میراثی برای نابودی!

وسعت بافت های فرسوده و تاریخی در شهرهای ایران قابل توجه است، اما سابقه پرداختن به این موضوع چندان طولانی نیست و حتی از كشورهای در حال توسعه نیز عقب مانده ایم. همین امر ضرورت بازنگری و بررسی بیشتر این موضوع را در همه حال نشان می دهد. شهروندان كلانشهرها غالباً واژه هایی از قبیل مرمت و یا نوسازی بافت های فرسوده یا تاریخی شهر را می شنوند. نوشتار زیر سعی دارد، تعاریف مختصری از این مفاهیم كه زاده پیدایش و رشد كلانشهرها هستند ارائه دهد تا شهروندان بیشتر از گذشته با این مهم آشنا گردند.
●فاجعه در راه است
بافت ،گستره ای هم پیوند است كه از بناها، راه ها، مجموعه ها، فضاها، تأسیسات و تجهیزات شهری و یا تركیبی از آنها تشكیل شده باشد.تداخل بافتهای تاریخی و فرسوده و نحوه دخالت در آنها مدت هاست كه مورد بحث مدیران شهری میراث فرهنگی و شركتهای مختلف عمران و بهسازی است. در این میان بی توجهی به ارزش های كالبدی، تاریخی و هویتی برخی بافت ها از سوی برخی شركت های مداخله كننده در امر نوسازی و بهسازی، همچنین تعلل سازمان میراث فرهنگی و گردشگری در تعیین محدوده های تاریخی و تدوین ضوابط و سیاست های جدید در نحوه مداخله در آنها، بیش از پیش این عناصر ارزشمند را در انزوا فرو برده است. یكی از كارشناسان عمران و بهسازی شهری با انتقاد از نحوه عملكرد سازمان میراث فرهنگی در شناسایی محدوده های تاریخی معتقد است: تعلل سازمان در این امر موجب بروز اتفاقاتی نظیر آنچه در اصفهان و برای خانه صفوی بروز كرد می شود.
در حال حاضر برای بافت فرسوده ۳۶ شهر طرح نوسازی و بهسازی تهیه شده كه پس از ابلاغ به شهرداری ها، اجرایی می شود. به دنبال تصمیماتی كه در برنامه های پنج ساله سوم و چهارم گرفته شد، دولت موظف به نوسازی و احیای بافت های فرسوده شهری طی اجرای این دو برنامه است.
طبق آمار به دست آمده می توان گفت حدود ۱۰۰ هزار هكتار بافت فرسوده طی مطالعات اخیر شناسایی و ثبت شده اند و اگر شهرهای كوچك باقی مانده را نیز در نظر بگیریم چیزی نزدیك ۱۵۰ هزار هكتار بافت فرسوده در كشور وجود دارد. اگر تراكم ناخالص جمعیت در این نوع بافت ها را براساس مطالعات اخیر، ۸۰ نفر در هر هكتار در نظر بگیریم، ۱۲ میلیون نفر در چنین بافت هایی ساكن هستند. حال با توجه به اینكه آمار تهدید زلزله و آسیب های قهری در كشور ما بالاست، می توان تصور كرد در صورت بروز چنین پدیده هایی چه فجایع جبران ناپذیری بروز می كند. به دنبال مطالعات انجام شده از سوی سازمان عمران و بهسازی شهری و براساس قانون بودجه سال۸۴ (بند ب تبصره ۶)، تاكنون ۳۶ هزار هكتار بافت فرسوده فقط در ۵۰ شهر بزرگ كشور، آن هم بدون احتساب معابر و فضاهای باز ثبت شده است و باید اذعان داشت كه بنا بر آمار موجود علاوه بر ۳۶ هزار هكتار بافت فرسوده موجود در مناطق رسمی چیزی در حدود ۶۰ هزار هكتار بافت فرسوده نیز در مناطق حاشیه نشین وجود دارد.
بسیاری از افراد ساكن در این بافت ها تمایلی به مشاركت در نوسازی و بهسازی محل زندگی خود ندارند. برخورد اجباری با مردم نیز برای حفظ خانه ها و بناهای تاریخی خود به شكل موضعی موجب برخورد قهری آنان می شود. ایجاد انگیزه در ساكنان این مناطق برای شركت در امر نوسازی و بهسازی محل سكونت خود، مسأله مهمی است و به همین منظور تسهیلاتی نیز در نظر گرفته شده؛ به عنوان مثال استفاده از اعتبارات فاینانس از طریق اوراق مشاركت یا استفاده از بخشودگی ها و تسهیلات مصوب در چارچوب قانون.
همچنین سرمایه گذاران بخش خصوصی می توانند با ساخت وساز بافت های فرسوده از بخشودگی ۵۰ درصدی عوارض توسط شهرداری ها و شوراهای مناطق یاد شده بهره مند شوند و این مشوق ها در حقیقت می تواند عاملی برای ایجاد انگیزه برای حضور مردم و سرمایه گذاری بیشتر در بافت های فرسوده باشد. بخش دیگر این تسهیلات حفظ امتیاز برخورداری از زیرساخت های در اختیار مردم است. یعنی تخریب و نوسازی بنا امتیاز داشتن زیرساخت ها را از ساكنان آن نمی گیرد.
●اشتباهی كوچك اما جبران ناپذیر
هم اكنون بافت فرسوده ای كه فاقد ارزش حفاظتی است و هیچ گونه هویتی از نظر شهرسازی و معماری ندارد با تجمیع پلاك ها، نوسازی و بهسازی می شود. اما به همین میزان نیز سعی می شود از بافت های كهن و تاریخی در مركز شهرها محافظت شود. در نتیجه دخالت در بافت های تاریخی به گونه ای دیگر است و در واقع ضوابط و دانش حفاظتی و مرمتی در آنها به اجرا درمی آید. بخش هایی از بافت های شهری كه كیفیت كالبدی و كاركردی آنها كاهش یافته و مختل شده است را بافت فرسوده می نامند؛ فرسودگی بر دو نوع است، فرسودگی كالبدی و فرسودگی عملكردی. هرگاه فعالیت ها و كاربری ها پاسخگوی نیازها باشند ولی كالبد آسیب دیده باشد و یا نظام فعالیت ها به هم ریخته و كاربری ها مختل شود ولی كالبد حفظ شده باشد فرسودگی نسبی است و اگر هر دو نوع فرسودگی حادث شود كامل است.در تهران نزدیك به پنج هزار هكتار بافت فرسوده یا كهنه وجود دارد و به دلیل اهمیت این شهر، تهیه طرح ویژه تفصیلی برای بافت فرسوده ضروری است. هر كدام از مناطق شهرداری به اندازه یك شهر وسعت دارند و نوسازی آن، توسط مالكین، به تنهایی و بدون دخالت دولت امكان پذیر نیست و اقدام دولت بدون فرهنگ سازی و دعوت مردم برای مشاركت فعال در آن، منجر به جابجایی جمعیت و افزایش حاشیه نشینی و در بسیاری از موارد موجب از هم گسیختگی تعاملات اجتماعی خواهد شد. بنابر این ضرورت بازنگری و بررسی بیشتر این موضوع از اهمیت زیادی برخوردار است. بخش هایی از بافت های شهری كه حاصل ساخت و سازهای قبل از سال ۱۳۰۰ هجری شمسی بوده و عمدتاً خود سازمان یافته هستند بافت كهن خوانده می شوند. این بافت ها علی رغم فرسودگی های كالبدی، نشان دهنده هویت تاریخی شهرها و دارای ارزش های مكانی، فضایی، تاریخی و اجتماعی هستند و نه تنها نیازی به تخریب و بازسازی آنان نیست، بلكه باید با دقت حفظ شوند. اغلب بافت های كهن شهری را با بافت های فرسوده یا كهنه اشتباه می گیرند كه گاهی هم نتایجی غیر قابل جبران به بار می آورد.
بخش هایی از بافت های شهری بافت های نابسامان و مسئله دار دانسته شده اند. اغلب این بافت ها كه بعد از سال ۱۳۰۰ هجری شمسی توسعه یافته اند، بدون برنامه قبلی یا با كیفیت نازل و بدون رعایت حداقل موازین معماری و شهرسازی ایجاد شده اند. این بافت ها به لحاظ اجتماعی، هویتی، زیستی، منظری، كالبدی، اقتصادی و تأسیساتی دچار معضل هستند و در شمار بافت های فرسوده شهر قرار می گیرند.
بافت های نامتجانس و ناكارآمد نوعی دیگر از بافت شهری هستند كه كاربری موجود آنها با كاركرد شهری مغایرت دارد. این گستره ها محدوده های وسیعی از شهرها را شامل می شوند كه از این محدوده ها می توان به زندان ها، پادگان ها، صنایع مزاحم و گستره های طبیعی اشاره نمود.
●داستان یك طرح!
طرح فراخوان مشاركت عمومی در امر بهسازی و نوسازی بافت های فرسوده شهری عبارتست از مجموعه اقداماتی كه به منظور ساماندهی فضایی بافت های با اسكان غیر رسمی با استفاده از ظرفیت های درونی محیط شامل نیروی انسانی، منابع مالی و با پشتیبانی بخش های عمومی، خصوصی و دولتی و ویژگی های كالبدی - معماری انجام می شود. در اردیبهشت ماه امسال تهیه طرح تفصیلی پنج هزار هكتار بافت فرسوده تهران به دلیل وسعت و تنوع بافتی در دستور كار شركت عمران و بهسازی شهر تهران قرار گرفت. علیرضا ابلقی، مدیر كل دفتر طراحی شركت عمران و بهسازی وزارت كشور درباره این طرح گفت : شناسایی و بازسازی بافت های فرسوده پس از تهیه طرح مورد نظر، با همكاری شهرداری های مناطق به اجرا در می آید. وی همچنین هر گونه مداخله در بافت های فرسوده و نوسازی و بهسازی در این بافت ها بدون مشاركت مردم را ناموفق دانست.
این پروژه ها در راستای ساماندهی فضاهای باز بافت شهری اجرا می شوند. با استخراج ویژگی های ساختاری و خصوصاً استخوان بندی بافت در برنامه جامع اجرایی (طرح تفصیلی ویژه) پروژه های محور شهری در راستای شكل گیری یا احیا و بازسازی محورهای شهری به منظور تقویت استخوان بندی بافت و ایجاد تسهیلات برای احیای هر چه بهتر پیرامون آن اجرا می شوند. همچنین پروژه های ایجاد پویایی از طریق بازیافت زمین های بلااستفاده یا اماكن مخروبه موجود در بافت و برای تقویت فعالیتها و روابط اجتماعی همچون فضای گذران اوقات فراغت، تفریح، اشتغال محله ای،... اجرا می گردند.
●بهسازی، مرمت و احیا
در این پروژه ها عناصر و ابنیه ارزشمند بافت، به واسطه ارزش وجودی خود و با هدف احیای بافت متناسب با كاربری های مورد نیاز بافت و محله مرمت می شوند. مرمت استحفاظی صرفاً به منظور استحكام بخشی و جلوگیری از ایجاد آسیب های بیشتر به بنای با ارزش تا هنگام تعیین و اجرای طرح نهایی بنا اجرا شده و مرمت جامع با در نظر گرفتن تمامی جوانب امر و طرح مناسب تهیه شده برای مرمت و با عنایت به كاربری پیش بینی شده نسبت به مرمت و بازسازی كامل بنا و مهیا ساختن امكان بهره برداری از آن اجرا می شود.
عرصه های مداخله سازمان عمران و بهسازی شهری، بخش هایی از بافت شهر است كه دارای نابسامانی های متأثر از معضلات و مشكلات كالبدی، كاربردی، اجتماعی، فرهنگی و یا اقتصادی است كه با توجه به موضوعیت یافتن طرح های موضعی در سلسله مراتب طرح های توسعه شهری و مأموریت محوله به این سازمان، به سه دسته كلی بافتهای كهن، بافتهای نابسامان و مسئله دار و گستره های با كاربری نامتجانس و ناكارآمد تقسیم می شود. تهیه طرح مرمت و احیا، مطالعات و پیشنهاداتی را شامل می شود كه به ارائه طرح و برنامه در خصوص ابنیه و فضاهای ارزشمند بافت و باز زنده سازی ساختار كالبدی و تعیین كاربری جدید منطبق با نیازهای امروز می پردازد و همچنین مجموعه مطالعات و پیشنهاداتی كه در مقیاس شهرسازی و در رده طرح های تفصیلی موضعی به ارائه راهكارهای اجرایی می پردازد را طرح بهسازی می نامند.

احمد زاهدی

منبع : روزنامه همشهری