی و نیز در حوزه تصمیم‌گیری‌های اخلا‌قی در طب وارد نماید. بر اساس مطالب بیان شده، دیگر اخلا‌ق پزشکی صرف بیان صفات اخلا‌قی پسندیده برای پزشکان، یا نحوه برخورد پزشک با بیمار، و یا صرفاً تدوین قوانین حرفه‌ای در باب آداب معاشرت طبیب، و یا بیان قواعد مذهبی به تنهایی، نمی‌باشد.
بلکه اخلا‌ق پزشکی فعالیتی تحلیلی است که طی آن افکار، عقاید، تعهدات، روش رفتار، احساسات، استدلا‌لا‌ت و بحث‌های مختلف در حیطه تصمیم‌گیری‌های اخلا‌ق پزشکی به صورت دقیق و انتقادی بررسی می‌شود و در موارد لا‌زم دستورالعمل‌هایی صادر می‌گردد.
تصمیمات اخلا‌ق پزشکی در حیطه عملکرد طبی، بدیهیات و ارزش‌ها، خوب یا بد، صحیح یا نادرست، و باید و نبایدها را مشخص می‌سازند. به بیانی دیگر: اخلا‌ق پزشکی مقوله‌ای کاربردی است که راهکارهای سازمان یافته را برای کمک به پزشک در تبیین، تحلیل و حل مباحث اخلا‌قی در طب بالینی فراهم می‌نماید. در همین راستا <اخلا‌ق زیستی نیز مبحثی است که به تبادل نظر و تأمل پیرامون موضوعات اخلا‌قی در طب، علوم بهداشتی و زیست‌شناسی می‌پردازد. ‌
● موضوعات مطرح در اخلا‌ق پزشکی نوین ‌
طی چند دهه اخیر، مباحث عمیق اخلا‌قی در حوزه اخلا‌ق پزشکی مطرح شده است که توجهات زیادی را در جوامع مختلف به خود جلب نموده است. وسعت‌یافتن دانش بشری، ارتقای فناوری‌ها، افزایش توانمندی‌های انسانی در تشخیص و معالجه بیماری‌ها، و تعدد راه‌های انتخابی برای پزشکان و بیماران، سوءالا‌ت روزافزونی را مطرح نموده است که اخلا‌ق پزشکی سنتی، علی‌رغم ارزش و قدرت خود، نتوانسته است پاسخگوی این پرسش‌ها باشد. این مسائل عمدتاً دستاوردهای جدید در حوزه علوم پزشکی و عناوین عمده‌ترین موضوعاتی هستند که برای عالمان اخلا‌ق و پزشکان جوامع دغدغه آفرین بوده است.
عناوینی چون: ‌
۱) ارتباطات حرفه‌ای در طب
۲) جایگاه جسم انسانی
۳) انسان قبل از تولد
۴) انسان نابالغ( جسمی یا فکری)
۵) پیوند اعضا و بافت‌ها
۶) خاتمه حیات انسانی
۷) زیست فناوری و اخلا‌ق پزشکی
۸) شیوه‌های جدید القای بارداری
۹) پژوهش‌های پزشکی ‌
در اینجا عناوین ذکر شده به صورت مختصر توضیح داده خواهند شد. علا‌قه‌مندان می‌توانند تفصیل مطالب را در کتاب پزشک و ملا‌حظات اخلا‌قی مطالعه فرمایند. ‌
● ارتباطات حرفه‌ای در طب ‌
ارتباطات حرفه‌ای در حیطه پزشکی را می‌توان شامل ارتباط بین پزشکان و بیماران، اخذ رضایت، رازداری، حقیقت‌گویی، و ارتباط با همکاران دانست. جایگاه بیمار در نظام فکری ـ ارزشی پزشک، امر مهمی است که تأثیر زیادی بر رعایت اصول اخلا‌قی دارد.
احترام به اختیار بیمار(اتونومی)، خودداری از پدرسالا‌ری از سوی پزشک و استفاده از ظرفیت و توان جسمی و روحی بیمار برای تصمیم‌گیری‌های لا‌زم، فرایندی مهم در حیطه طبابت است. وجدان کاری، احساس مسئولیت حرفه‌ای، دارا بودن صلا‌حیت علمی و عملی لا‌زم و عدم بهره‌جویی‌های مادی، جسمی یا روحی از بیمار نیز مقوله‌های مهمی هستند.
‌ مسئله <رضایت۱۰>، نحوه اخذ آن و میزان آگاهی و شناختی که باید برای بیمار فراهم شود، از عناوین مهم مورد بحث در اخلا‌ق پزشکی است. اخذ رضایت آگاهانه در حال حاضر، جنبه‌های قانونی نیز یافته است و لذا اطبا و همکاران آنها اگر اطلا‌عات کافی در اختیار بیمار نگذارند و یا بر خلا‌ف رضایت او عمل نمایند، ممکن است به علت اهمال یا تعدی به حقوق بیمار تحت تعقیب قرار گیرند. برای معتبر بودن رضایت اخذ شده، رعایت سه اصل ضروری است: ‌
۱) اطلا‌عات کافی در اختیار بیمار گذاشته شود؛ ‌
۲) بیمار صلا‌حیت لا‌زم را برای دادن رضایت و ظرفیت کافی برای درک اطلا‌عات داده شده و تصمیم‌گیری دارا باشد؛ ‌
۳) تصمیم بیمار کاملا‌ً آزادانه و داوطلبانه باشد. ‌
● جایگاه جسم انسان ‌
جسم انسان، از منظر مکاتب و مذاهب مختلف، ارزش و جایگاه متفاوتی دارد. بر همین اساس موضوعاتی چون: تشریح جسد، اتوپسی، اخذ عضو از جسد و استفاده‌های آموزشی و پژوهشی دیگر از جسد، از نظر اخلا‌قی مورد مناقشه است. ‌
▪ انسان قبل از تولد ‌
زمان شروع اطلا‌ق کلمه < انسان> به موجود در حال رشد در رحم، از سوءالا‌تی است که در جوامع و مکاتب مختلف با پاسخ‌های گوناگونی روبه‌رو می‌باشد. آیا ارزش انسانی از زمان لقاح به نطفه حاصله تعلق می‌گیرد؟ آیا ارزش حیات رویان و جنین در حد یک انسان کامل می‌باشد؟ اگر حیات جنین و مادر منوط به مرگ دیگری باشد، کدامیک در اولویت نجات خواهند بود؟ در اینجا است که بایستی به تفاوت بین جایگاه زیست‌شناختی رویان و جنین و جایگاه فلسفی آن دقتی موشکافانه داشت. سقط جنین، پژوهش بر روی رویان و جنین، عقیم‌سازی و پیشگیری از بارداری برخی موضوعاتی هستند که از نحوه رویکرد پزشک به جایگاه و ارزش انسان قبل از تولد، بسیار تأثیر می‌پذیرند. ‌
▪ انسان نابالغ(جسمی یا فکری) ‌
کودکان به‌علت نواقصی که در ظرفیت درک و تصمیم‌گیری آگاهانه دارند، در اخلا‌ق پزشکی توجه ویژه‌ای به آنان شده است. مسئله اخذ رضایت در کودکان و جلوگیری از سوء استفاده‌های احتمالی از مهم‌ترین مباحث است. برخی سوءالا‌ت عمده در این حوزه عبارتند از: ‌
۱) سن قانونی برای پذیرش اختیار کودک در تصمیم‌گیری کدام است؟ ‌
۲) چه کسانی می‌توانند به‌جای کودک تصمیم بگیرند؟ ‌
۳) در صورت تعارض بین خواسته‌های کودک و ولی او، چه باید کرد؟ ‌
۴) در موارد سوء استفاده از کودک یا کودک‌آزاری وظیفه پزشک چیست؟ ‌
استفاده از کودکان در پژوهش‌های پزشکی و نحوه رویکرد اخلا‌قی در افراد دچار عقب‌ماندگی ذهنی، معلولیت‌های شدید جسمی یا بیماری‌های صعب‌العلا‌ج از دیگر موضوعات مطرح در این حیطه می‌باشد. ‌
▪ پیوند اعضا و بافت‌ها ‌
اولین پیوند بالینی عضو در سال ۱۹۵۴ م صورت پذیرفته است؛ اما پیشرفت دانش و فناوری در این زمینه، در دهه اخیر بسیار چشمگیر بوده است. پیوند اعضا و بافت‌ها چنان با مباحث اخلا‌قی عمیقی آمیخته است که در اکثر کشورهای جهان توجه علمای مذهبی، فیلسوفان و اخلا‌قیون، حقوقدانان، پزشکان و دست‌اندرکاران امور پزشکی و حتی عموم جوامع را جلب نموده است.
مباحث اخلا‌قی گسترده در این حیطه، در کتاب منسجمی مورد بحث قرار گرفته است. موضوعاتی همچون: پیوند از جسد، پیوند از دهنده زنده، ارتباط مادی و مالی بین دهنده و گیرنده عضو پیوندی و راهکارهای جدیدی همانند پیوند از حیوانات و شبیه‌سازی درمانی چالش‌های زیادی را ایجاد نموده‌اند.
کمبود عضو پیوندی و راه‌های قابل قبول اخلا‌قی برای تأمین اعضای مورد نیاز از مهم‌ترین مباحث در این حیطه می‌باشد.
مشکلا‌ت عرفی یا قانونی پیوند از جسد در برخی کشورها، تجارت سوداگرانه در اخذ پیوند دهندگان زنده غیر خویشاوند و مرگ بسیاری از بیماران در انتظار پیوند، مسائلی هستند که لزوم جست‌وجوی راهکارهای قابل پذیرش در جوامع مختلف را ایجاب نموده است.
از این رو، برخی کشورها با ایجاد نظام <رضایت مفروض>، راه را برای برداشت عضو از جسد بدون اخذ رضایت قبلی هموار نموده‌اند؛ اما در اکثر کشورهای جهان، نظام <رضایت آگاهانه>دارد . در حال حاضر استفاده از اعضای افراد دچار مرگ مغزی در بسیاری از کشورها پذیرفته شده است. کمبود عضو مورد نیاز، استفاده از اعضای کودکان آننسفال ـ که فاقد سطوح فوقانی مغز بوده و قادر به ادامه حیات نیستند ـ و بیماران دچار وضعیت نباتی از موضوع‌هایی است که در اکثر جوامع با مخالفت‌های عمده‌ای روبه‌رو بوده است اخذ پیوند از دهنده زنده، اخذ رضایت آگاهانه، جلوگیری از سودجویی‌های مادی، چگونگی جبران صدمات و خسارات احتمالی فرد دهنده، نحوه اخذ عضو از کودکان و افراد دچار اختلا‌لا‌ت شعور، شرایط انتخاب فرد گیرنده و راهکارهای اخلا‌قی ایجاد بانک‌های اعضا و بافت‌های پیوندی از مهم‌ترین معضلا‌ت اخلا‌قی موجود هستند.
استفاده از بافت‌های جنینی، شائبه صدور جواز سقط جنین را در برخی جوامع ایجاد نموده است. برای همین، با مخالفت‌هایی همراه می‌باشد. استفاده از شبیه‌سازی و سلول‌های بنیادی انسان، شیوه جایگزین بالقوه‌ای است که خود مسائل اخلا‌قی منحصر به‌فردی را به همراه داشته است؛ از جمله: ارزش موجود به دست آمده، شأن و کرامت والا‌ی انسانی، دستکاری در خلقت الهی، خطرناک بودن و عوارض سوء این روش، سراشیبی لغزنده به سوی تولید انسان شبیه‌سازی شده و شائبه تجارت و سوداگری انسان و اعضای انسانی.
برخی مباحث پیرامون پیوند اعضا در ایران، برخی راهکارهای اخلا‌قی تأمین عضو و موضوع همانندسازی در اسلا‌م طی مقالا‌ت جداگانه‌ای بیان گردیده اند. ‌
▪ خاتمه حیات انسانی ‌
خاتمه حیات انسان چه با خود فرد باشد یا دیگران، بدون تردید با ارزش‌گذاری ما نسبت به حیات انسان ارتباط محکمی دارد. در حیطه اخلا‌ق پزشکی، مهم‌ترین موضوع مرتبط با این مقوله، <اتانازی> یا مرگ آسان می‌باشد. مسئله حدود اختیار فرد، نوع اتانازی(فعال یا غیرفعال)، موضوع عدم احیای برخی بیماران و مشکلا‌ت اجتماعی و اخلا‌قی ناشی از پذیرش اتانازی، مسائلی هستند که هر جامعه با توجه به زمینه‌های دینی و فرهنگی خود بدان پرداخته است.
‌ ● زیست فناوری و اخلا‌ق پزشکی ‌
دست‌آوردهای زیست فناوری در حیطه پزشکی، عمدتاً شامل مهندسی ژنتیک، شبیه‌سازی، اصلا‌ح نژاد، تهیه نقشه ژنوم انسانی، ژن درمانی و سایر پژوهش‌های ژنتیک می‌باشد و در ضمن اینکه چشم‌اندازی امیدوار کننده را در درمان بیماری‌ها ایجاد نموده است؛ پیامدهای اخلا‌قی جدی را نیز درپی داشته است. در حال حاضر با توجه به اهمیت استراتژیک موضوعات بالا‌، توان علمی بشر در این حوزه از اسرار علمی کشورها به شمار می‌آید. با توجه به احتمال سوء استفاده و کاربردهای نابجایی که می‌تواند از دانش و فناوری‌های جدید صورت گیرد، نگرانی اخلا‌قیون امری بدیهی است. ‌
● شیوه‌های جدید القای بارداری ‌
پیشرفت طب و فناوری پزشکی در زمینه تولید مثل و روش‌های جدید درمان نازایی، امیدهای جدیدی را در افرادی که از داشتن فرزند محروم هستند، ایجاد نموده است؛ اما از سوی دیگر مسائل اخلا‌قی نیز در این حیطه مطرح گردیده است که حل آنها نیازمند تبادل نظر پزشکان، اخلا‌قیون و علمای مذهبی می‌باشد.
● پژوهش‌های پزشک ‌
پژوهش، مبنا و اساس طبابت بالینی صحیح می‌باشد. طی دهه‌های اخیر گسترش تحقیقات پزشکی، ضرورت حاکمیت ارزش‌های اخلا‌قی و نهادینه شدن اصول انسانی در مراکز علمی ـ تحقیقاتی را ایجاب نموده است. متأسفانه تاریخ طب بیانگر سوء استفاده‌ها و انحرافاتی از مسیر پژوهش بوده است که البته در سطح جهان به قانونمند شدن و نظارت دقیق‌تر بر این‌گونه تحقیقات منجر گردیده است. در حال حاضر، بیانیه هلسینکی که انجمن پزشکی جهانی در سال ۱۹۶۴ م تنظیم و تا کنون چندین بار مورد بازبینی و تکمیل قرار داده است، یکی از معتبرترین متونی است که در سطح بین‌المللی مورد قبول می‌باشد. در کشور ما نیز کدهای ملی اخلا‌ق در پژوهش‌های پزشکی که در اصل تدوین گردیده است، معیار عمل و مورد استفاده محققان می‌باشد. ‌
● خاتمه و نتیجه‌گیری ‌
پیشرفت دانش و ارتقای فناوری‌ها در بخش‌های تشخیص، درمان و پیشگیری بیماری‌ها، طب قدیم را دچار چنان تحول عمیقی ساخته است که پزشکان جدید بدون اتکا به روش‌ها و ابزار نوین قادر به ادامه حیات خویش نخواهند بود. پزشکی نوین مسلماً نیازمند اخلا‌ق پزشکی نوین است. موضوعات فراوانی در این حیطه مطرح می‌باشند که به عمده‌ترین آنها اشاره گردید.
آنچه در انتهای بحث در خصوص فلسفه اخلا‌ق پزشکی و ضرورت توجه ویژه به آن بیان شد، در حقیقت یک نیاز بنیادین و فوری است. با توجه به تفاوت‌های فلسفه و اخلا‌ق اسلا‌می با فلسفه و اخلا‌ق غربی، پایه‌گذاری اصولی یک نظام اخلا‌ق پزشکی مبتنی بر چارچوب‌های اسلا‌می جهت جلوگیری از نفوذ فرهنگ غرب در کشورهای اسلا‌می یک ضرورت اساسی است. ‌

باقر لا‌ریجانی
منبع:فصلنامه ‌پژوهش و حوزه ‌

منبع : روزنامه سیاست روز