سیاستگذاری در عرصه فلسفه و تفکر

دوران کنونی را به درستی «دوره تخصص» نام نهاده اند. هر عرصه و گستره ای را بجوییم، در آن متخصصانی می یابیم که صرفاً کار تخصصی خود را خوب می دانند و در دیگر حوزه ها دانش و بینشی ندارند. در جهان کنونی ما هم انسانهایی هستند که بیش از یک وزنه نمی توانند بلند کنند. با وجود این باید پذیرفت که خیال تسلط بر دانشهای متنوع پیش رو، غیرممکن خواهد بود.
با این همه، تأکید و تکیه بسیار بر تخصص در زمانه ما نتوانسته است مانع ایجاد شاخه های معرفتی میان رشته ای شود. پس از دهه ها تلاش فکری و معرفتی و علمی، پی برده ایم برخی از پرسشهایمان جز با تشکیل و ایجاد معارف میان رشته ای سامان نمی گیرند و به همین دلیل، در منظومه فعلی با کثیری از دانشهای میان رشته ای روبرو هستیم. بارها گفته ایم که دانش و معرفت هوش مصنوعی به خوبی می تواند میان رشته ای بودن کل معرفت در زمانه ما را نشان دهد. این دانش، هم به منطق، فلسفه و فیزیک نیازمند است و هم به پزشکی و عصب شناسی، زیست شناسی و روانشناسی احتیاج دارد، هم علوم رایانه به کارش می آیند و هم مکانیک و برق و الکترونیک. به خوبی می توانیم میان رشته ای بودن را در این شاخه دنبال کنیم.
در ساحت فلسفه هم این دو روند و فرایند به خوبی دیده می شوند. از سوی دیگر، دنیای فلسفه کاملاً تخصصی شده است و ما در آن فیلسوفانی را داریم که صرفاً متخصصان افرادی چون «کانت» و «هگل» یا شاخه هایی مانند اگزیستانسیالیسم و یا فلسفه زبان و زبان علم هستند. این افراد معمولاً اگر با پرسشی مواجه شوند که جزیی از تخصصشان نیست، به راحتی جواب می دهند «نمی دانم». این در حالی است که تا یک سده پیش، از هر فیلسوفی انتظار می رفت همه پرسشهای فلسفه را به درستی جواب دهد. این انتظار در زمانه ما بسیار مقید و محدود شده است. جالب اینجاست، با متخصصانی روبرو هستیم که صرفاً در بخشی از یک معرفت فلسفی متخصص هستند. مثلاً از فلسفه ذهن صرفاً در زمینه آگاهی یا کارکردگرایی متخصص و متبحر به شمار می روند و یا دوره دوم زندگی «ویتگنشتاین» یا دوره اول زندگی «فروید» را خوب می دانند.
از سوی دیگر، همین روند تخصصی شدن حوزه های فلسفی، گونه ای معارف میان رشته ای را هم به وجود آورده است. به عنوان نمونه، شاهد رشته ای چون اخلاق پزشکی هستیم که هم به دانش پزشکی و هم به دانش و فلسفه اخلاق نیاز دارد. فلسفه تکنولوژی را در ساحت فلسفه داریم که جز با توجه به یکی از شاخه های تکنولوژیک امکان رشد و پیشرفت ندارد.
فلسفه ذهن را داریم که با علوم رایانه بسیار در ارتباط است. فلسفه رسانه را شاهدیم که به دانش مطالعات رسانه و مباحث مربوط به جامعه شناسی و روانشناسی نیازمند است. بسیاری از معارف مرتبه دوم چون فلسفه علم، فلسفه تاریخ، فلسفه هنر و فلسفه منطق هم جز با احاطه و توجه به علم و معرفتی به غیر از فلسفه، امکان پی جویی ندارند.
ما در جایی از تاریخ قرار گرفته ایم که هم تجربه تخصصی شدن فلسفه و هم میان رشته ای شدن آن پشت سرمان قرار دارند و از این تجربیات می توانیم برای پیمودن راه دشواری که پیش رو داریم، استفاده کنیم. بنابراین، ناگزیریم به تخصص و لوازم آن توجه کنیم، زیرا این راهی اجتناب ناپذیر فرا روی ماست، اگرچه که بیشتر فلسفه پژوهان کنونی در ایران به صورت تخصصی فلسفه را پی جویی نمی کنند، اما به نظر می رسد با رشد تعداد استادان و فلسفه پژوهان، به صورت ناگزیر و اجتناب ناپذیر به سمت تخصصی شدن خواهیم رفت.
از سوی دیگر، فلسفه در دیار ما بسیار نیازمند کاربردی شدن است و لازم است نسبتی جدی میان آن و شاخه های گوناگون زندگی فردی و جمعی ایجاد شود و این مهم محقق نمی شود، مگر آنکه به شاخه های میان رشته ای بهای کافی بدهیم.
فلسفه حقوق، فلسفه اخلاق، فلسفه تکنولوژی، فلسفه رسانه و فلسفه هنر که خیلی وقتها می توان به آنها به ترتیب «فلسفه و حقوق»، «فلسفه و اخلاق»، «فلسفه و تکنولوژی»، «فلسفه و رسانه» و «فلسفه و هنر» هم گفت، همه شاخه هایی هستند که از یک سو میان رشته ای هستند و از سوی دیگر، بحث تخصص را مطرح می کنند. توجه به این شاخه ها باعث می شود زمینه پرداختن تخصصی به فلسفه فراهم شود.
به نظر می رسد، هنگام گزینش دانشجو در مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری، باید مقدمات این تخصصی شدن و کاربردی شدن فلسفه را فراهم کرد. در این نظام، به جای پذیرفتن دانشجویان ذیل رشته کلی فلسفه، باید به صورت دقیق و ریز هر یک از این معارف میان رشته ای را تعریف کرد و دانشجویان علاقه مند را به سمت و سویی برد که به دغدغه هها و پرسشهای اجتماعی و فرهنگی و فردی توجه داشته باشند و کاملاً تخصصی وارد مضامین مختلف شوند.
برای رسیدن به جایگاهی در خور در این زمینه، باید سیاستگذاری دقیق فلسفی داشت، وگرنه کارنامه ما از آنچه در یکی- دو سده اخیر در مواجهه با فلسفه غرب رخ داده، تغییری را به خود نخواهد دید.

شیدا امینی

منبع : روزنامه قدس