مذهب شک

آنچه ذیلاّ آمده به حدس صائب از تقریرات دكتر احمد فردید است كه از حواشی صفحات ۴۹ و ۵۰ كتاب مابعدالطبیعه اثر پل فولكیه ترجمهٔ دكتر یحیی مهدوی- انتشارات دانشگاه تهران- ۱۳۴۷ اقتباس گردیده است.
مذهب شك كه در اینجا به ازای لفظ یونانی الاصل Scepticisme و از جمله هم ریشه با اسم مصدر Skepsis به یونانی كه با كلمه «حسبه» و «احتساب» و «حسبان» به عربی و «سختیدن» و «سختش» به بیان فارسی قریب‌المعنی است- بكار رفته، از طرف متفكران و مخصوصاّ متكلمان اسلامی (در ضمن بیان كیفیت ثبوت حقایق و ماهیت اشیاء و امور در «خارج» و در «ذهن» و در «نفس‌الامر») از آراء سوفسطائیان تلقی و با تقسیم طرفداران این‌گونه آراء به سه فرقه بشرح هر یك از آنها پرداخته شده است كه ماحصل آن اینست:‌
۱) «لاادریه» (مذهب شك مطلق) كه در هر چیز شك كرده سعی در ابا و امتناع از هرگونه اذعان و اعتقاد و از آنجا سعی در توقیف (Epoche به یونانی) هر گونه تصدیق و تكذیب را در مورد ثبوت و عدم ثبوت حقایق مقتضای حكمت و دانایی حقیقی یعنی «جهل بسیط» می‌گرفتند.
۲) «عنادیه» كه مطلقاّ ثبوت و وجود حقایق، چه در «ذهن» و چه در «خارج» و چه در «نفس‌الامر» را انكار كرده به عدم ضرورت كلیهٔ اصول و احكام و بجواز و تجویز عقلی «اجتماع» و «ارتفاع» متناقضان قائل بودند و «هستی» و «بود» و «نمود» آن را بصرف وهم و خیال و «كسر اب بقیعه یحسبه الظلمآن ماءً» می‌گرفتند.
۳) «عندیه» كه ثبوت حقایق را فرع بر اعتبار معتبر و فرض فارض و تابع اعتقاد هر شخص و هر طایفه می‌انگاشتند و بدین‌وجه، بی‌آنكه مطلقاّ منكر ثبوت و وجود حقایق باشند، آنها را از امور اعتباری نسبی بشمار می‌آوردند و بطور كلی انسان را مناط اعتبار «حقیقت» قرار می‌دادند.
ضمناّ باید یادآور شویم كه در «فصوص الحكم» «محیی‌الدین ابن العربی» (فص شعیبی) و از آنجا از طرف بعضی از شارحان و هواداران مشرب عرفانی «ابی‌العربی» و از آن جمله «جامی» در «لوایح» و غیره تعبیر «حسمانیه» است كه به معنی «سوفسطائیه» بكار رفته. از طرف دیگر در «معارف» «یهاء ولد» (به تصحیح استاد فروزان‌فر ج ۱ ص ۳۹۸ ) كلمهٔ «حسبانیان» به معنی معنی «سوفسطائیان» آمده و در این ابیات مثنوی معنوی در دفتر ششم نیز تعبیرهای «تسفسط» و «انكار حقایق» و «حسبان خیال» (یا شاید حسبان و خیال) متلازما در پی یكدیگر آورده شده است:
چون بقلب حق بود ابصار را
او بگرداند دل و افكار را
چاه را تو خانه‌ای بینی نظیف
دام را تو دانه‌ای بینی ظریف
این تسفسط نیست تقلیب خداست
می‌نماید كه حقیقت‌ها كجاست
آنكه انكار حقایق می‌كند
جملگی او بر خیالی می‌تند
او نمی‌گوید كه حسبان خیال
هم خیالی با شدت چشمی بمال

نویسنده: سید احمد - فردید
منبع: سایت - باشگاه اندیشه - به نقل از سالنامه فرهنگی هنری، موقف، سال دوم، شماره دوم، شهریور ۱۳۸۳

منبع : باشگاه اندیشه