راهنمای رصد دنباله دارها

وقتی با دوربین دوچشمی یا تلسكوپ به دنباله دارها نگاه می كنیم توده گرد مه آلودی میبینیم كه دنباله ای چون دود دارد. توده سحابی مانند سر دنباله دار را گیسو گویند. بعضیها به اشتباه گیسو را همان هسته دنباله دار در نظر می گیرند, اما گیسو كازهای تصعید شده از هسته است كه هسته دنباله دار را از دید ما پنهان می كند. خود هسته حتی با تلسكوپ های پرتوان هم قابل رویت نیست.
گسترش گیسو معمولا در حدود ۱۰۰۰ برابر خود هسته است. دنباله از فوران گازها و ذرات بسیار ریز غبار , از هسته ایجاد می شود, و ممكن است گسترش آن به ملیونها كیلومتر برسد. اكثر دنباله دارها حتی وقتی به خورشید نزدیك می شوند با چشم غیر مسلح قابل مشاهده نیستند, و برای رصد آنها باید از دوربین دوچشمی یا تلسكوپ استفاده كرد. اما كاشفان دنباله دارها اغلب آنها را در فواصل دور از خورشید كشف می كنند.
معمولا در آن فاصله دنباله دار, دنباله واضحی ندارد, و فقط گیسوی آن به شكل سحابی محو و كوچكی دیده می شود ( بسیاری از دنباله دارها وقتی به خورشید نزدیك می شوند دنباله واضحی ندارند ). در این موارد ممكن است رصدگران گمراه شوند و آنها را با سحابیها و دیگر اجرام اشتباه بگیرند, یا برعكس سحابی را به جای دنباله دار. در این زمان رصدگران با استفاده از روشهایی به واقعیت پی می برند.
در رصد دنباله دارها توجه به شكل ظاهری از موارد اساسی است. از نظر رصدی گیسوی دنباله دارها به شكل سحابی دیده می شود, ولی رصدگر با تجربه می تواند آنها را از سحابیها و دیگر اجرام آسمانی تشخیص دهند. معمولا سحابی ها و كهكشانها در پشت دوربین دوچشمی یا تلسكوپ با حاشیه ای مشخص دیده می شوند, در صورتی كه گیسوی دنباله دارها با حاشیه ای محو و نامشخص.
ممكن است بعضی از خوشه ها و سحابیهای كم نور شبیه گیسوی دنباله دارها ابر آلود به نظر بیایند. این مساله بیشتر در تلسكوپهای كوچك بوجود می آید, زیرا این ابزار نمی توانند ستارگان حاشیه خوشه ها و سحابیها را تشخیص دهند.
در این مواقع اگر جرم خوشه كروی باشد, سطح آن كاملا پیوسته دیده نمی شود و تا حدودی خال خالی است, اما بهترین راه برای تشخیص این اجرام استفاده از نقشه آسمان است كه حداقل میبایست تا قدر ۱۶ را دارا باشد.
رصد گر می تواند با بدست آوردن جرم رصد شده و تعیین مكان در نقشه آسمان و برسی نقشه های آسمان از دنباله دار بودن یا سحابی بودن آن جرم مطمئن شود. دنباله دارها اگر حتی در فواصل دور از خوشید باشند در مدت چند ساعت یا روز حركتی در آسمان خواهند داشت. در نهایت رصد گران چند ساعت بعد از مشاهده جرم آسمانی صبر می كنند تا از تغیر وضعیت رصدی آن جرم مطمئن شوند.
این كار را به طور مطمئنتری می توان با عكاسی از محل مورد نظر انجام داد. یعنی دو عكس با فواصل زمانی مشخص از محل رصد گرفته و سپس آنها را با هم مقایسه كنید, ولی ممكن است این دنباله دار جدیدی نباشد, یعنی قبلا كشف شده باشد. بنا براین رصدگران با تجربه همیشه از نزدیك شدن و حركت دنباله دارها در آسمان مطلع هستند.
كشف دنباله دار كار سخت و طاقت فرسایی است بطوری كه برای كشف یك دنباله دار امروزه به ۶۰۰ ساعت كار رصدی مفید نیاز است.
● ثبت رصد
برای رصد یك دنباله دار باید به موارد زید دقت كرد و آنها را ثبت كرد:
▪ قدر مجموع :
قدر مجموع دنباله دار نشان می دهد كه اگر گیسوی دنباله دار در یك نقطه متمركز شود, روشنایی ظاهری آن معادل چه ستاره ای است. در عمل گیسوی یك دنباله دار را نمكی توان در یك نقطه متمركز كرد ولی می توانیم تصور كنیم تصویر ستاره ها را از حالت نقطه ای خارج كنیم. این روش را سیجویك, نویسنده كتاب راهنمای منجمان آماتور پیشنهاد كرده است. در این روش ابتدا دنباله دار را با دوربین رصد می كنیم و درخشندگی و اندازه گیسوی آن را در نظر می گیریم. توجه كنید كه تصویر كانونی كاملا واضح باشد.
حالا در صورت امكان, در همان محدوده ستاره ای را در نظر بگیرید و سعی كنید دوربین یا تلسكوپ را از كانونی خارج كرده و تصویر محو ستاره را با تصویر دنباله دار كه در ذهن خود دارید مقایسه كنید. این كار را آنقدر ادامه دهید تا ستاره ای بیابید كه درخشندگی سطحی ستاره برابر دنباله دار باشد.
در نهایت قدر مجموع گیسو برابر همان ستاره است. این روش نسبتا كار آمد است ولی دو اشكال دارد. اول اینكه مقایسه ذهنی صورت می گیرد. دوم اینكه بخشهای مختلف گیسو از درخشندگی متفاوتی برخوردار است. مثلا ممكن است مركز گیسو بسیار درخشانتر از اطراف آن باشد.
▪ قدر سطحی :
نكته ای كه باید مورد توجه قرار گیرد این است كه قدر مجموع وضعیت رصدی دنباله دار را نشان می دهد. درخشندگی مجموع گیسو را نشان می دهد, در صورتی كه بر چشم رصدگر درخشندگی مجموع اثر نمی گذارد.
بلكه هر نقطه از سطح دنباله دار مستقلا بر چشم اثر می گذارد. بنابراین تخمین قدر سطحی دنباله دار مهم است. خوب است با چشم غیر مسلح این قدر را تخمین بزنید. به مركز دنباله دار نگاه كنید و قدر آن را با یكی از ستارگان مقایسه كنید و برای حاشیه دنباله دار همین كار را انجام دهید.
▪ اندازه زاویه ای گیسو :
اندازه زاویه ای گیسو را بر حسب دقیقه قوسی می سنجند. گیسوی دنباله دار كوچك در حدود چند دقیقه قوسی است. اندازه گیسو در بعضی از دنباله داره بزرگ و درخشان و در حدود ۳۰ دقیقه قوسی (قطر زاویه ای ماه ) است. چون اندازه گیسو كوچكتر از ۱ درجه است, بهتر است برای تخمین آن از دوربین دوچشمی یا تلسكوپ استفاده كنید.
برای اینكار به یك دوربین با تلسكوپ و یك ساعت مچی دقیق نیاز است, روش كار به این صورت است ابتدا گیسوی دنباله دار را در مركز میدان دید قرار دهید. به دلیل گردش زمین, دنباله دار آهسته آهسته از مركز به سمت لبه میدان دید تغیر مكان می دهد ( توجه این حركت واقعی دنباله دار در آسمان نیست ).
زمانی را كه یك طرف گیسو به لبه تماس پیدا می كند بدست آورید و یادداشت كنید. زمانی را كه گیسو كاملا از میدان خارج میشود, مجددا یادداشت كنید. حالا از فرمول زیر می توانید قطر زاویه ای را بدست آورید:
D = t X cos/۴
در این فرمول t مدت زمان سپری شده بر حسب ثانیه و مقدار گیسو دنباله دار است و d اندازه زاویه ای گیسو كه بر حسب دقیقه قوسی است.
▪ درجه تراكم :
درجه تركم مقدار متراكم بودن مركز گیسو را نشان می دهد. آن را از ۰ تا ۹ در ۱۰ درجه تخمین می زنند. اگر مركز گیسوی دنباله دار هیچ گونه تراكمی نسبت به اطراف نداشته باشد, درجه تراكم آن صفر است. هر چه مقدار تراكم گیسو بیشتر باشد, واضحتر دیده می شود. بطوری كه درجه تراكم ۹ نشان دهنده ستاره گونه بودن گیسو است. البته این اندازه گیری تقریبی است و معیار خیلی دقیقی ندارد.
▪ شكل دنباله دار :
شكل دنباله دارهای گوناگون متفاوت است. بعضی دنباله ضخیم و بعضی دنباله ای باریك دارند. بعضی دنباله دارها چندین دنباله دارند مانند دنباله دار وست. دنباله دارهایی هم دیده شده اند كه اصلا دنباله ندارند. سعی كنید شكل دنباله را رسم كنید. دنباله, دنباله دار در شبهای مهتابی بخوبی دیده نمی شود. پس بهتر است برای ترسیم دنباله و رسم دنباله آن در شبی صاف به آن را رسم كنید.
▪ اندازه دنباله :
اندازه دنباله بر حسب درجه میسنجند, چون معمولا اندازه دنباله به مرتب بزرگتر از گیسو است. اگر دنباله, دنباله داری بزرگ و درخشان باشد, چشم غیر مسلح بهترین ابزار رصد آن است.
▪ زاویه موقعیت دنباله :
زاویه موقعیت دنباله را از شمال به سمت شرق اندازه می گیرند. با این فرض اگر جهت گیری دنباله به سمت شرق باشد, زاویه آن ۹۰ درجه است. چون اندازه گیری این زاویه تا حدودی وقت گیر است و به ابزار نسبتا دقیقتر نیاز است. اما كار آسانتری كه می توانید انجام بدهید این است كه زاویه دنباله دار را بر صفحه افق عمودی اندازه بگیرید.
البته باید مشخص كنید كه اندازه گیری در جهت حركت عقربه های ساعت یا خلاف آن است. در دوربین دوچشمی یا تلسكوپ دنباله دار را در مركز میدان دید قرار دهید, و این زاویه را نسبت خطی كه میدان دید را به طور عمودی قطع می كند اندازه بگیرید. توجه كنید كه جهت گیری دنباله دار همیشه در خلاف جهت خورشید است.
▪ اندازه گیری مختصات میل و بعد :
معمولا در دنباله دارهایی كه كشف شده باشند, مختصات آنها در مجلات نجومی ذكر می شود و رصدگر می تواند ان را در آسمان بیابد. بهترین روش برای مشخص كردن میل و بعد دنباله دار ترسیم آن برروی نقشه است ( البته بعد از مشخص كردن مكان آن در میان ستارگان در آسمان ). با اندازه گیری میل و بعد می توانید حركت زاویه ای دنباله دار را در مدت زمانی مشخص بدست آورید. همچنین می توانید سرعت زاویه ای ظاهری و ... را محاسبه كنید.
▪ حركت زاویه ای دنباله دار :
اگر رصد دنباله دار را در آسمان ادامه دهید می توانید حركت ان را بر حسب دقیقه قوسی بدست آورید.
حركت زاویه ای دنباله دار به چند عامل بستگی دارد :
۱) سرعت واقعی دنباله دار دز فضا
۲) فاصله دنباله دار از زمین و زاویه ای كه رصد كننده دنباله دار آن را رصد می كند.
معمولا زمانی كه دنباله دار به حضیض خود نزدیك می شود, به راحتی می توان حركت آن را در مدت چند ساعت مشخص كرد و اندازه گرفت. اما با فرمول زیر می توانید با اندازه گیری بعد و میل در فاصله زمانی مشخص به مقدار حركت زاویه دنباله دار پی ببرید :
(Cos A = sin۱ sin + cos۱ cos۲ cos (۱ - ۲)
۱ و ۱ به ترتیب اولین بعد و میل اندازه گیری شده و ۲ و ۲ دومین بعد و میل هستند. A مقدار حركت زاویه ای دنباله دار بر حسب درجه است.

خسرو جعفری زاده

منبع : آسمان شب ایران