مارچوبه

در كتب طب سنتی با نام « هلیون » و « هلگون » امده است. به عربی « خشب الحیه » و به فرانسوی « Asperge commune » و Asperge و به انگلیسی Asparagus گفته می شود . گیاهی است از خانواده Aparagaceae نام علمی ان Asparagus officinalis L می باشد.
● مشخصات
مارچوبه گیاهی است علفی چند ساله كه قسمت زیرزمینی ان شامل یك توده گوشتی است كه چندین جوانه در قسمت فوقانی ان و تعداد زیادی ریشكهای پراكنده و نسبتا ضخیم در قسمت زیر ان قرار دارد .
ساقه های نرم و ترد و گوشتی كه اوایل بهار از این قسمت زیر زمینی خارج می شود همان قسمت قابل مصرف و خوراكی ان است كه مارچوبه نامیده می شود. این ساقه های جوان یكساله كه به ارتفاع ۵/۱ – ۱ متر میرسد ، اگر به طور ازاد به خود رها شوند خیلی شاخه شاخه و منشعب می شوند بطوری كه انشعابات نازك و سبز شاخه های ان اغب با برگ اشتباه می شوند . برگای ان به صورت فلسهای مثلثی سبز روی سطح جدار خارجی ساقه نمایا ن شده و شاخه از بغل انها بیرون می ایند . گلهای ان كه در اوایل تابستان ظاهر می شود به رنگ سبز و زرد و شبیه لاله كوچك است. میوه ان كروی به قطر ۶ – ۵ میلی متر ، پس از رسیدن قرمز رنگ می شود و در داخل ان دانه های مثلثی سیاه مارچوبه قرار دارند.
تكثیر مارچوبه از طریق كشت تخم یا دانه های ان انجام می شود. معمولادانه ها را مدت دو هفته قبل از كاشت لای پارچه مرطوبی كنار یك بخاری می گذارند كه در مدت ۱۵ روز جوانه زدن ان تسریع شود و اوایل بهار روی خطوطی به فاصله ۳۰ ساتنتی متر در خزانه كاشته و روی دانه ها كه نزدیك به هم با فاصله ۵ سانتی متری قرار دارند در حدود ۲ سانتی متر خاك ریخته می شود . در سال بعد نهالهای یكساله قوی كه هر یك دارای چند جوانه خوب و ریشه ای قوی هستند از خزانه به محل مزرعه اصلی برای كاشت منتقل و روی خطوطی با فاصله یك مترو فاصله بین بوته ها ۵/۰ متر كاشته می شوند. چون مارچوبه چند سال در زمین می ماند خاك مزرعه باید خوب شخم عمیق خوردهو كود كافی داده شده باشد.
برداشت ساقه های مارچوبه همه ساله در اوایل پاییز و اوایل زمستان شروع می شود و ساقه ها از چند سانتی متری بالای خاك قطع میشوند پس از ان خاك كدر فاصله بنی بوته ها و خطوط كاشت خوب زیرو رو شده و كود داده می شود و به این ترتیب ضمن این كه پای بوته ها خاك داده می شود ، مزرعه نیز برای رشد گیاه در سالی كه در پیش دارد امااده می شود . مارچوبه در اذربایجان ، خوی ، تبریز ، و در مناطق مختلفه البرز و در جلفای اصفهان ، اراك ، كرمانشاه و در جنوب ایران و در بهارلو شیراز می روید و در برخی مناطق پرورش داده می شود.
● تركیبات شیمیایی
از نظر تركیات شیمیایی در مار چوبه و جود مواد شیمیایی اسپاراژین و تایروزین و به علاوه اسانس روغنی فرار تایید شده است . در قسمت زیرزمینی ان ساكاروز و كولین و ارابینوز و در فاصله بین اوایل زمستان تا اوایل بهار اسپاراگوز وجود دارد . در دانه های گیاه یك روغن ثابت به رنگ قرمز رنگ مایل به زرد قابل استخراج در حدود ۱۵ درصد وجود دارد.
● در هر یك صد گرم ساقه ای خوردنی مارچوبه خام مواد زیر موجود است :
اب ۹۱ گرم ، پروتئین ۵/۲ گرم ، چربی ۲/۰ گرم ، هیدراتهای كربن ¾ گرم ، خاكستر ۶/۰ گرم ، كلسیم ۲۲ میلی گرم ، فسفر ۶۲ میلی گرم ، اهن ۱/۱ میلی گرم ، سدیم ۲ میلی گرم ، پتاسیم ۲۷۸ میلی گرم ، ویتامین A ۹۰۰ واحد بین المللی ، تیامین ۱۸/۰ میلی گرم ، رایبو فلاوین ۲/۰ میلی گرم ، نیاسین ۵/۱ میلی گرم ، و ویتامین C ۳۳ میلی گرم .
● در هر یك صد گرم ساقه های خوردنی مارچوبه كه با اب كمی پخته شده مواد زیر مووجود است .
اب ۹۳ گرم ، پروتئین ۲/۲ گرم ، چربی ۲/۰ گرم ، هیدراتهای كربن ۹/۲ گرم ، خاكستر ۴/۰ گرم ، كلسیم ۲۱ میلی گرم ، فسفر ۵۰ میلی گرم ، اهن ۶/۰ میلی گرم ، سدیم ۱ میلی گرم، پتاسیم ۱۸۳ میلی گرم ، ویتامین A ۹۰۰ واحد بین المللی ، تیامین ۱۶/۰ میلی گرم ، رایبوفلاوین ۱۸/۰ میلی گرم ، نیاسین ۴/۱ میلی گرم و ویتامین C۲۶ میلی گرم.
● خواص – كاربرد
در هند: مارچوبه مدر است و بویژه قسمت زیرزمینی و ریشه ان بیشتر از ساقه ان مدر استو درموارد استسقا و ضعف عمل مثانه ، زردی و تقویت قلب و تقویت نیروی جنسی مفید می باشد ولی برای اشخاص مبتلا به التهاب مجرای ادرار و خیلی عصبانی و مبتلایان به روماتیسم حادو سنگ كلیه تجویز نمی شود زیرا اثار ناراحت كنندهو تشدید كننده بیماری دارد. از دم كرده ریشه ان در مووارد یرقان و خستگی و ضعف كبد در اثر هجوم الدم می خورند.
در چین و ژاپن و كره و هند و چین بیشتر از گونه A. Cochinchinensis ( Lour ) . Merr كه مترادفهای ان A.Lucidus linde و Melanthinum cochinchinensis Lour می باشد .
به عنوان دارو در موارد مختلف استفاده می شود . معمولا ساقه زیرزمینی و ریشه های ضخیم ان را در زمستان جمع اوری كره و قبل از خشك دشن می جوشانند و در حالی كه هنوز گرم است پوست ان را می كنندو با دودگوگرد ان را سفید كرده و ۲۴ ساعت می گذارند خشك شود. این دارو دارای طعم شیرین و پس از اندك زمانی طعم ان كمی تلخ می شود و برای تقویت به عنوان توننیك برای زنان و مخصوصا برای تسكین سرفه ناشی از ناراحتی ها و برایاخلاط خونی و خشكی گلو و یبوست تجویز میشود . سایر خواص ان مدر ، تب بر { چونگ } ضد سرفه { چیو } سینه ای { شیباتا } و محرك اعصاب { استوارت } میباشد.
درهند و چین برگهای ان و گلهای گیاه را له كرده و مدت یك شب می گارند بماند و پس ازان با فشار با عصاره و شیره ان می گیرند و با كمی عسل مخلوط كرده می خورند برای بند اوردن اسهال واسهال خونی مفیداست { پتلو }
از نظر طبیعت طبق نظر حكمای طب سنتی مارچوبه یا هلیون كمی گرم و خشك است و درمورد خواص ان معتقدند كه ریشه ان مدر است و خوردن ان برای افزایش دید چشم و متوقف كردن اب در اغاز اب اوردن چشم ( اب سفید ) و درد سینه و ریه و استسقا مفید است. خوردن پخته ان ملین است و قی اور بلغم لزج معده و رافع درد روده ها و مدر میباشد . اسراف د رخوردن ان مضر است و ایجاد درد مفاصل می كند به این جهت سرد مزاجان باید ان را با عسل بخورند و گرم مزاجان در سركه بجوشانند.
دم كرده ریشه مارچوبه به مقدار ۲۰ گرم در هزار گرم اب جوش تهیه می شود ، مقدار خوراك ان یك فنجان یا دو فنجان به عنوان مدر و مسكن قلب خورده می شود.
● تهیه شربت از شاخه های جوان مارچوبه
عصاره ساقه های جوان مارچوبه ۳۰ واحد كه با حرارت صاف شده باشد گرفته و ۱۸ واحد قند در حمام ماریه با ان مخلوط و حل كنند مقدار خوراك ازاین شربت ۱۰۰ – ۲۰ گرم است كه به عنوان شربت مدر و ارام بخش قلبی مصرف می شود.

استاد میر حیدر

منبع : موسسه اطلاع‌رسانی طعام اسرار