رویت هلال رمضان در گذشته

ماه شعبان نویددهنده ماه رمضان است. برای منجمان ماه رمضان علاوه بر مسائل روزه و بعد معنوی آن حال و هوای دیگری نیز دارد. رویت هلال ماه که نشان آغاز و پایان ماه قمری است، امری است که بر پایه رویت یعنی دیدن هلال ماه صورت می گیرد. در این مقاله به اختصار با اصول کلی رویت هلال ماه آشنا می شویم.
آغاز و پایان هر ماه قمری با رویت هلال ماه مشخص می شود. ستاره شناسان یونانی برای این زمینه اهمیتی قائل نمی شدند و فعالیتی نداشتند، اما رویت هلال ماه در بین دانشمندان مسلمان همواره از مهمترین شاخه های نجوم رصدی بوده است.
زمان بندی سال شمسی قمری بر حسب ماه است، بدین ترتیب که هر یک بار گردش ماه به دور زمین برابر است با یک روز زمینی. در زمان بندی سال قمری آن هنگام که خورشید غروب می کند، روز به پایان رسیده است و از غروب خورشید تا غروب خورشید در فردای آن روز، یک روز است. در حالی که روز، در زمان بندی سالانه خورشیدی از ساعت ۲۴ تا ساعت ۲۴ فردای آن روز محسوب می شود. به همین دلیل تعداد روزهای سال قمری بین ۹ تا ۱۲ روز (معمولاً ۱۱ روز) از سال خورشیدی کمتر است و جلوتر از سال خورشیدی است.
مسلمانان از هر فرقه یی در ماه رمضان روزه می گیرند. چه در عربستان، چه در امریکا و خاور دور شروع ماه رمضان را بر حسب ماه قمری می دانند. اصولاً تقویم قمری قراردادی نیست و بر اساس رویت هلال ماه است، ولی تقویم خورشیدی قراردادی و از پیش تعیین شده است. ماه خورشیدی با روز و ماه قمری با شب آغاز می شود. در سال خورشیدی، ماه از رویت هلال تا رویت هلال بعدی حساب می شود ولی در سال قمری ماه از ماه نو تا ماه نو بعد محاسبه می شود.
از آن هنگامی که روزه با ترویج اسلام بر مردمان سرزمین عربستان واجب شد تا گسترش اسلام به کشورهای همجوار و امروزه که بیش از یک میلیارد مسلمان در سرتاسر جهان زندگی می کنند، همواره بحث چگونگی اعلام ماه رمضان وجود داشته است. برای اعلام ماه جدید قمری منجمان به شکار هلال ماه می روند و آن گاه که هلال ماه را دیدند ماه جدید قمری آغاز می شود. در تاریخ علوم اسلامی همواره تشخیص روز اول و روز آخر ماه رمضان از بحث های جدی دانشمندان علوم اسلامی بوده است. برای به دست آوردن زمان دقیق رویت هلال عوامل موثری همچون موقعیت ماه در مدارش نسبت به زمین، موقعیت ماه و خورشید نسبت به افق ناظر، میزان توقف (مکث) ماه پس از غروب خورشید، میزان درخشندگی هلال ماه و چندین عامل دیگر به همراه شرایط جوی را بررسی می کردند.
سنجش این عوامل باعث به وجود آمدن ضوابط مشترک و همچنین متفاوتی در بین منجمان مسلمان در زمینه رویت هلال ماه شد. آنها مشخصات ماه و خورشید را در شامگاه ۲۹ و ۳۰ ماه قمری بررسی می کردند و با تجزیه و تحلیل داده ها، ضوابط رویت هلال ماه را اعلام می کردند. ضوابط اعلام شده هر کدام یک از منجمان به نتایجی می رسید که این نتایج در بین برخی منجمان مشترک و برخی دیگر تاحدی متفاوت بوده است. این نکته حائز اهمیت است که ارائه این ضوابط حکم قطعی در اعلام دقیق ماه قمری به خصوص ماه رمضان نبوده است و اعلام نهایی بر آغاز و پایان ماه قمری برعهده حاکم شرع بوده است.
چندین ضابطه معروف تاریخی برای رویت هلال ماه وجود دارند که توسط منجمان مسلمان در اعصار گذشته آمده است. ضابطه هندی، ضابطه بîتانی، ضابطه حبش حاسب، ضابطه یعقوب بن طارق، ضابطه بن یونس، ضابطه خازنی و ضابطه خواجه نصیرالدین طوسی مهمترین ضابطه های رویت هلال ماه در گذشته هستند. راه های اثبات اولین روز و آخرین روز ماه رمضان از دیدگاه شرع چند چیز است؛
▪ انسان عاقل و بالغ خود هلال ماه را دیده باشد.
▪ تعدادی انسان عادل که می توان بر سخنان آنان یقین پیدا کرد، هلال ماه را دیده باشند.
▪ سی روز از اول ماه شعبان گذشته باشد که به واسطه آن، اول ماه رمضان ثابت می شود و اگر سی روز از رمضان بگذرد، اول ماه شوال ثابت می شود.
▪ حاکم شرع یا خلیفه مسلمین آن شهر یا سرزمین حکم کند که ماه رمضان شروع شده است یا ماه رمضان تمام شده و عید فطر است.
البته لازم به ذکر است که نظر فقها چه در گذشته و چه در حال در بحث رویت هلال دارای تفاوت هایی بوده است و در این زمینه همیشه مسلمانان را به مراجع دینی خود رجوع می داده اند.
آنچه مسلم است حکمی که در گذشته بین اکثر ممالک اسلامی رواج داشته دیده شدن هلال ماه نو با چشم بوده است و در هر شهری که دانشمندان و عالمان هلال نازک ماه را می دیدند ماه رمضان آغاز می شد. مراحل شکل گیری ماه از لحاظ ظاهری در آسمان به ۴ قسمت ماه نو، تربیع اول (ماه به صورت نیمه است)، تربیع دوم (ماه پس از اینکه یک بار به صورت کامل در آمده است دوباره به حالت نیمه درمی آید) و ماه بدر است.
در حالت ماه بدر، ماه دیگر دیده نمی شود و در حقیقت آن ماه قمری به پایان می رسد تا ماه نو بعدی که نشان آغاز ماه جدید قمری است. همیشه لحظه دیدار ماه از شرق و لحظه وداع از سمت غرب است. در مقاله های بعدی درباره اصول نجومی رویت هلال ماه و مسائل فنی مربوط به آن و همچنین ویژگی های هلال آغاز و پایان ماه رمضان گفت وگو خواهیم کرد.

شراگیم امینی

منبع : روزنامه اعتماد