آب بندها و مدیریت سنتی مهار آب

آب مایه حیات است اما زیادی آن حیات را خفه می کند. زندگی در جوار آب فراوان، زیستن در شرایط همیشه مرطوب و همیشه خیس است، با این حال تمام دشت و دمن سبز از وجود گیاهان خودروست. زیرا رطوبت ضمن آن که همه جا را دربرمی گیرد، درختان بسیاری را می شکوفاند. بی دلیل نیست که در مناطقی از شمال ایران زمین همیشه سبز و رویش همیشه باقی است. مردمان آن دیار آموخته اند که با آب بسیار زمین و آسمان کنار بیایند و با آن مدارا کنند. ساخت «آب بندان ها» در آنجا اعمال مدیریت ساکنان این سرزمین است. در این مطلب به چند و چون ساخت این آب بندان ها و تأثیر آنها بر کشاورزی می پردازیم.
آب بندان در واقع یک استخر ذخیره خاکی و بسیار بزرگ است که گاه سطح آن به ۷۰۰ هکتار و بیشتر هم می رسد و از گود کردن و خاکبرداری یک محدوده و ریختن و کوبیدن و ایجاد دیواره و حصار دور این محدوده به وجود می آید. البته در برخی موارد نیز توپوگرافی منطقه محل آب بندان را به طور طبیعی به وجود آورده و با قدری گود کردن و محصور کردن، آب بندان ساخته شده است. به نوعی می توان گفت که این سازه ها مختص استان های شمالی کشور هستند و در هر یک از این استان ها نیز نام بخصوصی دارند. برای مثال در استان گیلان به آنها سل (sale) می گویند و یا در استان مازندران به «Ennoun» و یا «Endoun» و در استان گلستان به «بند سار» معروف هستند. این سازه ها به دو صورت ثقلی و یا پمپاژ از طریق ایستگاه های پمپاژ تغذیه و پر می شوند و جالب این که به منظور حفظ حقابه کشاورزان بالادست آب بندان در بیشتر موارد آنها را در نیمه دوم سال پر می کنند که با این کار مشکل سموم وارد شده به آب که برای کشت برنج استفاده شده و برای پرورش ماهیان آب بندان خطر دارد نیز حل می شود و در واقع اکثر آب بندان ها در هیچ فصلی از سال به طور کامل تخلیه نمی شوند و اغلب به طور پیوسته در حال پر و تخلیه شدن هستند چرا که بیشتر آب بندان ها چند منظوره هستند و برای پرورش ماهی نیز از آنها استفاده می شود و در کل آب بندان ها نقش بسیار مهمی را در کشاورزی منطقه ایفا می کنند و به عبارت دیگر نقش آب بندان ها در استان های شمالی نظیر نقش قنوات در استان های مرکزی و کویری و گرم و خشک کشور است. در ذیل به برخی از مزایا و محاسن و کاربردهای مختلف آن اشاره می شود:
۱) با توجه به این که در مناطق شمالی کشور آب بیشتر رودخانه های فصلی و مسیل ها به صورت بلااستفاده از دسترس منطقه خارج شده و به دریا می ریزد، لذا با ساخت آب بندان ها در جوار آنها توانسته اند بخشی از آب آنها را به صورت بهینه ذخیره و در جهت افزایش تولیدات کشاورزی و تبدیل اراضی دیم به آبی و افزایش راندمان آبیاری استفاده کنند. لازم به ذکر است که ساخت آب بندان های جدید باید با در نظر گرفتن اکوسیستم منطقه و رودخانه و به اصطلاح با مطالعه صورت پذیرد.
۲) اکثر آب بندان ها چند منظوره هستند و از آب آنها در جهت آبیاری مزارع و باغات و شالیزارها، پرورش انواع ماهی و اردک استفاده می شود ضمن این که این سازه ها به تغذیه سفره آب های زیرزمینی چاه های شرب پائین دست نیز کمک می کنند و یا از برخی گیاهان داخل آب بندان برای خانه سازی (پوشش سقف و افزایش استحکام ملات گل) و یا در صنایع دستی استفاده می شوند و یا برخی از آنها تحت عنوان تالاب شناخته می شوند و علاوه بر این که تفرجگاه و شکارگاه هستند مأمن و زیستگاه بسیاری از پرندگان وحشی و مهاجر نیز هستند (لازم به ذکر است که شکار به صورت کنترل شده و در مواقع خاصی از سال صورت می پذیرد).
۳) این سازه های زیبا پایدار بوده، کاملاً با محیط زیست سازگاری دارند.
۴) آب بندان ها با فرهنگ بومی منطقه سازگار هستند. به عبارت دیگر ساخت و نگهداری و بهره برداری از آنها نیازمند تکنولوژی خاص و پیچیده و سطح بالا نبوده با توان علمی و فنی ساکنان منطقه مطابقت دارد.
۵) هزینه های نگهداری و بهره برداری از این سازه ها در مقایسه با حفر و تجهیز چاه های عمیق و نیمه عمیق کمتر است.
۶) در مقایسه آب بندان ها با چاه های عمیق و نیمه عمیق، همانطوری که می دانید در برخی از مناطق شمالی کشور و از جمله استان گیلان به دلایل بافت زمین و مرتفع بودن زمین های زراعی حفر چاه نه تنها مقرون به صرفه نیست، بلکه در بسیاری موارد آب این گونه چاه ها شور و تلخ است و یا حتی در برخی موارد به جای آب، گاز وجود دارد و در واقع در چنین مناطقی آب بندان به عنوان آخرین چاره و یا بهترین گزینه برای آبیاری است. همین طور مجوز حفر چاه اغلب برای آبدهی های کمتر صادر می شود در حالی که زمین های زراعی قابل کشت و توسعه به مراتب بیش از این مقدار است. یا در برخی مناطق شمالی کشور نظیر مناطق ساحلی استان گلستان حفر چاه ها سبب هجوم آب های شور و تلخ به سفره آب های زیرزمینی شده که در نهایت منجر به شوری خاک های زراعی پائین دست خود شده اند. افت سطح آب های زیرزمینی هم از شایع ترین آفت های حفر چاه های عمیق و نیمه عمیق در بیشتر مناطق کشور است در صورتی که مشکلات فوق الذکر در آب بندان ها وجود ندارد.
۷) آبیاری غرقابی و بی رویه و دادن آب بیش از حد نیاز به گیاه سبب شوری خاک ها، زهدار و باتلاقی شدن بسیاری از اراضی کشور و از جمله اراضی زراعی استان های شمالی کشور شده است و برای زهکشی اینگونه اراضی همه ساله هزینه های میلیاردی به بودجه کشور تحمیل می شود در صورتی که بسیاری از آب بندان ها در همین زمین ها ساخته شده اند که ضمن تجمیع روان آب های بالادست زمین های پایاب را از خطر نابودی نجات داده، به شالیزارهای بسیار زیبا و حاصلخیز تبدیل کرده اند و به عبارت دیگر آب بندان در اینگونه موارد هزینه های زهکشی را حتی به صفر تقلیل داده است.
۸) با توجه به این که آب بندان ها به دلیل پرورش ماهی تقریباً هیچ گاه به طور کامل تخلیه نمی شوند و دائماً در حال پر و تخلیه شدن هستند لذا به مراتب زمین های بیشتری را می توانند تحت پوشش خود درآورده و آبیاری کنند که این میزان سطح زیر کشت در برخی مواقع تا حتی شش برابر سطح آب بندان نیز می رسد.
۹) آب بندان ها با توجه به پرورش ماهی در آنها علاوه بر کمک به اشتغال زایی در منطقه و تأمین هزینه های نگهداری و بهره برداری در بیشتر موارد به افزایش درآمد روستائیان و آبادانی روستاهای پائین دست خود نیز کمک می کنند.
۱۰) در مقایسه سدها با آب بندان ها می توان به موارد زیر اشاره نمود:
الف) برای اجرای سدها محدودیت مکانی وجود دارد در صورتی که در آب بندان ها این محدودیت بسیار کمتر است.
ب) مطالعه، اجرا و ساخت سدها نیاز به هزینه بسیار بالایی دارد.
پ) مطالعه، اجرا و ساخت سدها نیاز به زمان زیادی دارد در صورتی که کل زمان مطالعه تا اجرای کامل آب بندان بیش از یک سال نیست.
ت) اجرای سد مشکلات زیست محیطی دارد در صورتی که آب بندان ها کاملاً با محیط زیست منطقه سازگار هستند.
ث) هزینه های نگهداری و بهره برداری از سد و تأسیسات وابسته علاوه بر گرانی نیاز به افراد متخصص و ویژه دارد در حالی که خود بهره برداران توانایی بهره برداری از آب بندان ها را دارند ضمن این که هزینه های بهره برداری و نگهداری آب بندان ها کمتر است.
ج) بیشتر آب بندان ها در دشت ها اجرا شده اند در حالی که در شمال کشور ارتفاعات در بالادست حوزه ها هستند و شیب های کوه ها نیز تند می باشد لذا برای یافتن حجم ذخیره کافی نیاز به ساخت سدی با ارتفاع و ریسک خطرپذیری بالاست که طبیعتاً هزینه های اجرایی نیز بالاست ضمن این که در مناطق دشتی نمی توان سدها را اجرا نمود.
چ) نکته جالب توجه این که مخازن سدها زمانی پر می شوند که در بالادست حوزه باران کافی داشته باشیم و اگر این بارش ها به حد کافی نباشد مخزن سد نیز به نوعی خالی خواهد بود در صورتی که در همان سال و در صورت وجود بارش در دشت ها آب بندان ها همه پر و قابل استفاده هستند. این اتفاق سال گذشته در شمال کشور رخ داده بود. در حال حاضر و با عنایت به این که بهره برداران توان مالی کافی برای مرمت و بهسازی آب بندان ها را ندارند، تقریباً بیشتر مخزن آب بندان ها با رسوبات گل و لای پر شده است و نیاز مبرم به لایروبی و تعمیق کف مخزن دارند که حجم آب استحصالی از این طریق به چند برابر افزایش خواهد یافت و از طرفی تحکیم و تثبیت دیواره های برخی از آب بندان ها و ممانعت از لغزش آنها در اثر شیب زمین و فشار آب مخزن (آب بندان هایی که در ارتفاعات شیبدار ساخته شده اند) نیز در افزایش طول عمر این سازه ها مؤثر خواهد بود. در واقع و با نگاهی اجمالی به موارد بالا و قدری تعمق درخصوص نقش آب بندان ها در کشاورزی و آبادانی منطقه می بینیم که به قولی: «آب در کوزه و ما گرد جهان می گردیم» واقعاً زمانی که ما سازه هایی بدین زیبایی و کارآیی و سازگار با محیط زیست و شرایط اقلیمی منطقه داریم که از سالیان دراز و با بهترین راندمان در خدمت کشاورزی و تولید و اشتغال منطقه هستند چرا باید به دنبال سدهای پرهزینه و یا چاه های زیانبار باشیم! یادمان باشد که در مناطق کویری و گرم و خشک کمبود آب و در مناطق شمالی زیادی آب مشکل آفرین شده اند، چرا
تنها مهره ای که به قولی در این حلقه و زنجیره آب کشاورزی منطقه خالی است مدیریت است. اگر مدیریت جامعی بر آب منطقه از آبخیز تا جالیز حاکم باشد اکثر مشکلات کشاورزی را که در منطقه با آنها درگیر هستیم نخواهیم داشت به عبارت دیگر همه مدیران باید دست به دست هم بدهند و با تفکر و تدبیر از تولید تا مصرف و حتی صادرات محصولات کشاورزی را به گونه ای مدیریت کنند که نه تنها تولید داخلی، بلکه صادرات را نیز جوابگو باشیم.

بیژن درگاهی

منبع : روزنامه ایران