نقاشی‌‏های دیواری‏

موضوعاتی که نقاش در حمام قصر به تصویر کشیده، این فکر را به ذهن ما القا می‌‏کند که هدف از ساختن این مجموعه که مختص خلیفه و اطرافیان وی بوده، چیست؟ تمامی دیوارها با نقاشی‌‏های رنگی که مناظر شکار را نشان می‌‏دهد، پُر شده و یا بعضاً شکار و سر بریدن آهو، بدون این‌که خود شکارچی را به خوبی نشان دهد. همچنین، مناظر حمام کردن، ورزش کردن، درگیری و کشتی گرفتن و یا تصاویر زنان برهنه، در حالت‏‌های مختلف، که در برگیرنده‌ی تصاویری این‏‌چنین است را، نشان می‌‏دهد. همچنین نقاشی‌‏هایی از الهه‌‏های اسطوره‌‏ای یونان که در فلسفه و شعر مطرح شده است. سه موضوعی که به‌‏صورت مستقل در این تصاویر عرضه شده و باید بررسی شوند، عبارت‌اند از:
۱) منظره‌ی آسمان که با ستارگان و سیاره‌‏ها، مزین شده و در داخل گنبد رختکن، حمام رسم شده که در واقع، یک تصویر رمزی از آسمان و اجرام سماوی است که بر درک مستقیم عقل از ظواهر طبیعی دلالت دارد.
۲) در انتهای رواق وسطی تالار یک ورودی بزرگ قرار دارد. یک تصویر از خلیفه روی دیوار کشیده شده که، خلیفه روی تخت نشسته و هاله‌‏ای صورت وی را فراگرفته و همراهان وی نیز حضور دارند. در این منظره تصاویر حیوانات وحشی دریایی و تصویر پرندگان آبی وجود دارد.
همچنین یک نوشته‌‏ای وجود دارد که به اسم خلیفه اشاره می‌‏کند. این نوشته در دوره‌ی عالم موزیل، از بین رفت، بدون این‌که کسی توانسته باشد آن را بخواند. هر کدام از این قطعات شامل یک منظره، از مناظر کار روزمره است، مانند کوزه‌‏گری، نجّاری، کشاورزی و غیره می‌‏باشد.
۳) منظره‌ی سوم که باعث جدل و گفت‌وگو شده، تصویر شش نفر از پادشاهان است که با نوشته‏‌های عربی و یونانی نگاشته شده. چهار تا از این تصاویر شناخته شده‌‏اند که عبارتند از: کنستانتین آخرین پادشاه گوتیک و اسپانیا، نجاشی پادشاه حبشه و خسرو پرویز پادشاه ساسانی. و اعتقاد بر این است که دو پادشاه آخری، امپراطور چین و حاکم هندوستان یا ترکیه هستند. این تصاویر نمونه‌ی واضحی از مفهوم زیبایی در نزد اعراب بود و حتی تا دوره‌ی ایوبیان، نیز وجود داشت، و از مناظر زیبا و موردپسند در شعر عربی به شمار می‌‏رفت.این اصولِ رسم در قصر عمره، تأثیرات کلاسیک روی آن را به ما نشان می‌‏دهد، این تأثیرات از آثار دوره‌ی رومی و بیزانسی باقی‌‏مانده بود که بعداً به آرامی کنار گذاشته شد. اما شخصیت هنرمند عربی، به شکل واضحی در انجام تغییرات و گسترش هنر، به‌‏خصوص در شکل‌‏گیری ماهیت هنر بشری تجلی کرده و با مفهوم هنر عربی منسجم گردید. این درخشندگی به‏‌صورت بارزی در هنر سوریه، و هنر مسیحی آشکار شد.
● تصویر و تزیینات در کاخ حیر غربی‏
تزیینات قصر حیر غربی از تزییناتی تشکیل شده که در چهارچوب درب قصر به کار رفته است. و همچنین تزیینات دیواری قصر را شامل می‌‏شود که با سنگ مرمر سیاه رنگ و مفرغ و تصاویر رنگی بزرگ، به وجود آمده است. آن‏‌چه که در ذیل می‌‏آید، تشریح نمونه‌‏هایی از این هنرهاست. مجموعه‌‏های تزیینی گچی به ارتفاع ۴۵/۱۴ متر وجود دارند که روی دو برج مشرف به تنها ورودی شرقی قرار گرفته‌‏اند.
این قطعات تزیینی انبوه، ما را به یاد سبک‌‏های تزیینی ساسانی می‌‏اندازد که به صورت نقش‏‌هایی، روی پارچه‌‏های متداول آن زمان شایع بود.
استفاده از گچ برای تزیین را، اولین بار ساسانیان متداول کردند. و این انبوه تزیینات به مفهوم عربی اسلامی آن، که در تزیینات رسوخ کرده، تفسیر می‌‏کند. که عبارت است از پُر نمودن جاهای خالی در تصویر. این تزیینات گیاهی، از برگ‏‌ها، خوشه و ساقه‏‌های انگور تشکیل شده است. همچنین موضوعات هندسی مختلفی را شامل می‌‏شود که بعضی از آن‏‌ها با کاشی‌‏های شیشه‌‏ای در دو زاویه، بالای ورودی را به‌‏صورت قوس مدوّر پوشانیده است. تابلوهای تزیینی که اکنون هم موجود است، دو تصویر بزرگ هستند که در بخش بالایی قصر حیر غربی با یکدیگر ترکیب شده‌‏اند.
لازم به تذکر است که کار بازسازی قصر در موزه‌ی ملی دمشق مجدداً صورت گرفته است. این دو تصویر، سبکی تقلیدی از کاشی بود، و هنگامی‌که کاشی‌‏کاری مورد توجه قرار گرفت، آن‏‌ها نیز مطرح شدند. تصویر اول دایره‏‌ای شکل است، و در وسط آن نیم‌‏رخ یک زن قرار گرفته و در دست خود یک پارچه پُر از میوه دارد. دور گردن زن یک افعی‍ پیچیده شده که جیا، الهه زمین را به ما یادآور می‌‏شود.
در محیط این دایره یک دایره کشیده شده و داخل آن دایره‏‌های کوچک متصل به هم قرار دارند و در این دایره‏‌های کوچک نقاشی‌‏هایی، از گیاهان رسم شده، و اطراف دایره از خارج با تزیینات گیاهی پوشیده شده است.
در وسط، دو مخلوق با بدن انسان و سر و پای حیوان به همراه دُم افعی رسم شده که اسم آن را قنطورس دریایی نامیده‏‌اند. در جهت دیگر دایره، تصاویر حیوانات دیگر که خیلی هم واضح نیست، رسم شده، احتمالاً دو روباه هستند که یکی از آن‏‌ها مشغول خوردن انگور است و همچنین دو پرنده‌ی ماهی‌خوار (لک‌‏لک) و سگی که، حیوانی را تعقیب می‌‏کند.
این تصویر از دو طرف به یک نوار محدود می‌‏شود که این نوار شامل تزیینات گیاهی است و در نقش عربی، به عنوان یکی از اصول تزیینی به شمار می‌‏رود. اما تصویر دوم، یک مستطیل بزرگ است که به سه قسمت غیر مساوی تقسیم شده است. محیط این تصویر با نواری تزیینی که از گلِ چهار برگ، تزیین شده، موضوع قسمت بالایی تابلو، موسیقی است و یک زن در حال نواختن عُود است و مردی که در نای می‌‏دمد. بین آن‏‌ها به‏‌وسیله‌ی دو قوس فاصله وجود دارد. هنرمند نقاش تا آن‌جا که توانسته، جاهای خالی را در تصویر پُر نموده و بدین‏‌ترتیب، در هر بخش، دو پرنده‌ی زاغ اضافه کرده است. در بخش دوم این تابلو، یک اسب سوار قرار دارد که چهار نعل می‌‏تازد و دو آهو را دنبال می‌‏کند. یکی از آهوان زخمی بر زمین افتاده و آهوی دیگر مضطرب و نگران است و با حالت ترس به شکارچی می‌‏نگرد.
● تصویر در سامرا
در دوره‌ی عباسیان، تصویر خطّی در سامراء، بین سال‏‌های ۸۳۸ ـ ۸۸۳ م پدید آمد. در حرم قصر جوسق، تصاویر مختلفی وجود دارد که شاخص‏‌ترین آن، تصویر دو رقاصه می‌‏باشد که در حال پُر کردن پیاله‌‏های شراب با آب هستند و در حضور خلیفه قرار دارند. همچنین تصاویر دیگری چون شکار و کشتن آهو، یا تصاویر مجالس شراب‌خواری که بر روی دوازده کوزه‌ی سفال نقاشی شده و تزییناتی نیز دارد. این تصاویر، زنان خواننده‌‏ای را تجسم می‌‏کند که به همراه شکارچیان و نظامیان و روحانیون هستند.
تمام این تصاویر با حالت وقار و با سبکی که بیشتر فارسی‌‏گونه است، کشیده شده است. سبک تصویری سامرا از طریق تولونین، به مصر انتقال یافت، گمان می‌‏رود، تصاویر رسم شده بر سقف کلیسای قصر پالرمو پایتخت سیسیل نیز، متأثر از هنر عربی اسلامی باشد. در این جزیره ابتدا مسلمانان و بعد فاطمیون ۸۲۷ ـ ۱۰۶۱ حکومت داشتند. هنگامی‌که نرماندی‌ها به رهبری راجر اول و ولیم دوم به آن‌جا آمدند، نسبت به مسلمانان در کارهای هنری و فرهنگی اعتماد کردند. از جمله آثار اعراب در تمدن نُرماندی‌ها، یکی همین تابلو است که بیانگر معراج و تابلوی دیگر منظره‌‏ای است که چند نفر دور یک برکه‌ی آب ایستاده‌‏اند، این تصاویر، متأثر از سبک سامرا می‌‏باشد.

محمود پورآغاسی
برگرفته از کتاب «هنر اسلامی»، نوشته محمد پورآغاسی

منبع : پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی حوزه هنر