ارزشیابی توصیفی از طراحی تا اجرا

در دهه هفتاد هجری شمسی، كیفیت آموزش، تحت تأثیر شرایط جهانی و همچنین چالش های پیش روی نظام آموزشی، یكی از مسائل اساسی نظام آموزشی شد و ضروری می نمود تصمیم گیرندگان و سیاست گذاران نظام در مواجهه با این مسأله، به دو سؤال اساسی پاسخگو باشند و برای آنها چاره جویی كنند:
۱- چگونه دانش آموزان بهتر یاد می گیرند؟ (این سؤال به بهبود كیفیت جریان یادگیری در مدرسه توجه دارد.)
۲- چگونه معلمان می توانند بهتر آموزش دهند؟( این سؤال به بهبود كیفیت جریان یاددهی نظر دارد.) یكی از محورهای اساسی رشته پیوند بین این دو مسأله، یعنی یادگیری- یاددهی، نظام ارزشیابی تحصیلی است. شواهد بسیاری در دست بود كه نشان می داد، ارزشیابی تحصیلی یكی از عوامل مؤثر در بهبود كیفیت این دو باشد. پژوهشها هم نشان از وجود چنین تأثیری دارد.
از سوی دیگر نارضایتی از نظام ارزشیابی موجود، در محافل تربیتی كاملاً شایع شده بود. بر این اساس نگاه تصمیم گیرندگان، متوجه این حوزه و ایجاد اصلاحات در آن شد. آغاز این توجه در طرح دو نوبتی كردن امتحانات و برجسته كردن نقش ارزشیابی مستمر بود. در همایش مهندسی اصلاحات در آموزش و پرورش توجهی به این زمینه شد و یك مقاله نیز در این خصوص ارائه گردید. تشكیل دفتر ارزشیابی تحصیلی و تربیتی در معاونت آموزش عمومی نیز، شاهد دیگری بر این مدعاست كه ارزشیابی تحصیلی به موضوعی قابل توجه برای تصمیم گیرندگان و سیاست گذاران تبدیل شده بود.پیرو این توجه ویژه، شورای عالی آموزش و پرورش طی رأی صادره در جلسه ۶۷۴ مورخ ۲/۵/۸۱ به دفتر ارزشیابی تحصیلی و تربیتی(۱) مأموریت داد تا در خصوص تبدیل مقیاس كمی (۲۰-۰) به مقیاس كیفی، مطالعاتی انجام داده، گزارش آن را به شورا ارائه دهد. دفتر ارزشیابی تحصیلی بعد از مطالعات و بررسی های به عمل آمده، طرحی را تحت عنوان ارزشیابی توصیفی تهیه و به شورای عالی ارائه كرد. این طرح با هدف افزایش كیفیت فرآیند یاددهی- یادگیری، كاهش اعتبار آزمونهای پایانی و افزایش بهداشت روانی محیط یاددهی- یادگیری، همراه با ایجاد تغییرات زیر در نظام موجود ارزشیابی تحصیلی، تهیه شد.
* تغییر مقیاس فاصله ای (۲۰-۰) به مقیاس ترتیبی؛
* تغییر ساختار كارنامه و تبدیل آن به كارنامه توصیفی تحت عنوان گزارش پیشرفت تحصیلی؛
* تغییر و تنوع بخشی به ابزارها و روشهای جمع آوری اطلاعات از وضعیت تحصیلی دانش آموز، مانند: پوشه كار، آزمونهای عملكردی، چك لیست، برگ ثبت مشاهدات و...
* تغییر در رویكرد كلی ارزشیابی از ارزشیابی پایانی به ارزشیابی تكوینی و فرآیندی؛
* تغییر در مرجع تصمیم گیرنده در ارتقای دانش آموزان كه در این طرح به جای امتحانات پایانی، معلم و شورای مدرسه، مرجع صاحب صلاحیت تصمیم گیری تعیین شد.طرح ارزشیابی توصیفی در سال ۸۲-۸۱ به صورت پیش آزمایشی در ۲۵ كلاس در ۵ استان (سیستان و بلوچستان، اصفهان، زنجان، شهر تهران و آذربایجان شرقی) اجرا شد. بعد از نقد و بررسی تجربه پیش آزمایشی و اصلاح و اعمال تغییرات لازم، طرح برای اجرای آزمایشی در سال ۸۳-۸۲ آماده شد.در تاریخ ۱۲/۶/۸۲ كمیسیون معین شورای عالی آموزش و پرورش دستور العمل ارزشیابی توصیفی دانش آموزان را تصویب كرد. این دستور العمل برای اجرای آزمایشی در كل كشور (۱۰۰ مدرسه و ۲۰۰ كلاس پایه اول ابتدایی) در نظر گرفته شد و بعد از تهیه مقدمات لازم، در شهریور ماه ۸۲ دوره توجیهی برای مجریان طرح كه شامل معلمان، مدیران مدارس، كارشناسان مسئول در استان ها، مدیر گروه ابتدایی استان و ناظر علمی طرح در استان بود، در اردوگاه شهید باهنر تهران برگزار شد. بعد از اجرای دوره و شروع سال تحصیلی ۸۳-۸۲ بنابه درخواست دفتر ارزشیابی تحصیلی، گروه پشتیبانی طرح ارزشیابی توصیفی در استانهای مجری، شكل گرفت كه اعضای این گروه عبارتند از:
- معاون آموزش عمومی سازمان؛
- معاون پشتیبانی سازمان؛
- مدیر گروه ابتدایی سازمان؛
- كارشناس مسئول ارزشیابی دوره عمومی سازمان؛
- ناظر علمی طرح در استان؛
- نماینده معلمان.
این گروه با تشكیل جلسات منظم، ضمن بررسی روند اجرای طرح، حمایتهای لازم را برای اجرای با كیفیت طرح به عمل آوردند. همچنین در دفتر ارزشیابی، ستاد مركزی طرح، تشكیل شد كه در آن سه كمیته علمی آموزشی، توانمند سازی و نظارت، وظایفی را به عهده گرفتند.
در آذرماه ۸۲ كارگاه آموزشی ارزشیابی توصیفی به صورت قطبی برای معلمان مجری طرح، در پنج استان (آذربایجان شرقی، قزوین، كرمانشاه، خراسان و فارس) برگزار گردید. در این كارگاه معلمان مجری طرح، به صورت كارگاهی با مهارتهای مشاهده و ارزشیابی عملكردی و تهیه پوشه كار، آشنا شدند. در راستای غنی سازی مهارتهای معلمان، برنامه های نظارتی و بازدید از مدارس مجری طرح انجام گرفت. گروه های متعدد بازدیدكننده از مدارس مجری طرح در سراسر كشور بازدید می كنند. یكی از نیروهای محوری طرح، ناظران علمی استانها هستند. ناظران علمی، علاوه بر شركت در جلسات گروه پشتیبانی، با سركشی به مدارس، مشكلات و مسائل اجرایی طرح را بررسی می كنند و در صورت نیاز، رهنمودهای لازم را به معلمان ارائه می دهند. برای بررسی عمیق تر روند اجرایی طرح، همایش ناظرین علمی در شهر یزد در تاریخ سوم و چهارم اسفند ماه ۸۲ برگزار گردید. ناظرین علمی استان، طی نشست دو روزه خود با تشكیل سه كمیته كاری با عنوانهای آینده طرح، مشكلات اجرایی طرح، مبانی نظری طرح، طرح ارزشیابی توصیفی را نقد و بررسی كردند. این نشست در سال ۸۳ با شعار آرامش مسافر كوچك سفر یادگیری با ارزشیابی توصیفی در شهر قم تكرار شد.در جهت تقویت و اشاعه طرح ارزشیابی توصیفی و با عنایت به ضرورت اهتمام به رویكردهای جدید ارزشیابی در فرآیند آموزش و كاهش ضررها و زیانهای ناشی از ارزشیابی های سنتی، دفتر ارزشیابی تحصیلی و تربیتی اقدام به تهیه دو فیلم با عناوین «روی یك خط» و «سفید مثل گچ» كرد كه پس از تهیه و تكثیر به كلیه استانها ارسال شد.شورای عالی آموزش و پرورش به پیشنهاد دفتر ارزشیابی تحصیلی و تأیید پژوهشكده تعلیم وتربیت در مصوبه ۷۱۰ خود مجوز اجرای سه ساله طرح را صادر كرد. بر این اساس این طرح تا پایان سال تحصیلی ۸۵-۱۳۸۴ اجرا خواهد شد.به دنبال این مصوبه دوره های آموزشی تكمیل و مقدماتی برای مجریان جدید و قدیم طرح در استانها برگزار شد و با ورود تعداد ۳۰۰ كلاس پایه اول به طرح، تعداد كلاس های مجری طرح به ۵۰۰ افزایش یافت و طبق برنامه پیش بینی شده ۵۰۰ كلاس دیگر در سال ۸۵-،۸۴ به طرح افزوده می شود.به همین منظور برای تقویت و بهبود عملكرد نیروهای مجری طرح ارزشیابی توصیفی با هماهنگی دفتر آموزش و ارتقاء مهارتهای حرفه ای و تربیت معلم دوره های آموزشی دیگری در نظر گرفته شد كه در تابستان سال ۸۴ برگزار می شود.
این دوره ها عبارتنداز:
۱- دوره تربیت مدرس ارزشیابی توصیفی: این دوره برای تربیت نیروهای مجرب به منظور آموزش مجریان طرح در استانها برنامه ریزی شده است.
۲- دوره مقدماتی ارزشیابی توصیفی: این دوره با توجه به افزایش تعداد كلاس های مجری طرح در سال ۸۵-۸۴ برای معلمینی كه به این طرح می پیوندند در نظر گرفته شده است.
۳- دوره تكمیلی: این دوره برای افزایش دانش و مهارت معلمان مجری طرح در نظر گرفته شده است.
۴- دوره آشنایی با ارزشیابی توصیفی: برای آشنایی كارشناسان و مدیران مدارس با ارزشیابی توصیفی.
در زمینه ارزیابی از عملكرد كلی طرح به منظور به دست آوردن نقاط قوت و ضعف اجرای آن، دفتر ارزشیابی تحصیلی و تربیتی اقدام به جمع آوری گزارش ناظران طرح و نظریات معلمان، مدیران، والدین و كلیه دست اندركاران كرد. این گزارش نشان می دهد كه به طور كلی طرح ارزشیابی كیفی- توصیفی با توجه به ویژگی های آن از جمله: توجه به ویژگی های اجتماعی- عاطفی، توجه به عملكرد واقعی، افزایش علاقه به یادگیری، توجه به ارزشیابی مستمر و فرآیندی، تعامل بیشتر اولیاء با مدارس در زمینه امور تحصیلی دانش آموز، ارائه بازخوردهای پیوسته به دانش آموز و اولیاء برای بهبود عملكرد دانش آموز- تقویت ارتباط عاطفی بین معلم و شاگرد، از بین رفتن حس حسادت و رقابت كاذب، افزایش استقلال دانش آموز، حذف استرس و دلهره در دانش آموزان و اولیاء برای كسب نمره های بالا، حذف اضطراب امتحان، شكوفایی خلاقیت و تفكر خلاق و سرانجام توجه به اهداف و معیارهای تعلیم و تربیت و برنامه های درسی دانش آموزان در ارزشیابی آنها كه در مقایسه با ویژگی های الگوهای رایج ارزشیابی پیشرفت تحصیلی كه محور اصلی آنها بر مقایسه دانش آموزان با توزیع نرمال كلاس درس و وضعیت دیگر دانش آموزان است و با خود هیجانها و اضطرابهای كاذب و غفلت از اهداف و معیارهای اصلی برنامه ها و مواد درسی را به همراه دارد، با استقبال و توجه روبه رو شده، به عنوان یك طرح ضروری و مهم تلقی و خوانده شده است.در گزارش، به مواردی نیز به عنوان نقاط ضعف طرح اشاره شده است. از جمله: وقت گیر بودن و افزایش حجم كاری معلمان در مدرسه و خانه به دلیل تنوع ابزارها و عدم تناسب با حجم كتاب درسی، بالا بودن تعداد دانش آموزان كلاس، كمبود امكانات و تجهیزات متناسب با حجم فعالیت معلمان، اظهار نظرهای منفی و غیركارشناسی از سوی برخی از معلمان.در عین حال مشاهدات و نظریات نشان می دهد كه اجرای آزمایشی طرح ارزشیابی كیفی- توصیفی در صورت توجه به ابعادی چون اطلاع رسانی و ترویج آموزش های مستمر و تهیه كتابچه ها و راهنماهای آموزشی، تأمین اعتبار و پشتیبانی مناسب مالی و اجرایی طرح و توجه به انگیزه های مالی معلمان و دست اندركاران، بهبود ابزارها و آسان سازی و تكمیل گزارش پیشرفت تحصیلی و... می تواند در سال های آینده و در كلاس های بالاتر به تدریج به یك الگوی جایگزین تبدیل شود.از آنجا كه نتایج و آثار طرح های آزمایشی خصوصاً مرتبط با حوزه تعلیم و تربیت را نمی توان در یك دوره كوتاه مدت مورد مطالعه و بررسی قرار داد، با تصویب مجوز اجرای سه ساله طرح به وسیله شورای عالی آموزش و پرورش پژوهشكده تعلیم و تربیت موظف شد ارزیابی از طرح ارزشیابی توصیفی را به عهده بگیرد.امید است با عنایت به اصول حاكم بر ارزشیابی پیشرفت تحصیلی و اهداف تفصیلی طرح ارزشیابی توصیفی كه بنیان آن بر شكوفا ساختن استعدادهای طبیعی دانش آموزان و آزادی و انتخاب است، به نتایج قابل توجهی در زمینه اجرای این طرح برسیم.
۱- این دفتر بعد از مدت كوتاهی در تغییر و تحول ساختار وزارت آموزش و پرورش حذف شد و وظایف آن به دفاتر آموزش ابتدایی و آموزش راهنمایی واگذار شد.

زهرا حصاربانی

منبع : روزنامه همشهری