« وحدت » با محوریت ایمان و عمل صالح

آن هنگام كه بعثت رسول اكرم(ص) همچون آذرخشی، كویر ظلمانی جامعه بشری را پرتو افشانی نمود و سرزمین حجاز را مركز تابش انوار تابناك وحی قرار داد، زنجیرهای اسارت كه افكار مردم را در انجماد و تحجر قرار داده بود، یكی پس از دیگری از هم گسست و به بركت نور حق و چشمه همیشه جوشان توحید، عداوت و دشمنی رنگ باخت؛ دلها به هم نزدیك شد؛ رحمت و بركت بر انسانها بارید و سرانجام این انقلاب معنوی و تحول ملكوتی، آرامش، امنیت، الفت و حسن تفاهم را با خود به ارمغان آورد.
اساساً تعالیم اسلام به گونه ای است كه اتحاد و همبستگی مسلمانان را صرف نظر از تنوع قومی، نژادی، زبانی و فرقه ای ترویج می نماید. خدایی كه مؤمنان می پرستند یكی است؛ شعارشان لااله الاا... است و همه به رسالت محمدی ایمان دارند. تمامی مسلمانان قرآن را كتاب مقدس آسمانی خویش می دانند و آن را برای تقرب به حق و بهره مند شدن از معنویت آیاتش تلاوت می كنند. قانون اساسی همه مسلمانان در این كتاب مندرج است؛ همه به سوی قبله ای واحد نماز می خوانند؛ بانگ اذان همه یكی است، زمان معین آنان برای روزه داری و عبادت، ماه رمضان است؛ آنان روز اول شوال و نیز روز اضحی را عید خویش می شمارند و در ماه ذیحجه با هم در حرم امن الهی اجتماع می كنند تا مراسم حج ابراهیمی را انجام دهند. به ساحت مقدس خاندان نبوی ابراز ارادت می نمایند و احترام ویژه ای برای اهل بیت پیامبر(ص) قائلند. این موارد به خوبی می تواند دلها را به یكدیگر پیوند دهد و روح برادری اسلامی كه عظمت مسلمانان را به نمایش می گذارد، احیا نماید. (۱)
قرآن كریم و عترت بر وحدت بین مردم تأكید دارند و علمای شیعه و سنی در این راستا تلاشهای فراوانی نموده اند تا كج فهمیها را از بین ببرند، جلوی گمانهای نگران كننده و منفی را بگیرند و اجازه ندهند توهمات بیجا و برخی جهالتها چون آفتی مهلك، جامعه اسلامی را به بلای تفرقه دچار سازد و ابهت آنان را از بین ببرد. تأكید بر نقاط مشترك و نزدیك شدن به سرچشمه های اعتقادی، نمونه هایی از این گونه كوششها بوده است.
● اعتصام به رشته الهی
۱) قرآن كریم چنگ زدن به ریسمان الهی و الفت میان دلها را نعمتی از جانب خداوند دانسته است: «و همگی به ریسمان الهی چنگ زنید و متفرق نشوید و به یادآورید نعمتهایی را كه خدا برای شما فرو فرستاد كه چگونه دشمن یكدیگر بودید و خداوند بین قلبهای شما الفت برقرار كرد و به نعمت او همه با هم برادر شدید و به یادآورید كه در لبه پرتگاه آتش بودید و شما را از آن رهانید. خداوند این گونه نشانه هایش را به شما می نمایاند ]و بیان می كند[، باشد كه هدایت شوید». (۲)
قرآن كریم در این آیات از دو جامعه متضاد سخن به میان آورده است؛ یكی تفرقه توأم با خصومت كه در عصر جاهلیت ظهور داشته است و دیگری وحدت و برادری كه با پذیرش اسلام در میان همان مردم پیدا شد.
قرآن كریم برای اینكه آثار لطف الهی و نقش تعیین كننده آن را در پیدایش چنین تحول روحی و درونی، گوشزد كند، آنها را به یادآوری و مقایسه بین این دو وضع دعوت می كند.
۲) خداوند متعال پیامبران را برانگیخت تا با تعالیم توحیدی خود و دعوت مردم به برپایی دین الهی، به وحدت و تفاهم روی آورند و از پراكندگی و تفرقه در دین بپرهیزند كه این دستوری الهی است. قرآن كریم می فرماید: «آیینی را كه خداوند برای شما ]مسلمانان [مقرر فرمود، همان است كه به نوح سفارش كرد و همان كه به تو ]ای پیامبر [وحی شد. و آنچه به ابراهیم، موسی و عیسی وصیت نمود كه دین خدا را ]همه با هم [برپا دارید و در آن اختلاف و پراكندگی نداشته باشید.» (۳)
۳) حضرت علی(ع) در آخرین وصیتش خطاب به فرزندانش می فرماید: «وصیت می كنم تو را ای حسن و تمام فرزندان و خویشانم را و هركه پیام من به او می رسد، به تقوای خدا كه پروردگار شماست و اینكه نمیرید، مگر درحالی كه مسلمان باشید. و همگی به ریسمان الهی چنگ زنید و متفرق نشوید.»
۴) امام خمینی(ره) پیام آور راستین مكتب قرآن درعصر كنونی نیز دراین باره فرموده اند: «اسلام دستور داده و فرموده است: «واعتصموا بحبل ا... جمیعاً ولا تفرقوا»، همه با هم، تمام اقشار با هم، اعتصام به حبل ا... با توجه به خدای بزرگ همه باید پیش برویم. تخلف از این دستور الهی جرم است؛ گناه است. دستور اسلام است كه همه باید معتصم به حبل ا... باشیم». (۴)
و درجای دیگر توصیه نموده اند: «ملتها و دولتها اگر بخواهند به پیروزی و هدفهای اسلامی به تمام ابعادش كه سعادت بشرست برسند، باید اعتصام به حبل ا... كنند؛ از اختلافها و تفرقه بپرهیزند و فرمان حق تعالی را اطاعت نمایند.» (۵)
حضرت امام، اتحاد مسلمانان را بركت می داند و می فرماید: «این یك بركت بزرگی است كه ما را و همه برادران اهل تسنن و تشیع را یك جا جمع كرده و همه مان برای اسلام می خواهیم كوشش كنیم». (۶)
۵) رسول اكرم(ص) فرموده اند: «هركس از اجتماع مسلمانان دوری كند، ریسمان اسلام را از گردن خود باز نموده است». گفته شد: ای فرستاده خداوند! مراد از جماعت مسلمانان چیست؟ فرمودند: «حق گرایان؛ هرچند در اقلیت باشند». (۷)
۶) درجایی دیگر همچنین از آن حضرت روایت شده است كه فرمودند: «سه چیز است كه هرگز دل مسلمان در مورد آنها خیانت نمی كند: خالص كردن عمل برای خدا و خیرخواهی برای پیشوایان مسلمان و همراهی و ملازمت با جماعت مسلمین.» (۸)
۷) حضرت علی(ع) فرمودند: «با سواد اعظم ]بزرگ ترین اجتماعات [باشید كه دست خدا با این جمعیت است ]البته مراد جمعیت حق است [و از پراكندگی بپرهیزید؛ زیرا كسی كه از جمعیت مسلمانان كنار می رود بهره شیطان است؛ آن گونه كه گوسفند تنها ]و جدای از گله اش [گرفتار گرگ می شود». (۹)
۸) سیره و روش حضرت علی(ع) نیز در این عرصه برای پیروان آن حضرت مهمترین فراخوان برای اتحاد و تفاهم است. آن حضرت گرچه منصوب از جانب خداوند و جانشین بلافصل رسول اكرم(ص) و دارای ولایت مطلقه الهی بود و از این روی برای دست یازیدن به حق مسلم خویش از هیچ كوششی فروگذار نكرد و از همه قدرت و موقعیت و امكانات خود بهره برد تا اصل امامت در مدار اصلی اش قرار گیرد و امت واحده پیامبر از سیر مذكور دچار انحراف نشوند، ولی در برابر كسانی كه حق ایشان را نادیده انگاشتند، دست به قبضه شمشیر نبرد و با وجود آن همه بی مهری سكوت اختیار كرد. با آنكه این وضع برایش بسیار تلخ و شكننده بود؛ چنانكه در خطبه شقشقیه به این موضوع اشاره دارند. صبر تلخ و سكوت طاقت سوز امام علی(ع) به دلیل مصلحتی برتر بود و آن نگهداری میراث رسول خدا(ص) و حفظ اتحاد مسلمانان جلوگیری از تفرقه بین امت اسلامی بود. (۱۰)● زمینه های اتحاد اسلامی
الف) اخوت ایمانی و اسلامی
در عصر بعثت، اسلام از مردمی آن چنان متفرق و درحال اختلاف و ستیز، جبهه ای واحد و متشكل در برابر شرك، كفر و نفاق پدید آورد و همین اتحاد و انسجام زیر پرچم توحید و رهبری رسول اكرم(ص) عامل مهم پیروزی و غلبه آنان بر تمامی دشمنان سرسخت و نیرومند اسلام گردید. در موارد زیادی اخوت ایمانی به عنوان دلیلی براتحاد قلمداد شده و براساس آن به وحدت و همكاری و یاری رساندن به مؤمنان سفارش شده است.
۱) قرآن كریم می فرماید: «مؤمنان با هم برادرند؛ پس بین برادران خود صلح برقرار سازید». (۱۱)
۲) رسول اكرم (ص) پس از مهاجرت به مدینه و پذیرش رهبری مردم، منشوری اساسی- كه به صحیفه یا قانون اساسی مدینه موسوم است- را براساس تعالیم قرآن كریم تدوین فرمود و با پیمان و میثاقی، قبایل مختلف آن نواحی را به هم پیوند داد و امت واحدی تشكیل شد كه محور آن به جای ملیت و نژاد، ایمان به خدا و آخرت و عمل صالح بود. (۱۲)
۳) امام خمینی(ره) چنین بیان فرموده است: «این اسلام بود كه همه را با هم مجتمع كرد و این اسلام بود كه شما را پیروز كرد و این اسلام است كه سعادت همه انسانها را تأمین می كند.» (۱۳)
در جای دیگر آن روح قدسی گفته اند: «این از عنایات اسلام است كه همه برادران اهل سنت و شیعه با هم هستند و اختلافی هم با یكدیگر ندارند... و من امیدوارم كه این رویه مستدام باشد.» (۱۴)
امام خمینی(ره) همچنین در مصاحبه با خبرنگار لبنانی «السفیر» خطاب به مسلمانان عرب زبان، خاطرنشان ساخته اند: «بیایید اختلافات را كنار بگذارید و دست برادری به یكدیگر بدهید و همگام و همپیمان با همه برادران مسلمان غیرعرب، تنها اسلام را تكیه گاه خود قرار دهید. با ذخیره الهی و معنوی كه اسلام است، می توانید قدرتی باشید كه هرگز ابرقدرتها هوس تسلط بر شما را نكنند». (۱۵)
ب) تقوا و فضیلت اخلاقی
هنگامی كه افراد جامعه به كلمه توحید روی آورند و دستورهای الهی را به كار ببندند، تقوا و فضیلتهای عالی در بین آنها رواج می یابد. با گسترش مكارم اخلاقی و خصال نیك در جامعه و احیای سنتهای متكی بر ایمان و تقوا، برتریهای قومی و نژادی و امتیازهای كاذب از جامعه رخت بر می بندد.
رسول اكرم(ص) در روایتی، برتریهای نژادی را نفی فرموده و مردم را به خدای واحد، پدر واحد (حضرت آدم) و برتری ناشی از تقوا توجه می دهند: «ای مردم، به درستی كه پروردگار شما یكی است و پدر شمار یكی است. همه از آدم هستید و آدم از خاك است. گرامی ترین شما نزد خداوند با تقواترین شماست، عرب را بر عجم فضیلت نیست، مگر به تقوا». (۱۶)
این عبارت نورانی را پیامبر اكرم(ص) در حجهٔ الوداع فرموده اند. امام خمینی(ره) نیز می فرمایند: «اگر با بی نظری و حسن نظر و تقوا در همه جا عمل بشود، اختلافهایی پیش نمی آید، همه این اختلافها برای این است كه تقوای اجتماعی ندارند، تقوای شخصی و اخلاقی ندارند». (۱۷)
ج) حضور در اجتماعات عبادی- سیاسی
براساس تعالیم دینی، اجرای فرایض دینی هرچه با اخلاص، در خلوت و دور از چشم مردم صورت گیرد، ارزش افزونتری دارد و در ارتقای معنوی انسان مؤمن تأثیر مهمتری دارد. با وجود این، اسلام دستور داده نماز به جماعت برگزار شود و ثواب این نماز بیش از آنچه تصور می رود، از نماز فرادا بالاتر است، زیرا بر اثر حضور مسلمانان، آنان از وضع یكدیگر با خبر می شوند؛ دلهاشان به یكدیگر نزدیك می گردد و... . نماز جماعت یك اجتماع عبادی روزانه است و نماز جمعه، اجتماعی عمومی تر و هفتگی است كه امام جمعه باید به جای دو ركعت، خطبه بخواند و در خطبه ها علاوه بر مواعظ، مسائل جهان اسلام را به آگاهی عموم نمازگزاران برساند و مصالح عمومی را مطرح كند و نیرنگهای استكبار و توطئه های آنان را گوشزد نماید. نماز عیدین (عید فطر و عید قربان) اجتماعی دیگر است كه سالانه برگزار می شود. از همه اینها مهمتر، عمومی تر و طولانی تر و متنوع تر، برنامه حج است كه بر هر انسان مسلمانی واجب است، درصورت توانایی بدنی و مالی حداقل در طول عمر خود یك بار در این اجتماع مهم حضور یابد. در این عبادت عظیم، زمان واحد، مكان واحد، و حتی لباس یكسان در نظر گرفته شده است. هدف آن است كه شركت كنندگان علاوه بر تمرین تزكیه درونی و آمادگی بیشتر برای تقوا و روی آوردن به فضیلت، در میعادگاه اهل توحید یعنی مسجد الحرام و اطراف خانه كعبه، رنگ توحید و وحدت و یگانگی اجتماعی به خود گیرند.
حضرت علی(ع) در كلمات خود ضمن بیان فلسفه برخی از مقررات اسلامی، درباره حج فرموده اند: «حج، تقویت دین است ]یا فلسفه حج نزدیك كردن پیروان دین است[.» (۱۸)
به هرحال، منظور یكی است. علامه شهید مطهری دراین باره نوشته است: «اگر مفهوم كلام این باشد كه فلسفه حج تقویت دین است، منظور این است كه با اجتماع حج، روابط مسلمانان محكمتر و ایمان مسلمانان نیرومندتر می گردد و بدین وسیله، اسلام نیرومندتر می شود. اگر مفهوم كلام این باشد كه فلسفه حج نزدیك كردن دین است، باز واضح است كه منظور نزدیك شدن دلهای مسلمانان است و نتیجه تقویت و نیرومندی اسلام است.» (۱۹)
حضرت علی(ع) درباره خانه خدا فرموده اند: «خداوند كعبه را پرچم اسلام قرار داده است.» (۲۰)
به اعتقاد استاد شهید مطهری، همان طور كه پرچمها رمز اتحاد و یگانگی جمعیتها و نشانه همبستگی آنهاست و برپا بودن آنها علامت حیات آنهاست، كعبه برای اسلام چنین است. (۲۱)
مقام معظم رهبری نیز دراین باره این گونه توصیه نموده اند: «حج می تواند روح توحید را در دلها زنده كند، تكه پاره های امت بزرگ اسلامی را به هم وصل كند، عظمت مسلمانان را به آنان برگرداند و آنان را از احساس حقارت و ذلتی كه برایشان تحمیل كرده اند، نجات دهد.» (۲۲)
د) مسجد
مساجد علاوه بر آنكه از صدر اسلام كانونی برای عبادت، ارتباط با خداوند و تلاوت قرآن بوده اند، مكانهایی برای به هم پیوستن نیروهای مسلمانان برای حركتهای دینی و تبلیغی و سركوبی دشمنان و از بین بردن آفتهای توحید به شمار می رفته اند. امام خمینی(ره) تأكید نمودند: «... چون ملت مبارز، رمز پیروزی را یافته است و با هوشیاری دریافته كه بسیج عمومی از سنگرهای الهی مساجد و منابر و محافل دینی گردید، لازم است این سنگرهای اسلامی را حفظ كنیم. باید این اجتماعات در مساجد و محافل مذهبی هرچه بیشتر و باشكوه تر برپا شود.» (۲۳)
ه) امر به معروف و نهی از منكر
همان گونه كه اشاره شد، خداوند در قرآن كریم به مسلمانان توصیه می فرماید: به حبل ا... چنگ زنید و متفرق نشوید و به مؤمنان هشدار می دهد: «مانند آنان كه بعد از آمدن نشانه های روشن متفرق شده و اختلاف كردند نباشید. برای آنها عذاب بزرگی است.» (۲۴)
خداوند در بیان اهمیت امر به معروف و نهی از منكر نیز می فرماید: «باید از میان شما گروهی باشند كه به خیر دعوت كنند و امر به معروف و نهی از منكر نمایند.» (۲۵)
قرآن كریم می خواهد بفهماند كه همواره باید از طریق دعوت به صلح و خوبی و امر به معروف و بازداشتن از زشتیها، وحدت جامعه پایدار بماند. اگر این استوانه اسلامی یعنی اصل فراخوانی به خوبی و ارشاد و امر به معروف و نهی از منكر، فراموش شود و جامعه به گناه و خلاف روی آورد و فضایل و مكارم از مردمانش رخت بربندد، اتحاد میان آنها زایل می گردد. نكته مهم آنكه، نباید دعوت به صلاح و خیر بر تذكرات ساده اخلاقی و عبادی منحصر شود و هدفهای عالی تر و مهمتر فراموش گردد. نخستین و اساسی ترین اصل برای آمران به معروف و ناهیان از منكر این است كه برای وحدت، اعتصام و انسجام جامعه بكوشند. وقتی جامعه از اتحاد و همبستگی برخوردار گشت، در پرتو آن بهتر به سوی فضیلتها و خوبیها گام بر می دارد.
نكته دیگر آن كه وقتی عنصر امر به معروف و نهی از منكر در میان نباشد، عوامل گوناگونی كه دشمن بقای وحدت اجتماعی اند، همچون موریانه از درون، ریشه های اجتماع را می خورند و متلاشی می سازند و از این جهت، حفظ وحدت اجتماعی بدون نظارت عمومی صالحان امكان پذیر نخواهد بود.

غلامرضا گلی زواره
پی نوشت:
۱- یادداشتهای شهید مطهری، ج اول، صص ۲۱۷- ۲۰۲
۲- آل عمران آیه ۱۰۳
۳- شوری آیه ۱۳
۴- صحیفه نور، ج ۶، ص ۸۹
۵- در جستجوی راه از كلام امام، دفتر ۱۵، ص ۱۵۲
۶- همان، ص ۱۲۱
۷- امالی شیخ صدوق، ص ۲۹۷
۸- كافی، ج اول، ص ۴۰۳
۹- نهج البلاغه، خطبه ۱۲۷، فراز دوم
۱۰- نهج البلاغه، نامه ۶۲
۱۱- یونس آیه ۱۹
۱۲- سیره ابن هشام، ج اول، ص ۵۰۱
۱۳- درجستجوی راه امام از كلام امام، دفتر ۱۵، ص ۱۲۹
۱۴- همان، ص ۱۰۷
۱۵- همان، ص ۱۴۶
۱۶- تحف العقول، ص ۳۴
۱۷- صحیفه نور، ج ۱۷، ص ۹۷
۱۸- نهج البلاغه، كلمات قصار، حكمت ۲۴۴
۱۹- یادداشتهای استاد مطهری، ج۲، ص ۲۱۵
۲۰- نهج البلاغه، خطبه نخست
۲۱- یادداشتهای استاد مطهری، ج ۲، ص ۲۱۶
۲۲- روزنامه كیهان، ش ۱۹۹۳۹
۲۳- روزنامه اطلاعات، شماره ۲۲۵۷۸، ۱۹ شهریور ۱۳۸۱، ص ۶
۲۴- آل عمران، آیه ۱۰۵
۲۵- آل عمران، آیه ۱۰۴
به كوشش: مجمع تقریب مذاهب اسلامی

منبع : روزنامه قدس