اصول صدور مجوز استفاده از منابع الکترونیکی

توافقنامه کسب مجوز واقعیتی از مدیریت تجاری در محیط الکترونیکی است. تهیه کنندگان منابع الکترونیکی از مجوز بعنوان وسیله ای قانونی جهت کنترل استفاده از محصولات خود بهره می گیرند دسترسی از طریق کسب مجوز درمحیطهای الکترونیکی جایگزین مالکیت منابع چاپی از طریق خرید می شود .کتابداران باید آگاه باشند که توافقات کسب اجازه ممکن است موجب ایجاد محدودیت در حقوق خود و استفاده کنندگان آنها شود . آنها باید بعنوان نمایندگان مسئول سازمانی با افراد صادر کننده مجوز در مورد نیازهای سازمانشان و الزاماتی که صادر کنندگان مجوز باید بپذیرند با آنها مذاکره کنند .جهت فراهم آوردن رهنمودهایی برای چنین محیطهایی با رشد و نمو مستمر ، انجمن کتابخانه های حقوقی آمریکا ، انجمن کتابداران آمریکا ، انجمن کتابخانه های بهداشتی دانشگاهی ، انجمن کتابخانه های تحقیقاتی ، انجمن کتابخانه های پزشکی و انجمن کتابخانه های تخصصی باهم ترکیب شده اند تا بیانیۀ اصول صدور مجوز را ارتقاع بخشند.این شش انجمن یک عضویت بین المللی برای تمامی کتابخانه ها در هر اندازه و نوع را بیان می کنند . دو هدف در هم آمیخته این مدرک شامل راهنمائی کتابخانه ها در مذاکرات کسب مجوز برای دسترسی به منابع الکترونیکی و آماده کردن صادر کنندگان مجوز برای پی بردن آنها به مسائل مهمی که برای کتابخانه ها و استفاده کنندگان آنها مطرح است .انجمن کتابخانه های تخصصی، پشتوانه مالی برای حمایت و توسعه این اصول فراهم آورده است .
●زمینه حقوقی
توافقنامه کسب مجوز، قراردادی حقوقی شامل یک یا مجموعه ای از توافقات بین طرفدارانی که هر کدام نسبت به دیگری وظایف حقوقی خاصی را دارند می شود .همچنین آن در پی جستجوی راه چاره برای آنهایی که نقض تعهد می کنند نیز میباشد.ارکان ضروری آن شامل طرفداران لایق، مواد موضوعی، ملاحظات حقوقی،توافقات و الزامات دو جانبه است .مفهوم کلیدی یک معاهده آنست که آن یک توافقنامه، مجموعه ای از تفاهمات مورد توافق دو جانبه و تعهداتی است که اغلب از طریق بحث و مذاکره بدست می آیند. هدف اکثر معاهدات تجاری ایجاد درک صحیح و تفاهم متقابل بین خریدار و فروشنده در ارائه خدمات و تولیدات میباشد. اگر چه یک سند معاهده، مربوط به کار هر دو طرف فروشنده و خریدار میباشد ولی در زمینه صدور مجوز عموماً فروشنده مفاد توافقنامه را تنظیم می کند.ضروری است که خریدار (گیرنده مجوز) موارد توافقنامه را مطالعه نموده و قبل از امضای آن با صادر کننده مجوز ارتباط لازم را برقرار نماید.مذاکرات ممکن است ادامه یابد تا اینکه توافقات دو جانبه بدست آید یا اینکه مجدداً تصمیماتی در مورد فرآورده یا سرویس ویژه ای گرفته شود. در زمینه صدور مجوز برای استفاده از منابع الکترونیکی قصور در خواندن کامل ودرک صحیح مفاد معاهده ممکن است عواقب غیر عمدی زیر را به دنبال داشته باشد.
● از دست دادن حقوق مسلمی در استفاده از منابع که طبق توافقنامه خریدار حق بهره برداری از آن را داشته است (برای مثال این موارد در آمریکا شامل استفاده منصفانه(Fair use)، امانت بین کتابخانه ای و استفاده از دیگر کتابخانه ها و مراکز آموزشی میباشد).
● کمک به تکمیل محدودیتهایی که ناگوار بوده یا ایجاد خطرات حقوقی برای سازمان داشته است.
● توقف ناگهانی قرارداد، ناشی از استفاده نادرست توسط جامعه استفاده کننده.
وظایف مسلمی که قرارداد برای سازمان ایجاد می کند و مسئولیت های ممکن در تناقض با دستیابی به آنها ایجاب می کند تا اکثر سازمانها امضای قرارداد را به یک منبع موثق مانند یک دفتر یا یک متصدی در داخل سازمان واگذار کنند. در اکثر سازمانها این مقام مسئول در بخش خرید، دفتر مشاوره حقوقی، نایب رئیس اداره یا دفتر رئیس کتابخانه است اگرچه در بعضی سازمانها کارکنان کتابخانه ممکن است حق امضای معاهده را داشته باشند ولی با این حال آنها اکثراً مسئول بررسی و مذاکره در مورد مفاد قراردادمیباشند، برای اینکه آنها دانش کافی در زمینه جامعه استفاده کننده و مواردی که به دست خواهد آمد دارند. کارکنان کتابخانه باید از موارد ضروری در نحوه استفاده جامعه استفاده کننده از منابع کاملا آگاه باشند(برای مثال چاپ، بارگذاری و حق مؤلف ).یک بخش مهم از توافقنامه شامل مجوز کلیک و shrink wrapمی باشد . اینچنین مجوزهایی عموما در بسته های نرم افزاری یافت می شوند. آنها زمانی که نرم افزار خارج از وب یا از طریق وب بار می شود ظاهر می شوند . شرایط این مجوز ها در زمان خریداری محصول یا قبل از استفاده و یا در زمان استفاده برای استفاده کننده تعیین می شود.کاربر فقط دو گزینه دارد : قبول شرایط یا عدم استفاده از نرم افزار، محصول الکترونیکی یا وب سایت.واژگان معاهدات سنتی این توافقات را به عنوان " پیمان های قبول عضویت" تعریف می کند. چونکه هیچ مذاکره رسمی بین صادر کننده و گیرنده مجوز صورت نمی پذیرد.بنا بر این قوانین استفاده، از یک طرف به طرف دیگر تحمیل می شود ، بجای اینکه مذاکرات دو جانبه بوده و تمامی جوانب کار بوسیله هر دو طرف گشوده و مطرح شود و به عقاید و نظرات توجه گردد. این در حالی است که اکثر دادگاهها این نوع معاهدات را رد می کنند یا با شرایط ویژهای بر اساس تساوی حقوق معاهده را بازنویسی می کنند کسی نمی تواند چنین فرض کند که شرایط غیر قابل اجرا هستند . در واقع بعضی بیانات در مراحل گذار قانونی هستند که shrink wrap یا مجوز کلیک را اجباری می کنند.کتابخانه خریدار منابع الکترونیکی باید مستقیما با صادر کننده مجوز در ارتباط باشد تا تعیین کند که آیا شرایطی وجود دارد که بتوان مفاد تعهد نامه را جهت برآوردن نیازهای ویژه کتابخانه ها تعدیل کرد؟ اغلب اگر تولیدات رقابتی که بتواند نیازهای کاربران را بطور مساوی برآورده سازد وجود داشته باشد در اینصورت استثنائات موجود در فرم توافقنامه باید بررسی شود.اگرمذاکره ممکن نباشد پیشنهاد می شود با یک مشاور حقوقی در مورد قبول یا رد محصول مشورت کنید. اصول زیر وسیله ای برای تهیه راهنمایی برای کارکنان کتابخانه در کار با افراد و سازمانهای دیگر و همچنین صادر کنندگان مجوز، جهت ایجاد توافقاتی که وظایف و حقوق طرف قرارداد را در نظر می گیرد هستند.
اصول صدور مجوز برای منابع الکترونیکی
۱- یک توافقنامه کسب مجوز باید بروشنی بیان کند که چه حقوق دسترسی از این طریق به گیرنده مجوز تعلق می گیرد( حق استفاده دائمی از منابع یا استفاده در دوره زمانی مشخص).
۲- یک توافقنامه باید توجه داشته باشد که نباید حقوقی از گیرندگان مجوز یا جامعه استفاده کننده آنها را که بر طبق قانون حق مؤلف، آنها مجاز به بهره برداری هستندلغو کرده یا محدود سازد.
۳- یک توافقنامه باید حقوق سرمایه معنوی را هم برای دهنده مجوز و هم گیرنده آن مورد توجه قرار دهد.
۴- یک توافقنامه تا زمانی که گیرنده مجوز روشهای مناسب و مستدلی را جهت آگاه ساختن استفاده کنندگان از منابع دارا باشد، نباید گیرنده مجوز را مسئول پاسخگوئی استفاده غیر مجاز استفاده کنندگانش از منابع بداند.
۵- گیرنده مجوز باید در زمینه تعهد در ایجاد روشهای مناسب برای اجرای شرایط دسترسی به منابع مجاز از خود تمایل نشان دهد.
۶- یک توافقنامه باید به طرز مناسبی الزامات دسترسی را که گیرنده مجوز می تواند آنها را بدون اجبارو تحمیل غیر منطقی، تکمیل کند مورد نظر قرار دهد.این عمل نباید ناقض حقوق محرمانه و شخصی افراد باشد.
۷- گیرنده مجوز باید مسئول تهیه خط مشی های ایجاد محیطی مناسب برای استفاده کنندگان جهت استفاده از منابع مجاز و اعمال دستورالعملهای مناسب زمانی که مواردی بر خلاف توافقات انجام شده موجود است باشد.
۸- یک توافقنامه باید از دهنده مجوز بخواهد تا به گیرنده مجوز اطلاع دهد در هر مورد مشکوک یا ضد و نقیض از نظر دهنده مجوز، به گیرنده فرصت داده شود تا موارد را بررسی کرده و عمل درستی را در آن مورد انجام دهد.
۹- یک توافقنامه نباید نیازمند استفاده از سیستم تاًیید کننده ای باشد که آن سیستم یک مانع بر سر راه استفاده کنندگان مجاز باشد.
۱۰-زمانیکه استفاده همیشگی از منابع مجاز شناخته شده باشد، توافقنامه باید اجازه کپی اطلاعات برای حفظ یا ایجاد بایگانی قابل استفاده را برای گیرنده مجوز بدهد. اگر توافقنامه چنین اجازه ای را به گیرنده ندهد، باید مشخص سازد که چه کسی مسئولیت بایگانی منابع را بعهده داشته و تحت چه شرایطی گیرنده می تواند به بایگانی دسترسی یابد یا استفاده کنندگان خود را به آن ارجاع دهد.
۱۱-شرایط موجود در مجوز در زمان امضا باید بوسیله هر دو طرف قرارداد تثبیت شده باشد. اگر شرایط در معرض تغییر قرار گیرد (برای مثال دامنه شمول یا روش دسترسی) توافقنامه باید از گیرنده یا دهنده مجوز بخواهد تا با روشی منطقی طرف مقابل را قبل از اینکه شرایط اجرا شود از تغییرات آگاه ساخته و به او اجازه دهد اگر شرایط از نظر وی قابل قبول نباشد به قرارداد خاتمه دهد.
۱۲-یک توافقنامه باید از صادر کننده مجوز بخواهد که از گیرنده مجوز در برابر لطمات وزیانهایی که در اثر استفاده غیر قانونی شخص ثالث از هر گونه پروانه ثبت اختراع، علائم تجاری، یا رموز تجاری نیازمند پیگرد و مطالبه می باشد، حمایت کند.
۱۳-استفاده عادی و روزمره برای هر دو طرف قرارداد باید آشکار و اثبات شده باشد و به قوانین و خط مشی های سازمانی با توجه به محرمانه بودن و حفظ حریم شخصی احترام قائل شوند.
۱۴-یک توافقنامه نباید لازم بداند که گیرنده مجوز از شرایط نامشخص موجود بین صادرکننده مجوز با شخص ثالث در یک توافقنامه دیگر، طرفداری کند مگر آنکه شرایط در توافقنامه جاری کاملا تکرار شده یا بطور واضح و آشکاری گشوده شده باشد و مورد موافقت گیرنده مجوز واقع گردد.
۱۵-یک توافقنامه باید هر زمان که برای هر کدام از دو طرف لازم باشد، حق ختم توافقات را فراهم آورد.

منبع:
American Association of Law Libraries, American Library Association, Association of Academic Health Sciences Libraries, Association of Research Libraries, Medical Library Association, Special Libraries Association. PRINCIPLES FOR LICENSING ELECTRONIC RESOURCES(FINAL DRAFT July ۱۵, ۱۹۹۷). available at:
http://www.arl.org/scomm/licensing/index.html
انجمن کتابخانه های حقوقی آمریکا
انجمن کتابخانه های آمریکا
انجمن کتابخانه های علوم بهداشتی دانشگاهی
انجمن کتابخانه های تحقیقاتی
انجمن کتابخانه های پزشکی
انجمن کتابخانه های تخصصی
ترجمه: فائقه محمدی
کارشناس ارشد کتابداری پزشکی

منبع : نما مجله الکترونیکی پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران