تلویزیون و مهندسی فرهنگی

● حاشیه یی بر سریال جابربن حیان
چندی پیش در حالی که طبق معمول به دنبال برنامه یی جذاب و مفید از این شبکه به شبکه دیگری سرک می کشیدم، توجه ام را سخنرانی عزت الله ضرغامی رئیس سازمان صدا و سیما در سمیناری جلب کرد. رئیس سازمان صدا و سیما درباره مهندسی فرهنگی حرف می زد. بی انصافی نکرده باشم، حرف های ایشان حاوی نکاتی بود که به گوش دادنش می ارزید.
گرچه در مقام یک مخاطب معمولی تمام این سال ها از طرف رسانه ملی موظف به گوش دادن و تماشا کردن بوده ایم و خود چندان در انتخاب یا حتی اعتراض به آن چه برایمان پخش می شود، نقش تعیین کننده یی نداشته ایم، برخی اوقات بد نیست بدانی آن کسی که برایت تعین تکلیف می کند، چگونه می اندیشد و برچه مبنایی برای تو تعیین تکلیف می کند.
رئیس سازمان صدا و سیما مدام بر این نکته تاکید داشت که تصویر و اصولاً رسانه یی به نام تلویزیون نقش بسزایی در مهندسی فرهنگی دارد و از دست برخی از علما و بزرگان دین گلایه داشت که بر اهمیت تصویر چندان واقف نیستند و تلاش نمی کنند، فرهنگ سازی را از طریق تصویر صورت بدهند. این چیزهایی بود که به عنوان شنونده و یک مخاطب از بخشی از حرف های رئیس صدا و سیما برداشت کردم.
کمی بعد دوباره طبق عادت از این شبکه به آن شبکه سرک کشیدم. به هر شبکه یی که سر می زدم، با خودم می گفتم نکند عزت الله ضرغامی که درباره مهندسی فرهنگی و نقش تصویر حرف می زد، در سازمان صدا و سیما نقشی ندارد و سیاستگذاری ها اصلاً به او ربطی ندارد. از اتفاق ایام محرم است و درصد برنامه های مذهبی زیاد است و بخش عمده یی از برنامه های شبکه ها به این ایام اختصاص دارد.
کاش رئیس سازمان صدا و سیما نسخه یی از سخنانش درباره مهندسی فرهنگی و نقش تصویر را در اختیار مدیران ارشد سازمانش قرار می داد و از آنها می خواست کمی در برنامه هایی که از شبکه های مختلف پخش می شود دقت بیشتری داشته باشند. به نظر می رسد کلی حرف زدن چندان چیزی را نمی تواند اثبات کند.
برای نمونه در این جا یکی از برنامه هایی که از شبکه سه در پرمخاطب ترین ساعت پخش می شود را نگاهی اشاره وار می اندازیم. سریالی به نام جابربن حیان از شبکه سه سیما پخش می شود که زندگی یکی از برجسته ترین شاگردان امام صادق و دانشمند بزرگ ایرانی را دستمایه اثری داستانی قرار می دهد.
شخصیت بزرگ جابربن حیان بر ایرانی های فرهنگ دوست کاملاً آشکار است و آنها که اهل دین و دانش هستند براین شخصیت اشراف دارند. اما بنابر سخنان رئیس سازمان صدا و سیما تحت عنوان مهندسی فرهنگی، قرار است با سریالی که در حال پخش است درباره جابربن حیان فرهنگ سازی شود. در این جا بد نیست توجه ریاست سازمان را به چند نکته که اغلب مخاطبان این سریال برآن واقف هستند، جلب کنیم. اگر قصد یادداشت هایی از این دست تاکنون نقد و تحلیل سریالی بوده است، این بار چنین قصدی درمیان نیست. این یادداشت مستقیماً به صاحب سخنانی است که در سخنرانی خود از نقش رسانه و تصویر در مهندسی فرهنگی حرف می زند و از دیگران گلایه دارد که چرا به اهمیت این رسانه واقف نیستند.
جابربن حیان شخصیتی علمی، دینی و از مفاخر ایران اسلامی است که به گواهی تاریخ، بعد سیاسی شخصیتش چندان برجسته نیست. حال آن که سریال جابربن حیان اصرار دارد از او یک شخصیت سیاسی بسازد که وجه علمی و دینی او در حاشیه شخصیت سیاسی اش قرار بگیرد. فیلمنامه سریال از ایرادات اساسی به لحاظ فیلمنامه نویسی برخوردار است و نویسنده اش به شهادت اثری که تحویل داده، برخوردار از شأنی نیست که قدرت پرداخت شخصیت جابربن حیان را داشته باشد. پرسش اصلی این جاست که مگر ما چند شخصیت بزرگ به مانند جابربن حیان داریم و چقدر مجال که بخواهیم به این راحتی او را تحریف کنیم و در حاشیه برانیم.
باب نادرستی در این سال ها در سریال های تاریخی گذاشته شده که دو مولفه عشق و خشونت به عنوان مهم ترین محور در نظر گرفته شود و شخصیتی فرعی از دل تاریخ سر در بیاورد تا عشق به او در بستر جنگ و خشونت، دستمایه داستانی به اصطلاح مخاطب پسند قرار گیرد. اتفاقی که از قطام سریال امام علی آغاز شد و تا به امروز در سریال های تاریخی مذهبی سایه افکنده است. هر چقدر قطام سریال امام علی به قلم توانای داود میرباقری پرداخت شده بود و از باورپذیری بالایی برخوردار بود، در دیگر سریال ها چاشنی عشق و خشونت به یکی از مهم ترین نقاط ضعف تبدیل شد.
سریال جابربن حیان را باید اوج چنین نقطه ضعفی در نظر گرفت. انتخاب بازیگر در سریال های تاریخی با بن مایه مذهبی با وسواس خاصی باید صورت بگیرد تا هم شخصیت باور پذیر شود و هم تاثیرگذاری مدنظر جهت فرهنگ سازی موفق تر صورت گیرد. حسن جوهرچی با بازی که در نقش جابربن حیان انجام داد، نشان داد که بدترین انتخاب ممکن صورت گرفته است. حال باید پرسید چنین انتخابی چگونه صورت می گیرد در حالی که دو شبکه، یکی برون مرزی کوثر و دیگری شبکه سه در ساخت آن نقش داشته اند.
به فرض که کارگردان و تهیه کننده دچار اشتباه یا موارد دیگر شده اند، ناظر کیفی در سریال چه وظیفه یی به عهده داشته است. ساخت سریالی تاریخی دینی درباره شخصیت برجسته یی چون جابربن حیان اگر موضوعی فاخر نباشد، پس ماجرای سریال های فاخر چه صیغه یی است؟ اگر جابربن حیان می طلبد که در قالب سریالی فاخر باشد، آیا نیازمند فیلمنامه نویس و کارگردان و تیم تحقیق و مشاورانی برجسته و امتحان پس داده نیست؟
به گواهی پرونده کاری نویسنده و کارگردان سریال جابربن حیان، به رغم شایستگی هایشان هیچ کدام در حد دست گذاشتن روی چنین شخصیت ارزشمندی نیستند. این صلاحیت را صد البته سابقه کاری نویسنده و کارگردان مشخص می کند. جواد افشار کارگردان سریال جابربن حیان در پرونده کاری خود ساخت سریال هایی چون سایه سکوت و روز رفتن را دارد که هر دو سریال حتی به مدد بازیگران حرفه یی نیز، کارهای قابل قبولی نبودند که رضایت درصد بالایی از مخاطبان را به دست بیاورند. چگونه می توان به کارگردانی که در نوع سریال تاریخی دینی تجربه موفقی ندارد، ساخت پروژه یی با این اهمیت را سپرد؟
ابراهیم علیبرزی به عنوان نویسنده مجموعه نیز تجربه چندانی در این نوع فیلمنامه نویسی ندارد. فیلمنامه حتی در دیالوگ نویسی دچار تناقض است. شخصیت های مثبت کتابی حرف می زنند و شخصیت های منفی به زبان کوچه و بازار. اگر این پیش فرض را نیز به حساب قراردادی از پیش تعیین شده بپذیریم، بازهم همین قرارداد دچار تناقض می شود.
به حتم مهم ترین و اساسی ترین بخش یک سریال تاریخی دینی برپایه دیالوگ های آن شکل می گیرد. پخش سریال ناموفق جابربن حیان در ایام محرم بار دیگر این نکته را تاکید کرد که مدیران سازمان صدا و سیما، برایشان فرق چندانی نمی کند که آنتن را چگونه پر کنند. واقعاً حاصل یک سال از محرم سال گذشته تا محرم امسال باید تنها سریال جابربن حیان باشد که به جای فرهنگ سازی، کمر به نابودی فرهنگ می بندد؟ البته مدیران عادت دارند هرچه خواستند به خورد مخاطبان بدهند و چندی بعد نیز آماری منتشر کنند مبنی بر درصد بالای مخاطب و رضایت مندی آن.
هربار نیز ما نگاهی به دور و اطراف خود می اندازیم و هاج و واج از اطرافیانمان جویای صحت موضوع می شویم که از پیش می دانیم جواب چیست. در برنامه نقد و بررسی همین سریال به مانند سریال های دیگر شاهد خواهیم بود که تهیه کننده از کارگردان تعریف می کند و برعکس، یک منتقد نیز در عظمت و ارزشمندی کار هر دو سخن می راند.
آقای ضرغامی، رسانه یی که شما در مسند ریاستش منصوب شده اید، نقش بسیار بسزایی در مهندسی فرهنگی دارد، اگر این مساله را برخی از بزرگان سیاست یا دین متوجه اش نیستند، بر آنها حرجی نیست در حالی که بسیاری از مدیران شما، فاقد درک درستی از تصویر و اهمیت آن نیستند و آنتن را با هر چیز سخیفی پر می کنند.

مهربانو ابدی دوست

منبع : روزنامه اعتماد