هزاره سوم و آغاز جنگ های فضایی

اگر روزی نبردی در فضا میان آمریكا و روسیه به وقوع بپیوندد، احتمالاً آمریكا بیشتر از روسیه زیان خواهد دید. به این دلیل كه كیفیت ماهواره های نظامی آمریكا، بالاتر و دوامشان بیشتر و قیمتشان زیادتر از ماهواره های مشابه روسی است (كه خودبه خود باعث می شود تا روس ها تعداد پرتاب هایشان بیشتر باشد). از این رو در چنین جنگی، روسیه چنانچه ماهواره ای را از دست بدهد، می تواند به آسانی ماهواره دیگری را جانشین آن كند، در حالی كه چندان هم زیان نصیبش نشده است، ولی آمریكا در ازای هر ماهواره ای كه از دست بدهد، به این آسانی نمی تواند ماهواره دیگری را جانشین آن كند.
البته آگاهان فضایی عقیده دارند كه در عصر كنونی، ماهواره های چینی به دلیل ارتفاع پایین به نسبت ماهواره های آمریكا و روسیه كه در مدارهای بلند قرار دارند، بسیار در دسترس و قابل انهدام تر هستند.
اگر روزی سلاح های ضد ماهواره وارد عمل شوند و در جنگی حقیقی به كار آیند، دو طرف در حالی كه سعی دارند ماهواره كش های یكدیگر را از بین ببرند، از این نكته هم غافل نخواهند بود كه در وهله اول ایستگاه مركزی كنترل سلاح ها و ماهواره ها را در زمین نابود كنند و برای این كار نیز راهی به جز استفاده از موشك های قاره پیما نمی ماند.با توجه به اینكه ایستگاه های ارتباطی و كنترل و ردگیری ماهواره های نظامی تنها در خاك آمریكا و روسیه قرار ندارند، بلكه استقرار آنها در زمین باید به گونه ای باشد كه بتوان پوشش مطلوب در حوزه دید ماهواره داشت و اینكه خود یك ماهواره نظامی وقتی مورد حمله قرار می گیرد، الزاماً بر فراز خاك آمریكا یا روسیه نیست و عملاً در حریم فضایی كشور و یا كشورهای دیگری در حال انجام ماموریت است، نمی توان چنین تصور كرد كه یك جنگ فضایی فقط میان آمریكا و روسیه است، بلكه در این حال پای كشورهای دیگری هم به میان می آید كه استراتژی پیچیده ای را از لحاظ حقوقی پیش می آورد.همزمان با سیر تكاملی تحقیقات فضایی در آمریكا و روسیه (شوروی سابق)، نویسندگان و فیلمسازان بسیاری در عالم تخیل، داستان های گوناگونی از جنگ های فضایی را روی كاغذ و یا بر پرده سینما به نمایش درآوردند. اكثر این داستان ها از جنگ بین فضانوردان زمینی و كیهان نوردانی از سیاراتی خارج از منظومه شمسی حكایت داشت و كمتر كسی به نبرد میان سفینه های فضایی آمریكا و شوروی در مدار زمین، توجه می كرد.
اما اینك در حالی كه در نخستین دهه از شروع هزاره سوم هستیم، نبرد فضایی آن چنان كه ملاحظه خواهیم كرد، از افسانه به صورت واقعیت درآمده و تحقیقات به منظور تكمیل انواع سیستم های ضدماهواره ای به سرعت ادامه دارد.
نخستین كشوری كه در راه به وجود آوردن یك سیستم ماهواره كش گام برداشت، آمریكا بود. این كشور در سال ،۱۹۶۳ پروژه محرمانه ای را كه به رمز ۴۳۷ نامیده می شد، دنبال می كرد. پروژه ۴۳۷ را یك راكت تور (Thor) تشكیل می داد كه كلاهك آن حاوی مواد منفجره اتمی بود و می بایست بتواند ماهواره های شوروی را در مدار پایین از بین ببرد. این پروژه پس از مدت كوتاهی به سبب مشكلات فنی متوقف شد. ظاهراً ایالات متحده آمریكا علاوه بر پروژه ۴۳۷ درصدد تكمیل پروژه دیگری به نام سنت (Saint) نیز بوده است.
این پروژه آن گونه كه در یك دایره المعارف علوم فضایی مربوط به سال ۱۹۶۳ آمده بود، عبارت بود از ماهواره هایی كه می توانستند به منظور بازرسی یا رهگیری ماهواره های دیگر، در فضا به كار روند. از پروژه «سنت» اطلاع بیشتری در دست نیست، ولی احتمالاً می توان گفت كه این پروژه در همان طرح های اولیه متوقف مانده باشد، زیرا در غیر این صورت در تاریخچه های مربوط به ماهواره كش ها حتماً از آن نامی به میان می آمد.
به دنبال این اقدامات آمریكا، اتحاد جماهیر شوروی (روسیه كنونی) در اوایل نوامبر سال ،۱۹۶۴ اولین سفینه با قابلیت مانور فراوان خود (كه اساس سفینه های شكاری امروز آن كشور را تشكیل می دهد) به نام پولیوت _۱ (۱-Polyot) را به فضا پرتاب كرد كه در مداری به فاصله ۲۱۳۸۹۳ كیلومتر از سطح زمین قرار گرفت (در دو عدد فوق، كوچك تر نمایش دهنده حداقل فاصله مداری سفینه با زمین و بزرگتر نشان دهنده حداكثر فاصله مداری سفینه با زمین است).
در پی پرتاب موفقیت آمیز پولیوت- ،۱ روس ها پولیوت-۲ را در ۱۲ آوریل ۱۹۶۴ در مداری با پارامتر ۳۱۱*۱۲۳ كیلومتر قرار دادند كه این سفینه در نخستین روزش در مدار، تكنیك های جالبی را در ارتباط با قابلیت مانور سفینه های فضایی به نمایش گذاشت، ولی سپس از كار افتاد و سرانجام در ۸ آگوست ۱۹۶۶ از بین رفت.
●سیستم بمباران مداری
در ادامه بررسی مربوط به تاریخچه ماهواره كش ها به سال ۱۹۶۶ می رسیم كه بار دیگر شوروی سیستم تسلیحات جدیدی به نام «سیستم بمباران مداری- Fractional orbit Bombardmant» را به مدت ۲ سال آزمایش كرد.
در این آزمایش شوروی توانست تكنیكی را نشان بدهد كه براساس آن به جای پرتاب یك كلاهك هسته ای در مسیر سنتی بالستیكی (به شكل منحنی)، شیئی به وزن ۴۵۰۰ كیلوگرم می توانست به مدار پایین در زمین فرستاده شود. در آنجا این شیء هنگامی كه نیمی از یك دور گردش مداری خود را به پایان برده بود، از راكت حامل جدا می شد، سپس از طریق یك مسیر صاف و در حالی كه بر پشت پرده های رادار آمریكا و اروپا ظاهر می شد، به اتمسفر زمین برمی گشت. در پی آزمایش سیستم بمباران مداری توسط شوروی، این كشور از سال ۱۹۶۸ نخستین آزمایش ماهواره كش های خود را به سبك كنونی آغاز كرد. در اولین آزمایش بدین گونه، شوروی در ۲۰ اكتبر ،۱۹۶۸ كاسموس ۲۴۹ را به رهگیری كاسموس ۲۴۸ كه روز قبل به فضا پرتاب شده بود، فرستاد كه كاسموس ۲۴۹ با فاصله اندكی از كنار ۲۴۸ عبور كرد و منفجر شد (دو ماهواره فوق كاسموس ۲۴۹ ماهواره شكاری و كاسموس ۲۴۸ ماهواره هدف بودند).
در تمامی گزارش هایی كه در زمینه تاریخچه فعالیت های شوروی درباره ماهواره كش ها آمده، همگی متفق العقیده اند كه نخستین آزمایش عمل در فضا را این كشور با كاسموس ۲۴۸ هدف و ۲۴۹ رهگیر شكاری انجام داده است. اما بسیاری از آنها گرچه در این موضوع شكی ندارند، ولی معتقدند شوروی با پرتاب كاسموس ۱۸۵ در ۲۷ اكتبر ۱۹۶۷ تلاش هایی را در این باره آغاز كرد، ولی هنوز اعتباری به چنین گفته هایی نیست.
آزمایش شوروی در زمینه سلاح های ماهواره كش تا سال ۱۹۷۱ دنبال شد و در دسامبر این سال به سبب حساسیت گفت وگوهای سالت-،۱ روس ها ادامه این آزمایش ها را متوقف كردند تا اینكه از فوریه ،۱۹۷۶ دور دوم آزمایش ماهواره كش ها با پرتاب كاسموس ۸۰۳ از سرگرفته شد. سرانجام اتحاد جماهیر شوروی در ۱۸ آوریل ۱۹۸۰ جدیدترین آزمایش ماهواره كش های خود را با سفینه شكاری كاسموس ۱۱۷۴ و ماهواره هدف فضایی كاسموس ۱۱۷۱ انجام داد. در سری آزمایشات عملی، روس ها ۱۰ بار موفق و ۷ بار ناكام ماندند.سفینه های ماهواره كش روسیه در چهار حالت و مسیر مختلف برحسب مورد به انجام ماموریت می پردازند.
۱- مدار سفینه شكاری- رهگیر دایره ای است تا بتواند كاملاً از نزدیك با مدار سفینه هدف تطبیق كند. در این حالت سفینه رهگیر فقط یك عبور با سرعت كم از كنار سفینه هدف انجام می دهد كه این می تواند در حكم بازرسی و اكتشاف باشد.
۲- سفینه شكاری- رهگیر با سرعت زیاد از كنار سفینه هدف عبور می كند و این زمانی انجام می شود كه سفینه هدف در پایین ترین نقطه مداری از یك مدار بیضوی شكل باشد.
۳- ماهواره شكاری- رهگیر با فاصله نزدیكی از كنار هدف عبور می كند و این زمانی انجام می شود كه ماهواره شكاری در بالاترین نقطه مداری از یك مدار بیضوی شكل است.
۴- در چهارمین حالت و مسیر، انجام عملیات نابودی ماهواره ای به این شكل انجام می شود كه دو سفینه شكاری- رهگیر و هدف به گونه ای كه قصد پهلوگیری در كنار یكدیگر دارند به هم نزدیك می شوند و در این هنگام است كه سفینه شكاری منفجر می شود. این روش را می توان چیزی شبیه به پرواز سفینه سرنشین دار جمینی با سفینه بدون سرنشین آجنا در سال ۱۹۶۵ و ۱۹۶۶ دانست.
به اعتقاد آگاهان امور فضایی نظامی، تمامی آزمایش های ماهواره كش روسیه در مدارهایی به میل ۶۲ تا ۶۶ درجه و با فاصله ۴۵۰ الی ۵۶۰ كیلومتری زمین انجام شده است.●انواع سیستم های دیگر ضدماهواره ای روسیه
▪سلاح های لیزری: گفته می شود هر دو كشور آمریكا و روسیه تحقیقات گسترده ای را در مورد انواع سلاح های لیزری و دیگر تسلیحات پرتوی دنبال می كنند. خبرهایی كه در این مورد تاكنون انتشار یافته است، غالباً ضد و نقیض بوده و در پاره ای از موارد هم از جانب مقامات رسمی بسیار اغراق آمیز توصیف می شود، گرچه در بسیاری اوقات آنها به كل منكر وجود چنین سلاح هایی می شوند.به هر حال واقعیت را می توان چنین پنداشت كه بدون شك برنامه هایی برای تكمیل انواع سلاح های پرتوی در هر دو كشور آمریكا و روسیه در حال اجرا است، ولی شاید نه به آن حد كه هیچ یك از آنها توانسته باشند چنان سلاحی را وارد عمل كنند.منابع اطلاعاتی غرب اظهار عقیده می كنند كه روسیه فعالیت های مربوط به سلاح های لیزری خود را از حدود ۳ دهه پیش آغاز كرده است، به طوری كه هم اكنون در این راه جلوتر از آمریكا گام برمی دارد.
این منابع افزوده اند كه شوروی در سال ۱۳۵۹ شمسی توانسته است لیزرهای هیدروژن- فلوئورید به قطر ۵/۲ سانتیمتر را در ایستگاه های فضایی سالیوت خویش آزمایش كند. در همین حال در گزارش های دیگری اظهار نظر شده كه شوروی ظاهراً نمونه های اولیه نوعی از سكوهای لیزری ضدماهواره ای مستقر در زمین خود را وارد عمل كرده، به طوری كه در گزارش فوق ذكر شده است این سكوهای لیزری بر دو نوعند. نوع اولیه كه می تواند ماهواره های مختلف را تا برد مؤثر ۲۰۰ كیلومتر هدف قرار دهد و آنها را از كار بیندازد. این نوع لیزر از نوع دی اكسید كربن است. نوع دوم كه تا سال ۱۹۸۵ عملیاتی شد، می تواند ماهواره های واقع در مدارات بین ۵ هزار تا ۴۰ هزار كلیومتری را به نحو مؤثری با اشكال روبه رو سازد. تصور می رود این نوع لیزر از انواع لیزرهای فوق العاده نادر یودین(Iodine) و اكسایمر( excimer) باشد.
●سلاح های پرتوی ذره ای
سلاح های پرتوی ذره ای، ذرات اتمی الكترون، پروتون و نوترون و... با سرعت هایی نزدیك به سرعت نور از خود پرتاب می كنند و به این وسیله با متمركز كردن انرژی و اثرات حرارتی می توان هدف ها را به كلی از بین برد. در این زمینه روسیه بر خلاف آمریكا اكثر تلاش خود را روی پرتوهای ذره ای باردار متمركز كرده است. پرتوهایی كه تاكنون روسیه به استفاده از آنها علاقه نشان داده است بیشتر الكترون و در درجه بعدی پروتون بوده است. باید توجه داشت سلاح های پرتوی روسیه در این مرحله، خطرشان بیشتر مورد توجه ماهواره های جاسوسی عكاسی آمریكا موسوم به بیگ برد است كه غالباً در مدارهایی با ارتفاع پایین قرار داده می شوند. بیشتر دیگر ماهواره های جاسوسی آمریكا در ارتفاعات بالا، استقرار می یابند كه طبعاً آسیب پذیری كمتری متوجه آنها است.در یكی دیگر از طرح های روسیه برای سلاح های ضدماهواره ، چنین در نظر است كه تكنیكی برای نابودی ماهواره ها به وجود آید كه بتواند در مدتی بسیار كوتاه و خیلی سریع، یك سلاح ماهواره كش را در روی زمین از آشیانه به سكوی پرتاب آورد و آن را به سوی هدف نشانه گیری كند.
در این مورد گفته می شود ماهواره های جاسوسی- عكاسی آمریكا چندین بار توانسته اند به نشانه هایی دست یابند كه روس ها این برنامه را ظرف ۹۰ دقیقه اجرا كرده اند.
●سلاح های ضدماهواره آمریكا
▪كلاهك شكاری: این پروژه شامل نوعی كلاهك پرتاب شونده است كه از دو طبقه تشكیل شده است. طبقه اول شامل موشك پرقدرت اسرام(Sram) ساخت شركت بوئینگ و طبقه دوم آن را بوستر(كمك كننده) آلیتر تشكیل می دهد كه قرار بود در گذشته به منظور یك نوع سلاح ضدموشك های بالستیك بین قاره ای تكمیل شود.
كلاهك مذكور به نام پروژه رمز ۱۰۰۵ نامیده می شود، هنوز نام مشخصی ندارد و از آن با عبارت سلاح مینیاتوری ضدماهواره نیز یاد می كنند. این كلاهك كه بسیار ظریف و كوچك است، همچون یك موشك یا مخزن سوخت در مقر حمل اسلحه هواپیمای شكاری ۱۵-F نصب می شود.زمانی كه قرار باشد ماهواره دشمن نابود شود، بلافاصله یك فروند ۱۵-F به پرواز درمی آید. در حین پرواز از طرف فرماندهی پدافند هوا- فضایی آمریكای شمالی «نوارد» اطلاعات لازم در مورد هدف و موقعیت مداری آن به خلبان داده می شود. خلبان بی آن كه نیاز به گذرانیدن دوره خاصی داشته باشد آن را به سوی ماهواره مورد نظر نشانه می گیرد.
كلاهك مذكور پس از جدا شدن از هواپیما به سرعت به سوی هدف پیش رفته و در سلسله عملیاتی همچون ماهواره كش شوروی ماهواره های دشمن را از بین می برد. بودجه وزارت دفاع آمریكا برای این پروژه در سال ،۱۹۸۰ ۵/۸۰ میلیون دلار، در سال ۱۹۸۱ ، ۹/۱۲۴ میلیون دلار و در سال ۱۹۸۲/ ۵/۱۲۵ میلیون دلار بوده است.
در مقایسه با سیستم ماهواره كش روسیه، دو سیستم روسی و آمریكایی به خاطر آن كه ماهواره های مستقر در ارتفاعات بالا را نمی توانند هدف قرار دهند، ضعیف به نظر می رسند، لیكن كلاهك آمریكا در صورتی كه از سكوی پرقدرت تری پرتاب شود تا حدودی این ضعف را جبران می كند. كلاهك ضدماهواره ای آمریكا در سال ۱۹۸۲ آخرین مراحل آزمایش های زمینی خود را سپری كرد.
●سلاح پرتوی: ایالات متحده آمریكا همچون روسیه
چندین برنامه را در زمینه سلاح های لیزری یا ذرات باردار فضایی دنبال می كند كه البته بردهای مختلف دارند.لازم به یادآوری است كه سلاح های پرتوی علاوه بر این كه برای جنگ های فضایی باید به كار روند، برای نابودی موشك های بالستیك بین قاره ای نیز مورد استفاده قرار می گیرند. به طور خلاصه اعم پروژه های آمریكا برای تكمیل سلاح های پرتوی به قرار زیر است:
۱- ایستگاه های نبرد لیزری یا لیزر بتل استیشن مستقر در فضا به منظور نابودی موشك های قاره پیمای دشمن.
۲- ایستگاه های نبرد لیزری مستقر در فضا به منظور نابودی ماهواره های دشمن. لیزرهای فوق الذكر از نوع ۲/۰ مگاواتی با روزنه ۸/۲ متر هستند كه اولین اسكادران از آنها مركب از ۱۵ ایستگاه تا قبل از سال ۱۹۹۵ در مدارهای زمین قرار گرفتند.
۳- سیستم های لیزری به منظور حفاظت از انواع ماهواره های نظامی كه در این حالت از لیزرها از نوع ۲ تا ۵ مگاواتی با روزنه ۴ تا ۸ متر خواهند بود. به طور كلی آمریكا روی لیزرهایی از نوع كربن دی اكسید، اكسیژن- یودین، دوتریوم- فلوئورید و آرگون- كرپیتون كار می كند.در زمینه سلاح های پرتوی ذره ای، آمریكا برخلاف روسیه نوترون را ترجیح می دهد تا ذرات باردار.مهمترین پروژه این سری از تسلیحات مرگبار آمریكا، پروژه ای است مرسوم به اسب سفید. اسب سفید به گونه ای عمل می كند كه ابتدا در یك سفینه فضایی تعبیه می شود. در این سلاح پرتو منفی هیدروژن شتاب داده می شود و با گذشتن از یك سلول تخلیه و بارگیری به صورت خنثی درمی آید.
●كلاهك سیلو- پرتابی
یكی از پروژه های دیگر آمریكا مربوط به تسلیحات فضایی را كلاهكی شبیه به كلاهك های ضدماهواره ای هواپیماپرتابی تشكیل می دهد كه قبلاً از آن یاد كردیم، با این تفاوت كه به جای پرتاب از هواپیمای۱۵- F از سیلوی زیرزمینی و از راكتی شبیه به مینت من-۳ كه موشكی قاره پیما است مستقیماً به سوی هدف پرتاب می شود. این كلاهك به نحوی طراحی شده كه می تواند حتی ماهواره های مستقر در مدار نسكرون (ارتفاع ۳۶ هزار كیلومتری را نیز از بین ببرد. مجتمع هوافضایی بوئینگ روی كلاهك دوم كار می كند و قرار بر این بوده و هست كه اگر چنانچه به هر دلیلی ادامه ساختمان كلاهك ساخت «ووت» به تعویق افتد این سیستم جانشین آن شود.
●هدف فضایی
در كنار پیگیری پروژه های مربوط به كلاهك های ضدماهواره ، وزارت دفاع آمریكا برنامه تكمیل یك سری هدف های فضایی را نیز دنبال می كند. این هدف ها به این منظور به كار گرفته می شوند كه بتوان كلاهك های فوق الذكر را عملاً در فضا آزمایش كرد. هدف های فضایی را در سالهای گذشته شركت اوكو(Avco) آمریكا می ساخت و توسط راكت های اسكات به فضا پرتاب می شدند. نخستین این هدف ها باید همزمان با بهره برداری از كلاهك های ضدماهواره ای ووت آماده بهره برداری می شدند.
●پدافند فضایی
به طور كلی آمریكا در زمینه دفاع از ماهواره های نظامی اش طرح های گوناگونی را بررسی می كند كه مهمترین آنها عبارتند از:
۱- ایجاد سپرهای حرارتی مقاوم در برابر سلاح های پرتوی
۲- قابلیت مانور بالای سفینه
۳- توانایی عدم آسیب پذیری در مقابل اختلالات الكترونیكی و ایجاد اختلال الكترونیكی متقابل
۴- ساخت سیستم های گوناگون هشدار دهنده كه نزدیك شدن ماهواره های دشمن را اطلاع می دهد
۵- ایجاد سیستم های كاذب برای ماهواره های دشمن از قبیل پرتاب ماهواره نماها از هواپیما در مدار یا مدارهایی كه ماهواره های دشمن در آن گردش می كنند
۶- ایجاد سكوهای پرتاب زیرزمینی برای جلوگیری از آسیب پذیری، در صورتی كه تسهیلات روی زمین در اثر هرگونه حمله دشمن از بین بروند
۷- ایجاد تسهیلات ذخیره ردگیری و كنترل ماهواره ها كه در صورت از بین رفتن ایستگاه اصلی بتوان از آن استفاده كرد.
سالها پیش آمریكا به منظور هماهنگی میان كلیه برنامه های پدافند فضایی خود با تأكید روی مدیریت سیستم ها، نظارت فضایی و... واحدی به نام مركز عملیات پدافند فضایی را در فرماندهی پدافند هوا- فضایی آمریكای شمالی ایجاد كرد.

عمید نمازی خواه

منبع : روزنامه همشهری