جنبش زنان در ایران

● زنان قبل از مشروطه
به اذعان محققان، جنبش زنان در ایران با انقلاب مشروطه آغاز و اوج می‌گیرد . در دوره قبل از مشروطه هیچ حقی برای زنان وجود نداشته، ازدواج کودکان و ازدواج‌های اجباری بسیار رایج بود. شوهر می توانست هر موقع بخواهد همسرش را طلاق دهد، زنان حق رأی نداشتند و نمی توانستند هیچ منصب سیاسی اختیار کنند. شرایطی چنین نابرابر، همراه با نوعی پذیرش درونی شده در زنان، هرچه بیشتر تقویت می‌شد و آنان را به گردن نهادن و عدم اعتراض به وضعیت خود تشویق می کرد.
در باور عمومی- سوادآموزی زنان مخالف صریح اسلام و خطری برای جامعه قلمداد می‌شد. برخی نیز بر این باور بودند که زنان نمی‌توانند آموزش ببینند و یا با سواد شوند چراکه مغزشان ظرفیت و استعداد جذب دانش را ندارد. بدین ترتیب تا سال ۱۳۰۴ تنها ۳ درصد از کل زنان ایران با سواد بودند.
● زنان و انقلاب مشروطیت:
در مراحل اولیة انقلاب مشروطه در اواخر دهة ۱۲۷۰ و اوایل دهة ۱۲۸۰ زنان فعال غالباً متأثر از رهبران مذهبی بودند.
بعدها ما به ویژه پس از سال ۱۲۸۵ حرکت زنان محسوس‌تر و مستقل‌تر شد. زنان انجمن ها و دوره‌های خاص خود را برپا کردند. این نوع روابط و دورهم جمع شدن‌های رسمی و غیررسمی زنان را به تدریج نسبت به مسئولیت های غیرخانگی و اجتماعی‌شان اگاه می کرد. شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد زنان ایرانی شرکت‌کننده در مراحل نخست جنبش زنان از کسانی بودند که خانواده‌های شان از زمرة روشنفکران ملی گرا محسوب می‌ گردند. برای نمونه صدیقه دولت‌آبادی نخستین مدیر مسئول نشریه‌ای زنانه، یعنی (زبان زنان) خود یکی از اعضای بنیانگذار انجمن مخدرات وطن بود که از سال ۱۲۹۰ تأسیس شد. بانو امیر صحی ماه سلطان یکی دیگر از فعالان به ویژه در عرصة سوادآموزشی زنان بود. وی همچنین از اعضای انجمن مخدرات وطن بود هم‌چنین محترم اسکندری، سازمان اصلی جمعیت نسوان وطن خواه، در خانواده‌ای مشروطه طلب بزرگ شده بود.
● ویژگی‌های جنبش زنان در ایران :
▪ بیان نارضایتی و فرم جدی برای چالش با نظم اجتماعی
شماری از مردان و زنان در نقاط مختلف کشور نازضایتی عمومی‌شان را نسبت به شرایط نابسامان زنان ابراز کردند و اشعار و مکتوبات تعدادی از فعالان زن آن دوره به روشنی بیانگر عدم رضایت‌شان نسبت به تصویر زن در جامعه است.
فعالیت‌های مستمر با وجود مخالفت‌های بسیار از فعالیت‌های مربوط به حقوق زنان در‌ آن دوره به سه شکل در مراکز شهری دنبال شده است:
۱) انتشار نشریات زنان (همانند دانش، شکوفه، زبان زنان، نامة بانوان، عالم نسوان، جهان زنان)
۲) شکل دهی سازمان‌های زنانه (برای مثال انجمن حسریت زنان، انجم مخدرات وطن، جمعیت پیک سعادت با جمع انقلابی نسوان .....)
۳) گشایش مدارس دختران
ساختار جنبش حقوق زنان شبکه ارتباطی بین فمنیست‌های ایرانی وجود داشته است. اما این جنبش از فقدان اهداف مشترک درازمدت رنج می‌برد. هرچند هریک از اطلاعات حاکی از آن است که این گروه‌ها به شدت فعالیت می‌کردند و هر از گاهی با یکدیگر متحد می‌شدند. اما در این شبکه، هم‌گرایی سازمان‌دهی شده‌ای از ایدئولوژی و عمل وجود نداشت.
گروه‌ها واحدهای کوچک مستقلی بودند عاملی که نابودی آن‌هارا آسان می‌ساخت
▪ الگویی ایدئولوژیک: اهداف اصلی یک جنبش
جنبش زنان ایران در دهة ۱۳۰۰ و ۱۳۱۰ با هدف دگرگونی موفقیت زنان هدایت و تعهدی از خود بروز داد فعالان ایرانی بر ضرورت تحصیل زنان متمرکز شدند. نشریات آن‌ها پیوسته براهمیت سوادآموزی زنان تأکید می‌کردند. این جنبش با ویژگی غیر طبقاتی خود معتقد بود که تحقیقات سبب می‌شود زنان از باورهای خرافی دست بردارند زیرا تحصیل دانش به آنان توان و قدرتی می‌بخشد تا بتوانند از رسم و رسومات اجتماعی که فرودستی آنان را تثبیت می‌کند سرباز زنند.
● روال جنبش حقوق زنان (۱۳۳۲-۱۳۱۱)
ضعف اصلی جنبش زنان در ایران این بود که زنان فعال در این جنبش، انرژی و وقت بسیاری را صرف اعتراض می‌کردند در حالی که برای گسترش و سازمان‌دهی فعالیت‌هایشان در سطح جامعه وقت کمی می گذاشتند. ایجاد تغییر در تصویری که از زن در جامعه وجود دارد درازمدت است و این تغییر به ایجاد شبکه‌ای در سطح ملی برای فعالیت و ایجاد ارتباط نیاز دارد تنها راه گسترش جنبش از طریق سیستم عملکرد منسجم و مبتنی بر واقعیت‌های موجود امکان‌پذیر است.
از طرفی عواملی بیرونی- یعنی میزان توسعة سیاسی در‌آن دوره تأثیر بازدارندة سیری بر این جنبش داشت.
● رفتار شاه و جنبش زنان
هرچند جنبش زنان در حاکمیت رضاشاه به تدریج افول کرد اما اقدامات دولتی مثبت نیز به نفع زنان اتفاق افتاد؛ تغییر و تحول در وضعیت زنان ایران در دو حوزة اصلی اتفاق افتاد به تغییر در قوانین طلاق وازدواج، گسترش آرمان زنان می‌شده باز می گذارد.
● تجدید حیات محدود و کنترل شده. (۱۳۲۱-۱۳۲۰)
در این دوره یکی از رادیکال‌ترین گروه‌های زنان، تشکیلات زنان ایران شاخه‌ای از حزب توده ایران، به سال ۱۳۲۲ تشکیل شد. این احزاب بر ضرورت محو استثمار زنان کارگر، دادن حق رأی به زنان تأکید می‌کردند. ویژگی دیگر گروه‌های زنان این دوره همکاری نزدیک و لاینفک آن‌ها با احزاب سیاسی مختلف بود. در سال ۱۳۳۱ ائتلافی از گروه‌های مختلف زنان، بیانیه‌ای مبنی بر تقاضای حقوق سیاسی و اقتصادی صادر کردند.
● هم‌گرایی سازمان‌دهی شده (۱۳۴۵-۱۳۳۵)
در اواسط دهة ۱۳۳۰ دوتحول عمده راه را برای متمرکزسازی گروه های زنان هموار ساخت. نخست افزایش تعداد سازمان‌های زنان در ایران بود و دیگری، سلسله فعالیت‌های هماهنگ و برنامه‌ریزی شده در طول سه سال بود تا نظارت دربار را بر فعالیت‌های زنان تضمین کند.
● سازمان زنان ایران
این سازمان همواره در معرض حملات عناصر محافظه‌کار سنت‌گرا و نیز اصلاح طلب در کشور قرار داشت. در دوگروه سازمان زنان را صرفاً عروسک خیمه شب‌بازی در دستان طبقات حاکمة ایران می‌دانستند.به رغم این انتقادات، سازمان زنان ایران قدم‌های مثبتی هم چون رسیدگی به مسایل و مشکلات قانونی در رابطه با حقوق زنان، مشاورة حقوقی به زنان طبقاتی بین شهری در مراکز رفاه خانواده، چاپ کتابهای حقوقی، فشار برای تغییر قوانین تبعیض‌آمیز برداشت.
اما فعالیت‌های این سازمان دارای جنبه‌های منفی نیز بود. آشکارترین ضعف، گره خوردن هویت این سازمان با رژیم بود. ریاست مادام‌العمر اشرف و عناصر تشکیل‌دهندة شورای مرکزی باعث ایجاد نگرش منفی بر این سازمان در میان اکثریت مردم ایران می‌شد.
● اصلاحات قانونی در رابطه با زنان
اولین قدم برای تغییر در چنین قوانینی در دهه‌های ۴۰و۵۰ با تصویب قانون حمایت خانواده و قانون کار برای زنان برداشته شد.
تا سال ۱۳۵۷ دو گروه متضاد از زنان، انقلاب ضدشاه را پشتیبانی کردند، زنان باسواد و زنان بی‌سواد حمایت زنان بی‌سواد تعجب‌آور نیست، چون این زنان همواره از رهبران مذهبی و عناصر سنت‌گرا در ایران حمایت می‌کردند. اما جنبة شگفت‌انگیز انقلاب ضد شاه مشارکت فعال زنان با سواد شهری است. که به ظاهر با تحقق دستاوردهای رژیم شاه به نفع زنان مغایر بوده است.
زنان به امید احقاق حقوق از دست رفتة خود به موج انقلاب پیوستند ...
● کرونولوژی جنبش زنان ایران
۱) سال ۱۳۱۲ ق عده‌ای از زنان با تجمع در صحن حرم حضرت عبدالعظیم به گرانی نان و گوشت اعتراض کردند.
۲) اولین مدرسه دخترانه ایران سال ۱۳۲۴ ق توسط بی‌بی‌ خانم استرآبادی تأسیس می‌شود. )بی‌بی خانم در عین حال به تحقیق عمران صلاحی اولین زن طنزنویس ایرانی هم است.)
۳) بهار ۱۳۶۶ ق انجم نسوان، لایحه‌ای به یکی از وکلای مجلس شورای ملی تقدیم می‌کند که در آن تقاضا می‌شود که تجمعات زنان به رسمیت شناخته شود. مجلس حق تجمع آنان را می‌پذیرد اما از آنها به طور علنی حمایت نمی‌کند!
۴) سال ۱۲۸۵ ش تعدادی از زنان، کفن پوشیده و ضمن سینه‌زنی و نوحه‌سرایی بازارها را تعطیل کردند. این حرکت به پشتیبانی از علما برای بست نشستن در قم و اعتراض به دولت انجام شد.
۵) دی ماه ۱۲۸۶ میتینگی از زنان در تهران تشکیل شد که در آن ۱۰ ماده از خواسته های زنان به تصویب رسید، از جمله این خواسته‌ها تأسیس مدارس دخترانه بود.
۶) انجمن حریت زنان در سال ۱۳۲۵ ق به همت صدیقه دولت‌آبادی، میرزاباجی خانم، نواب سمیعی، منیره خانم و گلین خانم موافق تشکیل شد. دختران ناصرالدین شاه افتخارالسلطنه و تاج السلطنه نیز از اعضا این انجمن بودند. در این انجمن برخلاف انجمنهای مشابه، مردان فقط به اتفاق همسر یا دختر خود اجازه شرکت در جلسات را داشتند. ]صدیقه دولت آبادی چندبار به خاطر فعالیتهایش دستگیر شد که یکبار هنگام دستگیری وی، رئیس نظمیه گفت: خانم شما صد سال زود به دنیا آمده ای" صدیقه دولت آبادی در پاسخ گفت: "آقا من صد سال دیر متولد شده ام اگر زودتر به دنیا آمده بودم نمی گذاشتم زنان چنین خوار و خفیف و در زنجیر شما اسیر باشند.
۷) ۱۳۲۸ ق انجمن مخدرات وطن از اولین انجمنهای زنان به همت بانو آغابیگم دختر شیخ هادی نجم آبادی تاسیس شد. صدیقه دولت آبادی و تنی چند عضو این انجمن بودند.
۸) ۱۳۲۹ ق از طرف انجمن مخدرات وطن تظاهرات بزرگی در اعتراض به اولتیماتوم دوم روسها در مقابل مجلس شورای ملی برپا شد در این گردهمایی هزاران زن بر روی چادر کفن سفید پوشیده بودند که روی کفن جمله یا مرگ یا استقلال نوشته شده بود.
۹) در ۱۲۹۷ ش برای اولین بار در ایران اداره تعلمیات نسوان تاسیس شد و از پی آن مدارس دولتی برای زنان آغاز به کار کرد.
۱۰) فروردین ۱۳۰۱ ش، صدیقه دولت آبادی به آلمان رفت و در کنگره بین المللی زنان در برلین شرکت کرد. او اولین زنی است که به نمایندگی از زنان ایران در یک کنگره بین المللی شرکت کرد.
۱۱) ۱۸ اسفند ۱۳۰۱، انجمن پیک سعادت نسوان در انزلی برای اولین بار روز جهانی زن را برگزار کرد.
۱۲) جمعیت نسوان وطن خواه در سال ۱۳۰۲ ش توسط گروهی از بانوان تشکیل شد که اولین قدم آن تاسیس کلاس اکابر برای زنان بود. یکی از شروطی که دولت برای برگزاری این کلاس قرار داده بود این بود که زنان باید متعهد شوند هنگام نوشتن نامه اسرار خانوادگی خود را برملا نسازند.
۱۳) در۱۳۰۳ در گراند هتل فمرالملوک وزیری اولین کنسرت عمومی با صدای یک زن را اجرا کرد.
۱۴) فروردین ۱۳۰۶، روشنک نوع دوست امتیاز مجله "پیک سعادت نسوان" را گرفت. او جمعیتی با همین عنوان در سال ۱۳۰۰ تشکیل داده بود، این انجمن برای اولین بار در ایران روز ۸ مارس را به عنوان روز بین المللی زنان برگزار کرد.
۱۵) ۴ فروردین ۱۳۱۵ اجازه ورود زنان به دانشگاه صادر شد.
۱۶) سال ۱۳۲۰ برای اولین بار خانمی رانندگی تاکسی را حرفه خود قرار داد.
۱۷) بهمن ۱۳۲۵ راضیه شعبانی توسط دولت وقت دستگیر شد، او جزو اولین زندانی های سیاسی زن در ایران است.
۱۸) در ۱۳۲۶ اولین نوازنده زن به ارکستر سمفونیک تهران راه یافت.
۱۹) اسفند ۱۳۲۶ دکتر فاطمه سیاح به کرسی استادی در دانشگاه ادبیات تهران نائل شد. وی اولین زنی است که به مقام استادی رسیده است و همچنین اولین زنی که عهده دار ماموریت سیاسی در خارج از کشور شد.
۲۰) یکاترینا سعیدخانیان اولین زن وکیل دادگستری ایران از سال ۱۳۲۷ کار وکالت را آغاز کرد.
۲۱) اردیبهشت ۱۳۲۸ روزنامه بانوان به سردبیری شهناز آزاد منتشر شد. شهناز آزاد به خاطر نظریه های آزادیخواهانه اش در مورد حقوق زنان چندین بار به حبس و زندان محکوم شد.
۲۲) فروردین ۱۳۲۸ دکتر مهرانگیز منوچهریان، کتاب انتقاد بر قانون اساسی ایران از نظر حقوق زن" را چاپ کرد. وی اولین زنی است که در سال ۱۳۴۲ به مجلس سنا راه یافت. بیش از ۴۵ کتاب تالیف و ترجمه کرده و در سال ۱۹۶۸ موفق به دریافت جایزه صلح حقوق بشر شد.
۲۳) شهریور ۱۳۳۵ فیلم مرجان به اکران درآمد. شهلا ریاحی اولین کارگردان زن بود که آن را تهیه کرد.
۲۴) زنان ایرانی برای اولین بار سال ۱۳۳۷ در مسابقات جهانی ورزش شرکت کردند.
۲۵) ظفردخت اردلان اولین نماینده ایران در کمیسیون زن سازمان ملل متحد در سال ۱۳۴۰ بود.
۲۶) خرداد ۱۳۴۰ اولین اتحادیه زنان حقوقدان موجودیت خود را اعلام کرد و تقاضای اجرای موارد زیر را کرد: حق انتخاب کردن و انتخاب شدن در مجلس، تساوی حقوق زنان با مردان در کلیه مشاغل کشوری، الغای قانون تعدد زوجات.
۲۷) بهمن ۱۳۴۱ عده ای از زنان در تهران تظاهرات کردند که یکی از خواسته هایشان آزادی زنان بود.
۲۸) بهمن ۱۳۴۱ برای اولین بار زنان در رفراندوم شرکت کردند.
۲۹) اسفند ۱۳۴۱ زنان ایرانی حق رای و انتخاب گرفتند و هیات دولت کلمه ذکور ا از مواد ۶ و ۹ قانون انتخاب حذف کرد.
۳۰) اسدالله علم حق رای زنان را که در تصویب نامه انجمن های ایالتی و ولایتی ذکر شده بود قابل اجرا ندانست.
۳۱) سال ۱۳۴۳ اولین شهردار زن در ایران انتخاب شد.
۳۲) فروردین ۱۳۴۳ میهن زندی اولین زن بخشدار در حومه کرج منصوب شد.
۳۳) شهریور ۱۳۴۷ فرخ روپارسا، به مقام اولین زن وزیر انتخاب شد.
۳۴) مهرانگیز دولت شاهی به عنوان اولین زن سفیر ایران سال ۱۳۴۸ به دانمارک رفت.
۳۵) خرداد ۱۳۴۸ برای اولین بار زنان به مسند قضاوت نشستند از جمله شیرین عبادی.
۳۶) گلی ترقی به عنوان اولین فیلمنامه نویس زن ایرانی، فیلمنامه "بی تا" را نوشت که در سال ۱۳۵۱ به اکران درآمد.
۳۷) شهریور ۱۳۷۶ معصومه ابتکار به عنوان اولین زن معاون رئیس جمهور انتخاب شد.
۳۸) آبان ۱۳۸۲ شیرین عبادی برنده جایزه صلح نوبل شد.

منبع : روزنامه موج نو