بحران آبی

ایران در شرایط طبیعت نیمه خشک، توزیع نامناسب زمانی و مکانی بارش های جوی و پراکندگی و محدود بودن منابع طبیعی آب در جغرافیایی گسترده قرار دارد و اجرا و تدوین یک استراتژی (سیاست گذاری و سرمایه گذاری) ملی برای حفظ پایداری منابع آب در کشور بسیار ضروری و اجتناب ناپذیر است. لیکن عدم انجام سیاست و طرح و برنامه های علمی و عملی زیست محیطی در سایه منافع اقتصاد سیاسی مبتنی بر خودکفایی در محصولا ت و تولیداتی که فاقد مزیت های نسبی و اکولوژی لازم برای توسعه آنها هستیم، منجر به چالش های بزرگ در بخش ذخایر و منابع آبی زیر سطحی گشته و ما را تا مرز بحران آبی پیش برده است. این در حالی است که کشورهایی مانند عربستان با وجود دارا بودن شرایط آب و هوایی نامساعد و کمبود منابع آبی توانسته اند با برنامه ریزی های مناسب و استخراج برنامه ریزی شده و علمی آب های زیرزمینی طی ۳۰ سال گذشته زمین های حاصلخیز خود را از ۴۰۰ هزار هکتار به ۸ میلیون هکتار برسانند. لیکن در چنین شرایطی هنوز کشور ما در بخش آب، دارای سیاست های مشخص و تعریف شده ای نیست.
روش های سنتی برداشت آب و آبیاری سنتی هنوز در بسیاری از مناطق کشور در دستور کار قرار دارد و منابع آبی کشور به شکل غیراصولی در حال مصرف و هدر رفتن است، گویی این منابع تمامی نخواهند داشت.
در حوزه های مدیریت پایدار آب، شناخت مقادیر درست منابع آب و آمارگیری پیوسته آن در محدوده کشور و در مقیاس بین المللی - برای کنترل و موازنه مصرف با وضعیت منابع کلیآب جهانی از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
به علا وه جمعآوری اطلا عات رایانه ای و اندازه گیری منظم و مداوم جریان آب و رودخانه ها، سطح آبهای زیرزمینی، بارش، تبخیر و سایر متغیرها از قبیل رطوبت خاک، وضع جنگل ها و فضای سبز در شهرها از نظر ذخیره آب های زیرزمینی در زمره برنامه سیستم مدیریت علمی آب به شمار می روند.
مقدار ذخایر آب در ایران نشان می دهد: حجم منبع سفره ها و عرصه های زیرزمینی آب شیرین ۳۵۰۰۰ میلیون متر مکعب، حجم منبع رودخانه ها وجریان های سطحی آب شیرین ۹۷۰۰۰ میلیون متر مکعب، حجم منبع آب شیرین (زیرزمینی و سطحی) ۱۳۲۰۰۰ میلیون متر مکعب، حجم ریزش سالا نه باران (ارتفاع متوسط بارندگی ۲۵۰ میلیمتر) ۴۰۰۰۰۰ میلیون متر مکعب و مقدار تبخیر سالا نه چیزی بالغ بر ۲۴۰۰۰۰ میلیون متر مکعب را در بر می گیرد.
سهم ایران از کل منابع آب شیرین جهان، تنها کمتر از دو در هزارم درصد می باشد و از آنجا ئی که حجم بارش سالیانه در ایران ۴۰۰میلیارد متر مکعب است. از این میزان ۲۷۰ میلیارد متر مکعب دوباره تبخیر شده ودر چرخه آب قرار می گیرد و بقیه، یعنی ۱۳۰ میلیارد متر مکعب به عنوان آبهای تجدیدپذیر به صورت آبهای سطحی (۹۲ میلیارد متر مکعب) و آبهای زیرزمینی (۳۸ میلیارد متر مکعب) می تواند مورد بهره برداری قرار گیرد.
در دو دهه گذشته از بقیه ۱۳۰ تا ۱۶۰ میلیارد متر مکعب بارش سالیانه، تنها ۳۵ میلیارد متر مکعب به مصرف تغذیه منابع آبی زیرزمینی رسیده و حدود ۵۹/۱ میلیارد متر مکعب توسط شبکه ها و کانال های آبیاری استحصال می شود، مابقی نیز به صورت کنترل نشده و مسیل از دسترس استفاده خارج شده و بیهوده به دریای خزر و خلیج فارس و دریاچه ها ومرداب های داخلی و کویرسرازیر می گردد.
درباره منابع آب زیرزمینی و موارد استحصال آنها باید توجه داشت تا سال ۱۳۷۲ در کشور ۳۵۹۶۰ چشمه با تخلیه سالیانه ۱۰ میلیارد متر مکعب، ۲۸۰۴۰ رشته قنات با تخلیه ۱۰ میلیارد متر مکعب، چاه نیمه عمیق ۱۸۷ هزار حلقه با تخلیه ۱۱/۵ میلیارد متر مکعب و چاه عمیق ۷۷ هزار حلقه با ۲۵/۵ میلیارد متر مکعب وجود داشته که در مجموع میزان آبدهی سالا نه آنها ۵۷ میلیارد متر مکعب بوده است و با این حساب، منابع آب زیرزمینی ۵۷ میلیارد متر مکعب آب مصرفی کشور برای مصارف عمده خانگی، صنعتی و کشاورزی را تامین می کند که این میزان آب تقریبا برابر مقدار ریزش بارانی است که هرساله در ایران بیهوده روانه دریاها و کویر می شود.
براساس شاخص های جهانی، کشوری که بیش از ۴۰ درصد منابع آبی خود را مصرف کند، وارد تنش آبی شده است.
سهم سرانه سالیانه آب از ذخایر زیرزمینی و سطحی در ایران، ۶۲۰۳ میلیمتر در سال ۱۳۳۴، ۲۰۲۵ میلیمتر در سال ۶۹ و ۸۱۶ میلیمتر در سال ۱۴۰۴ خواهد بود و با توجه به مرز سرانه بحرانی در جهان که کمتر از ۱۰۰۰ میلی متر است، ایران در حال حاضر در مرز بحران کامل آبی قرار گرفته است.
تاکنون حدود ۷۱ درصد از ۱۳۰ میلیارد مترمکعب ذخایر آب تجدید شونده ایران مورد استفاده قرار گرفته است و بدین ترتیب اگر این مقادیر را با توجه به سطوح تعریف شده جهانی میزان مصرف مقایسه کنیم، مشاهده می شود که ایران وارد بحران آبی شده، بحرانی که پیامدهای مخرب آن در آینده نه چندان دور جبران ناپذیر خواهد بود.
آنچه تاکنون بر سر آب های ایران آمده منجر به افت شدید سطح آب های زیرزمینی، کاهش محصولا ت کشاورزی و گرانی تولیدات کشاورزی، کاهش جمعیت حیات وحش به ویژه آبزیان، کاهش محصولا ت مرتعی و فشار بر دام ها شده است و ضرورت حفظ و حراست از آن بیش از پیش احساس می گردد.
مشکلا تی که در اثر سیاست های نادرست در جهت خودکفایی در محصولا تی که فاقد مزیت نسبی و امکانات اکولوژیکی مناسب در آنها هستیم به وجود آمده است و می بایست سعی بر اصلا ح آنها بنمائیم. سیاست هایی که بارها و بارها نسبت به آن اعتراض شد و به جایی نرسید. در وضع موجود راندمان بهره برداری از آب در مزارع کشاورزی ۳۸ درصد است که بخشی از آن به فقدان سیستم های موثر انتقال و بهره برداری از منابع آب، نبود مدیریت یکپارچه و عدم اطلا ع رسانی و آگاهی بخشی به کشاورزان در خصوص استفاده از سیستم های مدرن آبیاری در مزارع مربوط می شود.
وضعیت اراضی قابل استفاده در چرخه تولید کشور براساس مطالعات انجام شده حدود ۳۷ میلیون هکتار است که از این مقدار ۱۰ میلیون هکتار آن قابل آبیاری و ۲۰ میلیون هکتار از اراضی شناسایی شده به عنوان اراضی دیم می باشد که در حال حاضر حدود ۱۸ تا ۱۸/۵ میلیون هکتار از اراضی در چرخه تولید محصولا ت کشاورزی قرا ردارد.
از ۱۸/۵ میلیون هکتار حدود ۳۲ درصد اراضی زراعی و ۳۴ درصد دیم است که ۱۰ درصد باغ و بقیه به عنوان اراضی آیش آبی و دیم در کشور مورد استفاده قرار می گیرد.
برداشت های غیر اصولی و بیش از ظرفیت از آب های زیر سطحی و کاهش ۴۶ درصدی بارندگی در سال زراعی جاری باعث شده تا در شرایط فعلی ۱۵ تا ۱۶ استان کشور در معرض خطرات جدی حاصل از خشکسالی قرار بگیرند، در صورتی که اگر دولت برای ساختار کشاورزی سرمایه گذاری مناسب و بنیادی انجام داده بود و مزارع به آبیاری تحت فشار مجهز شده بودند وامکان بهره برداری از روش های مدرن آبیاری در کشور مهیا شده بود و اگر برداشت های بدون مطالعه و بیشتر از حد مجاز از آبهای زیر سطحی و ذخایر آبی صورت نمی گرفت و اگر... امروز نگران بحران بیآ بی و خشکسالی نبودیم.

نویسنده : پیمان جنوبی

منبع : روزنامه مردم سالاری