شعر بی وزن

در سالهای اخیر، برخی از شاعران نظریه پردازِ شعر بی وزن یا منثور که به شعر سپید مشهور شده، مدعی شده اند که شعرشان بی وزنِ بی وزن نیست، بلکه فقط فاقد وزن عروضی است، نه وزن به طور کلی؛ و به جای وزن عروضی، دارای نوع دیگری از وزن است. چنین به نظر می رسد که سرانجام آنان پی برده اند که بی وزنی چشم اسفندیار شعرشان است و از این نقطه ضعف دچار احساس شرمندگی و سرافکندگی شده اند، به همین سبب در صدد لاپوشانی کردن عیب و نقص اساسی شعرشان برآمده اند، و ادعای موزون بودن شعر بی وزن در این راستا و به این جهت است. وقتی از این شاعران در باره نوع وزن شعرشان پرسیده می شود، پاسخهای متفاوتی می دهند. بعضی از آنها وزن شعرشان را حسی- ذهنی، بعضی دیگر کیفی یا درونی، و بعضی هم آهنگین می نامند. هیچ کدام از آنها تا کنون تعریف علمی دقیقی از وزن شعر سپید ارائه نداده اند و در این باره یا سکوت کرده اند یا آنچه بیان نموده اند، گنگ و مبهم و نامفهوم بوده است. وقتی هم کسی منکر موزون بودن شعر سپید شده، آنان مدعی شده اند که چون گوش منکران وزن شعر سپید به اوزان عروضی عادت کرده و ذهنشان به مرور زمان و بر اثر تکرار مکرر خواندن و شنیدن و سرودن شعرهای عروضی به این نوع وزن خو گرفته، به این دلیل است که وزن شعر سپید را حس نمی کنند.
این مدعیان را به دو دسته می شود تقسیم کرد: دسته اول کسانی هستند که مفهوم علمی و دقیق وزن را که مفهومی فیزیکی و واقعی در حوزه دانش زبان شناسی است، نمی دانند؛ و بر اثر نادانی دچار این توهم می شوند که شعر سپیدشان دارای نوعی وزن است. در حقیقت آنها چیزهای دیگری، از جمله آهنگ کلام، را با وزن اشتباه می کنند و به خطا موسیقی درونی شعر را به جای موسیقی بیرونی می گیرند. دسته دوم کسانی هستند که به خوبی آگاه اند که شعر سپید فاقد هرگونه وزنی اعم از کّمی یا کیفی، بیرونی یا درونی، حسی یا ذهنی است، ولی چون این را هم می دانند که شعر بدون وزن دچار نقصان و خلل است و ضعف و کمبود اساسی دارد، و نیز بر این واقعیت به خوبی واقف اند که وزن تن پوش برازنده و زیبایی ست که قامت شعر را می آراید و اندامش را آراسته، موزون و خوش جلوه می سازد، و شعر بدون وزن کلامی برهنه و ناآراسته است، به همین دلیل جلوه چندانی ندارد، از اینرو برای این که ضعف و نقص شعر سپید را لاپوشانی کنند، چنین وانمود می کنند که این شعر دارای نوعی وزن نهانی است و تن پوشی ناهویدا از جنس وزن دارد که ذهنی و حسی است، به همین دلیل از دسترس درک و دریافت دیگران دور و از نظرها نهان است.
وزن نامرئی و نهفته ای که این شاعران نظریه پرداز شعر بی وزن مدعی اند که تن پوش شعر سپید است، خیلی شبیه به پارچه شگفت انگیزی ست که بافندگان داستان "لباس تازه امپراطور"- اثر هانس کریستین اندرسن- مدعی بودند که برای امپراطور بافته و از آن کت و شلوار و شنل مخصوصی دوخته اند که ابله ها و ساده لوحها آن را نمی بینند، و بابت اجرت بافت و دوخت آن کلی از امپراطور پول و نخ ابریشمی مرغوب و زر و سیم خالص و جواهر گرانبها گرفتند: تن پوشی که از هیچ ساخته شده بود و به هیچ وجه وجود خارجی نداشت ولی امپراطور و اطرافیانش، برای آن که متهم به نادانی و ساده لوحی نشوند، وانمود می کردند که نه تنها وجود دارد بلکه بسیار هم زیبا و باشکوه و عالی است!
● بعد از این مقدمه برویم سر اصل مطلب.
آقای عنایت سمیعی که یکی از شاعران نظریه پرداز شعر سپید است، در مقاله ای با عنوان "شیِ تغزلی و شعر غنایی" که در فصلنامه تخصصی شعر "پاپریک"- زمستان ٨٤ شماره یک- منتشر شده درباره لزوم به کارگیری وزن در شعر چنین نوشته اند:
" این که حس وزن تابع تطور تاریخی است، چیزی از لزوم به کارگیری آن در شعر نمی کاهد. تخیل شاعرانه موزون است، وزن نیز ممکن است هجایی، عروضی، کیفی یا ذهنی باشد. شعر آزاد از وزن نثر است و در بهترین حالت شعر منثور.
حس وزن یا بر اثر عادت و تکرار بر ذهن شاعر چیره می شود، یا خود انگیخته و ناخودآگاه است.
شعر آزاد که در اصطلاحات ادبی معاصر به شعر سپید مشهور شده است، شعر آزاد از وزن نیست. هدف از شعر "آزاد" علاوه بر عصیان در برابر اوزان عروضی و قراردادهای ایپوس(EPOS) آوردن نوعی وزن مستقل است که به یکسان از نظم و نثر متمایز است. اگر این وزن را تشخیص ندهیم، آن وقت جوابی برای این اعتراض ساده دلانه نخواهیم داشت که شعر وزن عروضی معمول را که از دست می دهد به نثر تبدیل می شود."
برای نقد این نظر آقای سمیعی و سنجش عیار درستی اش، نخست لازم است که وزن شعر به طور مختصر و با زبانی ساده تعریف شود.
وزن شعر از مختصات سرشتی هر زبان است و عبارت است از نظمی معین و تناسبی عینی در اصوات گفتار آن زبان. اصوات از نظر فیزیکی دارای چهار ویژگی شدت، امتداد، ارتفاع (زیر و بمی) و زنگ (طنین) هستند. به همین دلیل نظمی که تولید کننده وزن شعر است، بر اساس یکی از این ویژگیهای چهارگانه حاصل می شود؛ و بنابراین در جهان گفتار و در گویشهای گوناگون چهار نوع وزن شعر می تواند وجود داشته باشد:
١) وزن ضربی که در آن حس وزن از نظم اصوات بر حسب میزان شدت و ضعف شان پدید می آید.
٢) وزن کّمی یا امتدادی که در آن نظم اصوات بر مبنای امتداد زمانی آنهاست. این وزن را در زبانهای عربی و فارسی، وزن عروضی می نامند.
٣) وزن آهنگی که در آن اصوات بر مبنای زیر و بمیشان نظم می گیرند و حس وزن بر این اساس به وجود می آید.
٤) وزن طنینی که در آن نظم اصوات بر حسب زنگ و طنینشان ایجاد می شود.
به وزنهای آهنگی و طنینی وزنهای کیفی هم می گویند. نوع دیگری از وزن شعر نیز وجود دارد که آن را وزن عددی می توان نامید و در آن اصوات را بر مبنای تعداد هجاها و بدون در نظر گرفتن خواص و صفات دیگرشان منظم می کنند.
نکته بسیار مهم این است که این وزنها تابع ویژگیهای فیزیکی و عینی گویش در هر زبان معین هستند و از مختصات سرشتی زبانها به شمار می آیند. به بیان ساده تر، هر زبانی بنا به مشخصات ذاتی و ویژگیهای سرشتی اش دارای وزن شعری یکتا و ویژه ای است که تغییرناپذیر است و تابع سلیقه یا اراده هیچ کس نیست. به قول دکتر خانلری:
" در هر زبانی یکی از این انواع وزن معمول است و اتخاذ هر نوع وزن از روی تفنن نیست بلکه با صفات و خصایص تلفظ زبان ارتباط دارد."
(وزن شعر فارسی- دکتر پرویز ناتل خانلری- ص ٢٧)
به عنوان نمونه، در زبانهایی که تفاوت امتداد زمانی هجاهای آن مشخص و ثابت باشد، یعنی بتوان هجاها را بر اساس زمانی که ادای شان طول می کشد به هجاهای کوتاه و بلند تقسیم بندی کرد- از جمله زبانی فارسی- وزن کّمی است و وزن کیفی نمی توان به کار برد. برعکس، در زبانهایی که تفاوت امتداد هجاهای آن مشخص و ثابت نباشد- از جمله زبانهای انگلیسی و آلمانی- وزن کّمی نمی تواند وجود داشته باشد.
در زبانهای باستانی هند و اروبایی حروف مصوت امتدادهایی ثابت و مشخص می داشته و به دو نوع کوتاه و بلند تقسیم می شده اند، بنابراین در چنین زبانهایی، از جمله زبانهای یونانی و لاتین، هجاهای کوتاه و بلند از هم متمایز بوده و به همین دلیل وزن شعر در این زبانها وزن کّمی بوده است. اما در زبان فرانسه که این تفاوت امتداد آشکار و ثابت نیست، وزن کیفی است و ایجاد وزن کّمی در این زبان ناممکن است. به همین دلیل، وقتی در قرن شانزدهم میلادی، شاعری فرانسوی به نام "باییف"، به تقلید از شاعران یونان و روم، شعرهایی با وزن کّمی سرود و سعی کرد این نوع وزن را در شعر فرانسه رواج دهد، تلاشش بی نتیجه بود و ابتکارش ره به جایی نبرد و این گونه وزن جعلی که با طبیعت زبان فرانسه بیگانه بود، در شعر فرانسوی رواج نیافت، زیرا فرانسوی زبانان چنین وزنی را نمی توانستند حس کنند.
در زبانهای انگلیسی و آلمانی که هر واژه دارای یک هجا با تکیه شدید است و هنگام ادای هر واژه بر روی یک هجا تکیه و آن هجا با شدت بیشتری ادا می شود که نسبت به دیگر هجاهای آن واژه برجستگی نمایانی دارد، وزن شعر ضربی و مبتنی بر نظم هجاهای شدید و خفیف است، حال آنکه در زبانهای دیگری که تفاوت شدت و خفت هجاها مشخص و محسوس نیست، چنین وزن شعری نمی تواند وجود داشته باشد.
در زبانهایی مانند زبان چینی که واژه ها تک هجایی اند و هر واژه زیر و بمی هجایی ویژه ای دارد که بر مبنای آن بر معنی معینی دلالت می کند، و هجایی واحد با زیر و بمی های متفاوت معناهای متفاوتی تولید می کند، وزن شعر بر مبنای نظم در زیر و بمی اصوات و هجاها، یعنی وزن آهنگی است. در اینگونه زبانها نمی توان وزن کّمی ایجاد کرد، همان طور که در زبان فارسی نمی توان وزن کیفی و آهنگی تولید کرد.
اما وزن شعر در زبان فارسی امروزی چه گونه است؟ در این زبان هجاهای واژه ها از نظر امتداد زمانی، یعنی زمانی که برای ادا کردنشان صرف می شود، تفاوت دارند و به هجاهای کوتاه و بلند تقسیم می شوند.
زمانی که صرف ادای یک هجای کوتاه می شود تقریباً نصف زمانی ست که صرف ادای هجای بلند می شود. بنابراین وزن شعر فارسی امروزی وزن کّمی یا امتدادی است که به آن وزن عروضی می گویند. و بنابر توضیحاتی که بیش از این داده شد، شعر امروزی فارسی هیچ نوع وزن دیگری جز وزن عروضی نمی تواند داشته باشد. در نتیجه این تصور که وزن شعر فارسی امروزی ممکن است هجایی، کیفی یا ذهنی باشد تصوری نادرست و غیر واقعی، و ناشی از عدم شناخت درست واقعیت علمی- فیزیکی وزن است.
در دهه های نخست این سده برخی از شاعران فارسی سرا که با زبانهای اروپایی و وزن شعر آنها آشنایی پیدا کرده بودند از جمله دولت آبادی و لاهوتی- به تقلید از آنها شعرهایی با وزن عددی سرودند، ولی چون این نوع وزن جعلی و ساختگی با طبیعت زبان فارسی بیگانه بود و در گوش فارسی زبانان حس وزن ایجاد نمی کرد، کارشان تداومی پیدا نکرد و رواج نیافت.
همچنین ابتکار "تندر کیا" در ایجاد " آهنگینگو"- یعنی نوعی کلام آهنگین، با وزن تازه ای به نام "نثم" که به پیشنهاد او قرار بود از ترکیب و درهم آمیزی جمله های موزون و نیمه موزون با عبارتهای بی وزن به وجود آید و چیزی بسازد که نه نظم و نه نثر باشد، بلکه چیزی باشد بینابینی، به همین دلیل "نثم" (یعنی نثر- نظم) نامیده شده بود، ره به جایی نبرد و با هیچ استقبالی رو به رو نشد و رواجی نیافت.
حال، بر اساس این توضیح درباره وزن شعر برمی گردیم به آنچه آقای عنایت سمیعی نوشته و نادرستی های مهم نوشته ایشان را بررسی و نقد می کنیم.
آقای سمیعی نوشته اند: " تخیل شاعرانه موزون است؛ وزن نیز ممکن است هجایی، عروضی، کیفی یا ذهنی باشد. شعر آزاد از وزن، نثر است و در بهترین حالت، شعر منثور".
در بررسی این نظر باید به این نکته توجه کرد که اگر منظور ایشان وزن در زبانهای گوناگون است، بیانشان ناقص است زیرا وزن شعر در زبانهای مختلف می تواند عروضی، ضربی، آهنگی، طنینی یا عددی باشد، و وزن کیفی نیز همان وزن ذهنی است و با آن تفاوتی ندارد. ولی اگر منظورشان وزن شعر در زبان فارسی امروزی است، نظر ایشان از بیخ و بن نادرست است و بنابر ویژگیهای طبیعی زبان فارسی، وزن شعر در این زبان نمی تواند جز وزن عروضی باشد.
آقای سمیعی نوشته اند:" هدف از شعر "آزاد" علاوه بر عصیان در برابر اوزان عروضی و قراردادهای ایبوس (EPOS) آوردن نوعی وزن مستقل است که به یکسان از نظم و نثر متمایز است. اگر این وزن را تشخیص ندهیم، آن وقت جوابی برای این اعتراض ساده دلانه نخواهیم داشت که شعر وزن عروضی معمول را که از دست می دهد به نثر تبدیل می شود."
در نقد این نظر که در آن ایرادهای اساسی و خطاهای جدی متعددی وجود دارد، به نکات زیر باید توجه کرد:
▪ اگر منظور آقای سمیعی از شعر "آزاد" شعر سپید یا بی وزن است، باید گفت که چنین شعری نه هرگز چنین هدفی داشته و دارد، و نه اگر هم داشته باشد می تواند به آن برسد. هیچ کدام از سردمداران دیروز و امروز شعر سپید هم هرگز چنین ادعایی نکرده اند که هدفشان آوردن وزنی مستقل است که به یکسان از نظم و نثر متمایز باشد، زیرا به خوبی می دانسته اند که رسیدن به چنین هدفی با شعر سرودن به زبان فارسی محال است. برای رسیدن به چنین هدفی تنها دو راه وجود دارد: راه اول این است که زبان فارسی را عوض کنیم و به جای آن زبان دیگری را قرار دهیم که وزن طبیعی شعرش چنین وزن مستقلی باشد "که به یکسان از نظم و نثر متمایز است". راه دوم این است که شاعرانی که چنین هدفی دارند سرودن شعر به زبان فارسی را کنار بگذارند و به زبان دیگری شعر بگویند که وزن شعرش چنین وزن مستقلی باشد.
▪ این "وزن مستقل" که به یکسان از نظم و نثر متمایز است، چه نوع وزنی ست؟ دارای چه مشخصات و مختصاتی ست؟ بر اساس کدام یک از ویژگیهای فیزیکی زبانی استوار است؟ آیا یکی از همان چهار- پنج وزن طبیعی ست که در آغاز نوشته برشمردیم یا وزنی ساختگی و اختراعی ست؟ اگر یکی از همان وزنهای طبیعی نامبرده شده است، کدامیک از آنها ست؟ و اگر وزنی ساختگی ( یا بهتر است بگوییم من در آوردی و جعلی) است، چه گونه وزنی ست و چه ویژگیهایی دارد؟ آقای سمیعی درباره تعریف و خصوصیات وزن مورد نظرشان هیچ چیزی ننوشته اند جز این که "نوعی وزنی مستقل است که به یکسان از نظم و نثر متمایز است". بنابراین به هیچ وجه روشن نیست که وزن پیشنهادی ایشان چه نوع وزنی است و چه ویژگیهایی دارد.
▪ آنچه نظم را از نثر متمایز می کند وزن است. به بیان دیگر کلام منظوم کلام موزون است و کلام منثور کلام بی وزن. بنابراین معلوم نیست که "وزن مستقل" آقای سمیعی چه گونه وزنی است "که به یکسان از نظم و نثر متمایز است"؟ با این توضیح می توان پی برد که آنچه آقای سمیعی نامش را "وزن مستقل" گذاشته اند وزن نیست بلکه چیز دیگری ست که معلوم نیست چیست! زیرا اگر وزن بود باید کلام را موزون و در نتیجه منظوم می کرد، ولی چون چنین نیست و کلام با آن نه نظم می شود و نه نثر، پس وزن نیست. تازه، کلامی که نه نظم است و نه نثر، و به یکسان از هردو متمایز است چگونه کلامی است و نامش چیست؟ شاید چیزی در ردیف همان "آهنگینگو"ی من در آوردی تندرکیا باشد که نه نظم بود نه نثر!
▪ آقای سمیعی مدعی شده اند که اگر بگوییم "شعر وزن عروض معمول را که از دست می دهد به نثر تبدیل می شود حرف "ساده دلانه" ای زده ایم. در جواب ایشان باید گفت که چنین حرفی نه تنها "ساده دلانه" نیست، بلکه حرفی به طور کامل علمی و دقیق است. وزن عروض تنها وزنی ست که کلام فارسی را به نظم تبدیل می کند و بدون آن کلام فارسی تبدیل به نثر می شود. حرف "ساده دلانه" ادعای وجود "نوعی وزنی مستقل است که به یکسان از نظم و نثر متمایز است." چنین وزنی نه وجود دارد و نه می تواند به وجود آید، و چنین ادعایی ناشی از عدم شناخت درست و دقیق مفهوم وزن و ارتباط طبیعی و سرشتی آن با زبان است، چنین ادعایی از این برداشت غلط ناشی می شود که انگار وزن شعر تابع اراده این و آن و چیزی تفننی است و هر کس بنا به هوس و میل خود می تواند آن را تغییر بدهد و برای خود "وزن مستقلی" برگزیند.
شاعرانی که نمی توانند یا نمی خواهند شعر موزون فارسی با وزن عروضی بسرایند باید بدانند که تا وقتی که به زبان فارسی شعر می سرایند، شعرشان هیچ گونه وزن دیگری، نه هجایی، نه حسی، نه ذهنی و نه کیفی، و نه هیچ گونه وزن دیگری نمی تواند داشته باشد، و ناچار شعر منثور خواهد بود. بنابراین به جای مغلطه کردن و جا زدن چیزهای دیگر به جای وزن و وانمود کردن شعر خود به عنوان شعری دارای "وزن مستقل"، بهتر است صادقانه، شجاعانه و صریح به بی وزنی شعرشان اعتراف و از آن دفاع کنند، و به جای وزن در جستجوی تن پوش مناسب دیگری برای پوشاندن بر تن شعرشان باشند.

مهدی عاطف راد

منبع : پایگاه اطلاع رسانی آتف راد