جعفری

▪ خانواده جعفری: Umbelliferae
▪ نام علمی: Petroselinum
▪ اسامی مترادف: Petroselinum Carum, Petroselinum Apium, Petroselinum Sativum
● گیاه‌شناسی تیره جعفری
گیاهان این تیره گیاهان علفی یکساله یا دوساله و ندرتاً درختچه‌ای، که در اغلب نقاط دنیا پراکنده‌اند. ساقه این گیاهان گره‌دار، برگ‌ها متناوب، بزرگ با تقسیمات و بریدگی‌های فراوان که دارای نیام و فاقد گوشوارک هستند. گل آذین اغلب چتر مرکب و به‌ندرت چتر مرکب و به‌ندرت چتر ساده و یا گل‌های منفردند و در سال دوم ظاهر می‌شوند. اغلب زیر چتر براکته‌هائی مجتمع شده و گریبانی به نام این ولکر را به وجود می‌آورند. گل‌های نر ماده و به‌ندرت تک جنس هستند کاسبرگ و گلبرگ پنج‌تائی است. مادگی دو برچه‌ای، تخمدان تحتانی دو خانه‌ای و منتهی به دو برجستگی غده مانند که استیلپد نامیده می‌شود. در خانه تخمدان معمولاً دو تخمک وجود دارد که فقط یکی از آنها تبدیل به دانه می‌شود. میوه یک یا دو فندقه و در رأس آن بقایای کلاله و خامه مشاهده می‌شود. هر یک از دو فندقه میوه در روی پایه‌ای به نام کرومل واقع شده است و هر یک در انتهای یک میله میانی به نام کارپفر آویزان می‌گردد.
● جعفری
گیاهی است علفی دوساله و معطر که ارتفاع آن تا هفتاد سانتی‌متر می‌رسد. برگ‌های آن سبز تیره و دارای بریدگی‌های لوزی یا مثلث شکل با تقسیمات فرعی است. گل‌های جعفری کوچک مایل به سبز و به‌صورت چتر می‌باشد میوه آن کوچک به درازای دو میلی‌متر و به قطر یک میلی‌متر و دارای بوی معطر است.
● منشأ گیاه جعفری
موطن اصلی آن مناطق مدیترانه است یعنی به آب و هوای معتدل و خنک نیاز دارد و شامل سیصد جنس و سه هزار گونه است که در ایران نود جنس یافت می‌شود.
● ترکیبات شیمیائی جعفری
این گیاه منبع کلروفیل، آهن، مواد آلی، کلسیم و فسفر و منگنز و ویتامین آ، ب، ث است. میوه این گیاه دارای مواد روغنی، آلورون، تانن، ماده‌های زرد رنگ، گلوکوزیدی سمی به نام اپی‌یین و اسانس است. اسانس آن که از گرد میوه جعفری به‌دست می‌آید به وسیله بخار آب مایعی بی‌رنگ به وزن مخصوص ۱/۱ محلول در روغن و اسانس‌هاست و اگر تحت اثر سولفات آهن قرار بگیرد به رنگ قرمز خونی در می‌آید. بوی آن معطر و شامل آپیول میریستیسین، به مقادیر کم از اتراسکیدها، فنل‌ها، اسید پالمتیک، آلدهیدها و استون‌هاست. گلوکوزید مذکور که آپیوزید نامیده می‌شود اگر به‌طور ساده تجزیه شود ماده‌ای به نام آپی‌ژین و نوعی قند به نام آپیوز می‌دهد. ریشه جعفری دارای ۰۸/۰ تا ۰۵/۰ اسانس، مواد قندی و ۵ درصد مواد معدنی است. بوی ریشه جعفری معطر و طعم آن کم و بیش شبیه قسمت‌های هوائی است.
از برگ و تخم جعفری به وسیله تقطیر بخار آب اسانسی گرفته می‌شود که بسیار معطر بوده و در غذاها به کار برده می‌شود. اسانس برگ جعفری به دلیل کمیابی گران بوده و اسانس تخم جعفری نیز بوی تلخی دارد که مرغوب نمی‌باشد. از ۱۰۰ گرم تخم جعفری حدود ۲ کیلوگرم اسانس به‌دست می‌آید که از آن در صنعت عطرسازی و کنسروسازی استفاده به عمل می‌آید. درصد گرم برگ جعفری موارد زیر موجود می‌باشد:
۱) آب: ۸۵گرم
۲) پروتئین: ۵/۳ گرم
۳) مواد چرب: ۶/۰ گرم
۴) مواد نشاسته‌ای: ۷ گرم
۵) کلسیم: ۲۰۰ گرم
۶) فسفر: ۶۵ میلی‌گرم
۷)آهن: ۲/۶ میلی‌گرم
۸) سدیم: ۲۵ میلی‌گرم
۹) پتاسیم: ۷۲۵ میلی‌گرم
۱۰) ویتامین Aـ: ۸۵۰۰ واحد بین‌المللی
۱۱) ویتامینBـ: ۱۲/۰میلی‌گرم
۱۲) ویتامین B۲ـ: ۲۵/۰
۱۳) ویتامین‌ B۳ـ: ۲/۱ گرم
۱۴) ویتامین ث: ۱۷۰ میلی‌گرم
▪ آپیول
یکی از مواد تشکیل دهنده اسانس جعفری است و از استخراج الکلی میوه‌های رسیده و خشک جعفری حاصل می‌شود. روغنی است به رنگ سبز با بوی مخصوص و طعم ناخوشایند. وزن ۱ میلی‌لیتر آن ۱/۱ گرم است. عملاً غیرمحلول در آب و محلول در اتر و الکل می‌باشد.
۱) آپیول تقطیری Apiol distille که در واقع اسانس میوه جعفری است و قسمت اعظم آن را آپیول و آپی‌نین تشکیل می‌دهد.
۲) آپیول سبز Apiol vert عصاره الکلی میوه جعفری است.
۳) آپیول متبلور Apiol cristallise که یکی از مواد تشکیل دهنده اسانس جعفری است مایعی است با حالت روغنی، به رنگ زرد مایل به سبز و حتی سبز است به‌طور کام در الکل ۵۹ درجه و اتر حل می‌شود. وزن مخصوص آن نیز در گرمای ۱۵ درجه بین ۱۲۵/۱ تا ۱۳۵/۱ می‌باشد.
▪ نکته: آپیول ماده‌ایست سمی و مصرف آن باید با تجویز متخصص صورت گیرد در اثر استفاده از ۳۶ کپسول از یک محصول حاوی آپیول، آنمی‌همولیتیک حاد، پوپر اتر و مبوسیتوپینک، نفروز و اختلال کبدی دیده شده است. هر کپسول حاوی ۳۰۰ میلی‌گرم از Apiol بوده است.
● خواص و کاربرد جعفری
▪ مواد معدنی فراوان جعفری باعث شده که این گیاه مکمل بسیار مفیدی برای درمان کم‌خونی باشد.
▪ این گیاه شیر مادران را افزایش می‌دهد و انسداد مجاری و تجمع آن در پستان را رفع می‌کند.
▪ برای درمان دل دردهای فصلی به کار می‌رود و جریان خون مخاط‌ها و دستگاه‌ گوارش را افزایش می‌دهد.
▪ ملین است و یبوست و گازهای معده را برطرف می‌کند و برای درمان نفخ شکم بچه‌ها، هم‌چنین افزایش اشتها به کار می‌رود.
▪ دارای مواد تصفیه‌کنندگی است، و ادرارآور بوده و در پاک‌سازی کلیه‌ها به کار می‌رود و سنگ‌های مجاری ادرار را از بین می‌برد و احتباس معمول مایعات را برطرف می‌کند.
▪ دستگاه تناسلی را فعال کرده و با مقادیر زیاد جریان خون رحم را افزایش می‌دهد و اعمال مربوط به این عضو را تحریک می‌کند.
▪ قطع قاعدگی ناشی از ضعف عمومی بدن خانم‌های جوان را برطرف نموده و در درمان ترشحات زنانگی کاربرد دارد.
▪ دستگاه عصبی را فعال کرده و تقویت کننده حافظه است.
▪ برای درمان تنگی نفس به کار می‌رود.
▪ هضم غذاهای چرب را آسان می‌کند به این ترتیب که پس از مصرف غذاهای چرب یک فنجان جوشانده جعفری نوشیده شود.
▪ در ضرب‌دیدگی و خون‌مردگی‌ها با قرار دادن جعفری روی عضو آسیب دیده، عضو بهبود پیدا می‌کند.
۱) خواص درمانی
خواص تخم جعفری: تخم جعفری از نظر طب سنتی ایران گرم و خشک است.
▪ ضد نفخ شکم است.
▪ شریان‌ها و رگ‌ها را تمیز می‌کند.
▪ مدر و قاعده‌آور است.
▪ برای درمان تب نوبه به‌کار می‌رود.
در قدیم‌الایام برای سقط جنین شیاف تخم جعفری را در داخل مهبل قرار می‌دادند.
۲) خواص برگ و ساقه جعفری
▪ برای رفع لکه‌ها و جوش‌های صورت دم‌کرده جعفری را روی پوست صورت بمالید.
▪ برای روشن شدن پوست مقداری جعفری را در نیم لیتر آب جوشانده به مدت ۵ دقیقه، صبح و شب روی صورت خود بمالید بعد از یک هفته پوست روشن خواهد شد.
▪ دم‌کرده برگ جعفری برای درمان بواسیر و سنگ کلیه مفید است.
▪ خوردن چای جعفری به هضم غذا کمک می‌کند.
▪ دم‌کرده جعفری ضد تب است.
▪ بعد از خوردن سیر برای برطرف کردن بوی دهان جعفری بجوید.
▪ جعفری نفس را خوشبو می‌کند.
▪ برای درمان ضرب‌خوردگی و خون‌مردگی له شده برگ و ساقه جعفری را روی عضو ضرب دیده بگذارید.
● زیبائی و شادابی پوست با جعفری
▪ ماسک جعفری
جعفری را له کرده و له شده آن را با نمک و مقداری روغن زیتون مخلوط کرده و این ماسک را بر روی صورت قرار داده این عمل را باید قبل از خواب انجام داده و سپس صورت را با آب ولرم بشوئید. هر روز این کار را تکرار کرده تا جوش‌های صورت کاملاً از بین بروند.
▪ نوع دیگری از ماسک جعفری
جعفری و ماست را مخلوط کرده و بر روی پوست خود بگذارید.
● انواع لوسیون و محلول
۱) لوسیون جعفری
از جعفری می‌توان به‌صورت زیر لوسیون مفیدی را تهیه کرد:
۱۰ تا ۱۵ گرم گیاه را به مدت ۲ دقیقه در نیم لیتر آب جوش دم کرده، صاف کنید و بگذارید سرد شود و به‌صورت کمپرس روی پوست صورت خود بگذارید. با افزودن کمی لیمو ترش به این لوسیون می‌توانید آن را برای برطرف کردن لک‌های بارداری به کار ببرید.
۲) لوسیون رفع‌کننده لک
▪ مواد مورد نیاز:
ـ یک قاشق خرد شده گل و برگ آقطی
ـ یک لیوان آب مقطر
ـ یک قاشق غذاخوری خرد شده جعفری
آقطی و جعفری را در ظرفی ریخته سپس آب را به آن اضافه نمائید. در صورت نبودن گل آقطی و یا جعفری تازه از خشک شده آنها می‌توانید استفاده نمائید. مدت ۴ ساعت صبر نموده و آن را صاف کنید در شیشه‌ای ریخته و در یخچال نگهداری کنید و روزانه ۲بار با پنبه به لک‌ها بمالید. ۲۰ دقیقه صبر کرده و پس از شستن صورت از کرم مرطوب‌ کننده‌ای استفاده نمائید.
فوائد: با این لوسیون لک‌های صورت زائل خواهند شد.
۳) محلول جهت رفع تیرگی پوست
برای از بین بردن جوش‌های ریز قرمز روی پوست باید نقاط آسیب‌دیده را صبح و شب با محلول نرم کننده جعفری شستشو دهید. برای روشن شدن پوست چهره نیز شستشوی صورت با جوشانده نیمی از یک دسته جعفری در یک‌ چهارم لیتر آب به مدت ۱ هفته صبح و شب مفید است. اگر برگ جوشیده شده جعفری را له کنید و به‌صورت مرهم روی خراش یا نقاط آسیب ‌دیده کم عمق پوست قرار داده زخم به سرعت التیام خواهد یافت. برای جذب بهتر ویتامین‌های جعفری و هر ماسک طبیعی دیگر در پوست قبل از هر اقدامی پوست خود را کاملاً تمیز کنید آن را ماساژ داده تا گردش خون سریع‌تر شود و سپس با محلول دم‌کرده آن را شستشو دهید.
۴) ماسک رفع تورم چشم
▪ مواد مورد نیاز:
ـ یک چهارم قاشق غذاخوری جعفری خرد شده
ـ نصف لیوان آب
ـ جعفری را به مدت ۳ دقیقه در آب بجوشانید پس از ولرم شدن آن را بر پشت چشم خود بگذارید. ۵ دقیقه صبر کرده سپس صورت را پاک کنید. هفته‌ای ۳ مرتبه از این ماسک استفاده نمائید.
فوائد: با این عمل تورم پشت چشم کاهش پیدا می‌کند.
۵) شامپو ضدشوره
▪ مواد مورد نیاز:
ـ یک لیوان آب‌جوش
ـ یک قاشق غذاخوری جعفری
ـ یک قاشق غذاخوری گزنه
ـ یک قاشق غذاخوری بوراکس
ـ شش قاشق غذاخوری رنده شده صابون زیتون
آب را بر روی جعفری و گزنه ریخته در ظرف را ببندید. مدت ۲۰ دقیقه صبر کنید و سپس آن را صاف نموده، صابون را به محلول اضافه نمائید بر روی حرارت گذاشته به مدت ۱۰ دقیقه به آرامی آن را جوشانده از روی حرارت برداشته و بوراکس را به آن اضافه کنید. صبر کنید تا سرد شود آن را در ظرفی ریخته پس از ۲۴ ساعت مصرف نمائید. برای این‌که شامپو اثر مطلوب خود را داشته باشد ابتدا سر را با شوینده مناسب بشوئید و در مرتبه دوم مدت ۵ دقیقه شامپو روی سر بماند. و بعد از آن سر را بشوئید.
فوائد: اگر موهای شما شوره می‌زند هفته‌ای یک‌بار از این شامپو استفاده کنید پس از چند هفته متوجه بهبود موهای خود خواهید شد. جعفری و گزنه برای رشد مو مناسب است و از ریزش آن جلوگیری می‌کند.
۶) شیره جعفری
جعفری را خرد کرده و در شیر بریزید صبح ناشتا بخورید. این شیره برای رفع دردهای عصبی مفید می‌باشد. شیره برگ جعفری را به مقدار مساوی با الکل ۷۰ یا ۹۰ درصد می‌توان مخلوط کرد و در شیشه‌های در بسته حفظ کرد و در مواقعی که درد اعصاب شروع می‌شود مخلوط را به جائی که درد می‌کند بمالید.
۷) دهان‌شوی جعفری
برای برطرف کردن بوی بد دهان که عامل آن یک باکتری است که محل رشد آن در بزاق‌ دهان است می‌توان از دهان‌شوی جعفری استفاده کرد. این دهان‌شوی می‌تواند درمان خوبی برای برطرف کردن بوی بد دهان باشد جالب توجه آن‌که می‌توان به راحتی چندین دهان‌شویه‌ای را در منزل تهیه کرد. بدین‌ترتیب که مقداری از ساقه جعفری را خرد کرده به اندازه یک قاشق چایخوری از آن را در دو لیوان آب جوشانده البته این مخلوط را بعد از سرد شدن باید صاف نمود و روزانه ۲ تا ۳ بار مصرف کرد.
● تغذیه جعفری و بهترین شرایط رشد و نمو از نظر میزان کوددهی
کود ازته را به میزان ۸۰ ـ ۱۰۰ کیلوگرم درنظر می‌گیریم هرچه کود ازته بیشتری بدهیم میزان ویتامین ”ث“ کاهش می‌یابد. که پس از برداشت برگ کود ازته اضافه می‌کنند. میزان کود فسفاته ۸۰ کیلوگرم و کود پتاسه ۱۳۰ ـ ۱۶۰ کیلوگرم می‌باشد.
▪ PH مورد نیاز
برای رشد جعفری PH مناسب ۶ ـ ۷ می‌باشد.
▪ شرایط رشد
ـ در مرحله جوانه‌زنی حساس است و مدت طولانی برای سبز شدن نیاز دارد.
ـ رشد و رویشی کوتاه دارد.
ـ سایه دوست است و در نور کم هم می‌توان کشت و کار کرد.
ـ زمین باید مرطوب و نرم باشد.
ـ عمق کشت باید کم باشد ۵ ـ ۱/۰ سانتی‌متر البته اگر از علف‌کش استفاده می‌کنیم باید عمق را بیشتر در نظر بگیریم.
ـ مقدار بذر را ۸ ـ ۱۰ کیلوگرم در نظر می‌گیرند بذر جعفری ریز و بودار است.
ـ ریشه جعفری عمیق است و ریشه فرعی ندارد پس تناوب زراعی ندارد.
ـ برگ‌ها مجعد و فری است. فری شدن برگ‌ها به علت اختلاف در رشد بافت‌ها بین آوندهای درون برگ است با چیدن برگ‌‌ها آن را جوان نگه می‌دارند.
● مضرات جعفری
جعفری دارای سورالن و ترپنوئیدهای است که باعث ناراحتی‌های پوستی می‌گردد.
● بیماری‌های جعفری
▪ سپتوریوز یا لکه قهوه‌ای جعفری:
این بیماری تقریباً در تمام نقاط که جعفری کشت می‌شود مشاهده شده است. این قارچ از مناطق اهواز، سواحل دریای خزر و دزفول و ورامین گزارش شده است.
▪ علائم بیماری:
روی برگ‌ها لکه‌های دایره‌ای قهوه‌ای رنگ ایجاد می‌شود که وسط آنها خاکستری رنگ است. پیکنیدهای قارچ عامل بیماری به‌صورت نقاط سیاه رنگی در روی لکه‌ها مشاهده می‌شود.
▪ عامل بیماری:
قارچ septoria tritici به‌عنوان عامل بیماری شناخته شده است.
● چرخه زندگی:
پیکیندهای مربوط به قارچ عامل بیماری در روی بذرهای جعفری و هم‌چنین در روی بقایای گیاهان می‌توانند فصل نامساعد را طی کنند. پخش اسپور بیشتر به وسیله باران همراه با باد انجام می‌گیرد. هم‌چنین حیوانات و وسائل کشاورزی در انتقال دخالت دارند قارچ عامل بیماری مستقیماً وارد گیاه می‌شود. میسلیوم بین سلولی و کنبدی‌های بین ۹ تا ۲۸ درجه سانتی‌گراد جوانه می‌زنند. رطوبت نسبی بالاتر از ۹۰ درصد حداقل برای دو روز برای جوانه زدن و نفوذ لازم است.
● مبارزه:
خیساندن بذور در آب گرم ۴۸ ـ ۴۹ درجه سانتی‌گراد به مدت ۳۰ دقیقه برای پاک کردن بذر از قارچ عامل بیماری مفید است. بذوری که از سه سال قبل تهیه شده باشند برای کاشت باید مورد استفاده قرار گیرند. زیرا در این مدت قارچ از بین می‌رود. استفاده از سموم مسی برای مبارزه با بیماری در مزرعه توصیه شده است. ضدعفونی بذر با محلول دو در هزار تیرام در دمای ۳۰ درجه سانتی‌گراد برای مدت ۲۴ ساعت بذرها را از عامل بیماری پاک می‌کند.

فاطمه صومی، کارشناس گیاه‌شناسی
منابع:
۱) معجزه با زیبائی سبز/ ترجمه: محمدهادی عطارنژاد
۲) بیماری‌های سبزی و صیفی و روش‌های مبارزه با آنها/ ترجمه: دکتر حسن رضا اعتباریان/ نشر دانشگاه تهران
۳) کلید شادابی پوست/ شهربانو قدوسی/ نشر بهجت/ ۱۳۷۸
۴) شناسائی گیاهان داروئی و صنعتی/ مهدی عماد
۵) Hd.fa.wikipedia.org

منبع : فصلنامه عطارنامه