چگونه ایران از فرانسه پیش افتاد

چندی پیش سرویس رسانه خبرگزاری ایسنا مجموعه گزارشی تهیه کرده بود در مورد بخش های علمی و فناوری روزنامه های ایران و ضمن گفت وگو با افراد گوناگون وضعیت و عملکرد آنان را نقد کرد. از جمع هشت نفری که با آنان گفت وگو شد چهار نفر مدرس ارتباطات، دو نفر مدیرمسوول روزنامه، یک نفر دبیر بخش دانش و سلامت یک روزنامه و یک نفر هم عضو هیات علمی بودند.هر چند به اقتضای شغل مان(کار در گروه علم یک روزنامه) این موضوع برای ما بسیار جالب و قابل توجه بود، اما پس از خواندن این مجموعه گزارش باید اعتراف کرد متاسفانه ارزیابی دقیق و کاملی از موضوع صورت نگرفته و آنچنان که شایسته بود، به موضوع نپرداختند. هر چند این صاحب نظران و کارشناسان انتقادهایی داشتند که برخی بجا و سازنده بود اما به نظر می رسد برخی از این انتقادها چندان هم راهگشا نبود، شاید به این دلیل که حتی کارشناسان (مدیران مسوول و مدرسان ارتباطات) هم آشنایی دقیقی با موضوع روزنامه نگاری علمی ندارند. در ادامه به بررسی چند مورد از انتقادهای این کارشناسان می پردازیم؛
یکی از اولین انتقادها به روزنامه ها این بود که «اغلب رسانه های عمومی داخلی حتی از سرویس های علمی و پژوهشی برخوردار نیستند». این در حالی است که تعداد زیادی از روزنامه ها همانند اعتماد، جام جم، تهران امروز، همشهری، کارگزاران، ایران و... صفحه هایی دارند که به موضوع های علم (اعم از علم و تکنولوژی، بهداشت و سلامت، فناوری و آی تی) می پردازند. ضمن آنکه حدود پنج درصد از حجم روزنامه اعتماد (یک صفحه از بیست صفحه) علم است، که این نسبت در روزنامه هایی همانند همشهری بیشتر است (زیرا دو صفحه در روز به علم و بهداشت اختصاص دارد) اما میزان پرداختن رسانه هایی مانند رادیو و تلویزیون از این مقدار بسیار کمتر است، اما تاکنون انتقادی را موجب نشده است. یکی از مهم ترین انتقادها آن بود که رسانه ها با مراکز علمی ارتباط ندارند؛ «در حال حاضر ارتباط رسانه ها با مراکز علمی فقط در حد انتشار خبر مانند برگزاری سمینارها، نتایج تحقیقات یا ارائه مقالات است که این ارتباط محدود به هیچ وجه کافی نیست.»در پاسخ به این انتقاد باید گفت که اولاً ارتباط رسانه هایی همانند روزنامه همشهری و جام جم با دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی و پژوهشی بسیار عالی است و بیشتر دستاوردهای آنان را پوشش می دهند، دیگر آنکه به جز انتشار خبر برگزاری سمینار و نتایج تحقیقات یا ارائه مقالات چه کار دیگری می ماند که انجام نشده است؟ برخی از این کارشناسان در انتقادهایی که به بخش علم روزنامه ها وارد کرده اند، در تعیین مصداق ها کوتاهی کرده اند. برای مثال یک استاد ارتباطات می گوید؛ «نگرش خبرنگار در حوزه های علمی باید منطبق بر استانداردهای این حوزه باشد تا بتواند ضعف ها و چالش های موجود در آن را بیابد در صورتی که این نگاه در رسانه های داخلی وجود ندارد.» این استاد فراموش کرده اند مصداق هایی برای استانداردهای این حوزه بیان کنند، به همین دلیل این گونه راهنمایی ها چندان راهگشا نیست. اگر قرار باشد این گونه انتقاد کنیم، می توان از این گزاره ها بسیار گفت؛ «نگرش مدیر در حوزه های مدیریتی باید منطبق بر استانداردهای این حوزه باشد»، «نگرش هنرمند در حوزه های هنری باید منطبق بر استانداردهای این حوزه باشد» و بقیه گزاره ها را هم می توان به این ترتیب پر کرد؛
«نگرش... در حوزه های... باید منطبق بر استانداردهای این حوزه باشد.»
یکی دیگر از انتقادهای برخی از کارشناسان این بود که در صفحه های علم مطالب ترجمه بسیار به چشم می خورد؛ «متاسفانه تمام اخباری که در بخش های علمی رسانه های داخلی به چشم می خورد خبرهایی تکراری و به بیانی تاریخ گذشته است به این معنا که اخبار ابتدا در خبرگزاری های خارجی منتشر شده و با چند روز تاخیر از طریق ترجمه در اختیار مخاطبان داخلی قرار می گیرد.»در توضیح این موضوع باید چند نکته را متذکر شد؛ اول آنکه بین «تکراری بودن» و «تاریخ گذشته بودن» خبر تفاوت بسیار است. دوم آنکه فرآیند «انتشار خبر در خبرگزاری های خارجی و سپس ترجمه و انتشار آن» فرآیندی است که در حوزه های دیگر همانند ورزش و سیاست نیز تکرار می شود و هیچ عیبی هم در آن نیست. اتفاقاً یکی از درس های اولیه روزنامه نگاری کسب خبر از منابع مطمئن و موثق است. در مورد لزوم استفاده از خبرهای خارجی و ترجمه آنها نیز یکی دیگر از استادان دانشگاه شرکت کننده در این گزارش گفته است؛ «ما بخش کوچکی از چرخه تولید علم در جهان را در اختیار داریم که هنوز به جایگاه واقعی خود در این زمینه نرسیده ایم، ضمن اینکه حتی اگر به این جایگاه هم برسیم، از آنجا که علم ماهیتی جهانی دارد و محصول تفکر و اندیشه بشر است، نمی توان به اخبار تولیدی داخلی اکتفا کرد.»البته این اختلاف نظر کارشناسان به همین مورد ختم نمی شود و می توان مثال های بسیاری برای آن یافت. برای مثال یک نفر معتقد است توجه به نگاه تخصصی در صفحات علمی، در جذب مخاطب بیشتر مهم است و تاکید کرد؛ «باید از نگاه عمومی به صفحات تخصصی روزنامه ها فاصله گرفت.» اما دیگری معتقد است پاسخ به گرایش های متفاوت مخاطبان مختلف و متنوع از جمله وظایف رسانه های عمومی است و تصریح کرد؛ «یکی از دلایل توجه کمتر رسانه های عمومی به مباحث تخصصی علمی همین پاسخگویی به گرایش های متفاوت است و به همین دلیل باید پرداخت تخصصی به این مباحث علمی را به رسانه های تخصصی سپرد.» البته از طرفی دیگر یک مدرس ارتباطات معتقد است؛ «ارائه و انتشار مقالات، گزارش ها و گفت وگوهای تحلیلی معمولاً از رسانه های تخصصی انتظار می رود.»
مثالی دیگر از اختلاف نظرکارشناسان؛ یکی از کارشناسان معتقد است؛ «پرداختن به مباحث تخصصی حوزه های علمی و فناوری در کنار توجه به نیازهای روزمره مخاطبان در این حوزه ها علاوه بر پاسخگویی به نیاز مخاطبان، سطح دانش علمی آنها را نیز ارتقا می دهد.» با این همه یکی دیگر از کارشناسان مدعی است؛ «اطلاعات موجود در بخش های علمی رسانه ها در حدی نیست که دانش مخاطبان را در این زمینه ارتقا دهد.»البته کارشناس دیگری که با سیاست «یکی به نعل، یکی به میخ» آشنا است، می گوید؛ «این نگاه در بخش های علمی رسانه ها نیز وجود داشته و گرچه نمی تواند به رشد سطح دانش علمی مخاطبان کمک زیادی کند اما مطمئناً در همین حد مختصر نیز تاثیر مثبتی بر مخاطب خواهد داشت.»
برخی از انتقادها نیز به طور کامل غیرقابل درک است؛ «مخاطبان عمومی از نشریات تخصصی محروم مانده اند.» در همه جای دنیا مخاطبان عمومی نشریات عمومی می خوانند، متخصصان هم نشریات تخصصی. یک نفر بگوید چرا ما باید این روش را عکس کنیم؛ برای مخاطبان عمومی نشریات تخصصی منتشر کنیم و برای مخاطب متخصص نشریه های عمومی؟
به نظر می رسد این گونه انتقادها نشانه آن است که بسیاری از خود کارشناسان هم با وضعیت و موقعیت مطبوعات و به ویژه صفحه علم آن چندان آشنا نباشند، به دلیل همین ناآشنایی هم در ارائه راهکار ناتوان باشند. برای مثال یکی از کارشناسان برای ارتقای محتوای علمی و آموزشی رسانه های داخلی پیشنهاد کرده است که بخش ویژه یی از جشنواره مطبوعات به این حوزه (یعنی علم) اختصاص یابد، غافل از اینکه هم اکنون یکی از گرایش های جشنواره مطبوعات «علمی- تخصصی» است. اما نکته یی که در این میان بسیار جلب توجه می کند آن است که برخی از کارشناسان هنگام بررسی وضعیت خبررسانی علمی در رسانه های عمومی، ضمن انتقاد از گروه های علم و فناوری روزنامه ها آنها را به مواردی همچون نداشتن سرعت و دقت در خبررسانی، ترجمه خبرهای علمی رسانه های خارجی، عدم انطباق با استانداردهای خبررسانی علمی و... متهم می کنند و مدعی می شوند این خبرها «در برخی موارد بیش از آنکه برای مخاطبان سودمند باشد، گمراه کننده است»، «اغلب پر از اشتباهات فاحش است» و «هنوز نتوانسته اند دقت و اطمینانی را که مخاطب برای استناد به مطالب این صفحات به آن نیازمند است، داشته باشند» اما در عین حال زبان به تعریف و تمجید از خبرگزاری ها می گشایند و ادعا می کنند «خبرگزاری ها در مقایسه با سایر رسانه ها برای ارائه اخبار عموماً ارتباط بهتری با مراکز علمی دارند.» و در نتیجه خبرهای آنان از صحت و دقت بیشتری برخوردار است.هر چند باید پذیرفت صفحه علم روزنامه ها ضعف ها و کاستی هایی دارد و خبرنگاران آن باید بکوشند به شیوه یی صحیح به رفع کاستی ها بپردازند، اما نباید از نظر دور داشت که بسیاری از خبرهای نادرست در ابتدا از خبرگزاری ها سر درآورند. ماجرای «کشف مدال های اتمی اینشتین»، «ساخت انرژی اتمی در آشپزخانه توسط دختر ۱۴ساله» و... فقط چند نمونه از این خبرها است که مدت ها بر سر زبان ها بود. هر چند استادان فن (هم روزنامه نگاران و هم متخصصان علوم) بارها یادآور شدند که یکی از شرط های اصلی انتشار یک خبر، اطمینان از صحت خبر و کسب خبر از منابع موثق و مطلع است، اما باز هم در خبرگزاری ها به موردهای این چنینی بسیار برمی خوریم. برای مثال یک خبرگزاری نامدار مدعی می شود دو جوان «آب معمولی را جایگزین بنزین کردند» بهتر است خبر را کامل بخوانیم؛
دو مبتکر بنابی سامانه سوخت مخلوط آب و بنزین طراحی کردند
«سامانه جدید دوگانه سوز در موتور خودرو شامل آب و بنزین برای اولین بار توسط دو نفر جوان مبتکر بنابی طراحی و آزمایش شد.
به گزارش خبرنگار... این دو جوان به نام های... و ... با اجرایی کردن ابتکار خود آب معمولی را جایگزین بنزین کردند.
مجری این طرح روز یکشنبه در گفت وگو با... هدف از اجرای این طرح را جایگزینی سوخت پاک به جای سوخت های فسیلی، کمک به کاهش آلودگی هوا و تامین سوخت ارزان قیمت، همواره در دسترس و تجدیدپذیر برای خودروها اعلام کرد. ... افزود؛ برای اجرا و تکمیل این طرح، هفت میلیون ریال هزینه شده است.
یکی دیگر از مجریان طرح اظهار داشت؛ این طرح از قسمت های مختلفی از جمله دستگاه الکترولیز آب، پمپ و مخزن شیر برقی و فیلتر، دستگاه تنظیم کننده سوخت و پخش کننده سوخت در قسمت ورودی موتور تشکیل شده است و به راحتی با زدن یک کلید در کنار فرمان خودرو، سوخت آن به بنزین تبدیل می شود. نحوه کار سیستم به این شرح است که آب داخل دستگاه الکترولیز به هیدروژن و اکسیژن تجزیه می شود و هیدروژن تولید شده تحت فشار پمپ وارد مخزن می شود و از این طریق به طرف شیربرقی و فیلتر هدایت می شود، در این بخش پس از ورود به دستگاه تنظیم کننده سوخت و بعد از تنظیم میزان مصرف، وارد سامانه پخش کننده موتور می شود.»جالب تر آنکه این خبرگزاری چندی پیش از تولید اولین قطار گلوله آسا با سرعت ۳۰۰ کیلومتر بر ساعت در چین خبر می دهد و می گوید سریع ترین قطار جهان از آن فرانسه است که با سرعت ۳۲۰ کیلومتر بر ساعت حرکت می کند. اما همین خبرگزاری فردای همان روز از ساخت یک قطار با سرعت ۹۰۰ کیلومتر بر ساعت خبر می دهد. جالب تر اینکه این قطار بدون موتور است و به هیچ گونه سوختی (حتی آب) نیاز ندارد.
مثال دیگر مربوط به تولید موتور بدون سوخت در ایران است که متن کامل خبر را با هم می خوانیم؛
برای نخستین بار موتور بدون سوخت در ایران ساخته شد
«برای نخستین بار در جهان، یک شرکت ماشین سازی ایرانی موفق به طراحی و تولید موتور بدون سوخت و نمونه قطارهای بدون موتور و بدون چرخ شد.
به گزارش خبرنگار... مدیرعامل این شرکت ماشین سازی، روز دوشنبه با اعلام این مطلب افزود؛ با توجه به برنامه های دولت برای سهمیه بندی بنزین، از حدود سه سال قبل به فعالیت های تحقیقاتی در زمینه حمل و نقل جاده یی پرداختیم که در پی آن موفق به طراحی و تولید موتور خودرویی شدیم که ناشی از قوانین فیزیک است و بدون نیاز به سوخت کار می کند. وی کاهش استهلاک، ساخت و تولید ساده، عدم آلودگی صوتی و زیست محیطی و بالابردن سرعت این موتور بدون نیاز به سوخت را از مهم ترین ویژگی های آن اعلام کرد. مدیرعامل ماشین سازی... ادامه داد؛ همچنین این شرکت موفق به طراحی قطار بدون موتور شده است که هیچ گونه موتوری در قطار به کار برده نمی شود و تنها نیاز به ریل گذاری مخصوص دارد.
... مهم ترین ویژگی این قطار را عدم آلودگی صوتی و محیط زیست، کم کردن وزن از یک هزار به ۸۰ تن، بالابردن سرعت از ۱۲۰ تا ۹۰۰ کیلومتر در ساعت و کاهش استهلاک به یک بیستم استهلاک فعلی دانست.
وی با بیان اینکه نمونه کوچک قطار بدون موتور ساخته شده است، متذکر شد؛ هم اکنون نیز موفق به طراحی و تولید نمونه کوچک قطار بدون موتور و چرخ شده ایم که دارای ریل گذاری کمتر و کم صداتر از قطار اولی است. ... چهارمین اختراع این واحد صنعتی را طراحی نیروگاه برق بدون نیاز به سوخت دانست و افزود؛ با وجود محدودیت های موجود، موفق به طراحی نمونه کوچک نیروگاه بدون سوخت شدیم که با حذف کمپرسور، توربین ها و تمام تاسیسات برای چرخاندن ژنراتورها و لوازم مربوط به آن کار می کند.
وی ادامه داد؛ استفاده از فضای زمین کمتر برای احداث اولیه نیروگاه، پایین بودن هزینه ساخت نیروگاه و ساده بودن تاسیسات و کاهش هزینه تامین قطعات و نگهداری مهم ترین ویژگی های ایجاد این نیروگاه های بدون سوخت است.»این خبرها به قدری غیرموثق است که موضوع آن دستمایه طنزپردازی بسیاری از سایت ها شده است و مهم تر آنکه برخی دامنه این انتقادها را از وضعیت علم یا روزنامه نگاری در ایران فراتر گذاشته و نتیجه گرفتند که وضعیت در دیگر حوزه ها نیز به همین گونه است.
به نظر می رسد دلیل مصون بودن آنان از تیغ تیز انتقاد، نه عملکرد صحیح و قابل دفاع که دولتی بودن آنها است و در نتیجه کمتر کسی جرات انتقاد از آنان را پیدا می کند اما روزنامه ها که بیشترشان خصوصی هستند، فضای مناسب تری را برای انتقاد فراهم می سازند.

شهین ایران دوست

منبع : روزنامه اعتماد