برنامه کنترل دخانیات کشور ایران

وجود چهار هزار نوع ماده شیمیایی و سم در ترکیب دود سیگار و استنشاق آن ۰۲موجب بروز مخاطرات برای سلامتی مصرف کنندگان دخانیات و اطرافیان افراد سیگاری می گردد ، طبق مطالعات انجام شده در سراسر دنیا درخصوص بیماریهای مرتبط با استعمال دخانیات ، حداقل ۲۵ نوع بیماری خطرناک شامل انواع سرطانها و بیماریهایی مانند قلب و عروق ، ریه ، کبد ، گوارش ، جنین ، نازایی و … به اثبات رسیده است .
بروز ۵۰ هزار مرگ در ایران و یا در هر ۵ ثانیه یک مرگ ناشی از مصرف دخانیات در جهان شدت خطر دخانیات را روشن می کند .
مصرف دخانیات و خطرات آن چنان اهمیت پیدا کرده که سازمان جهانی بهداشت مبارزه با آن را بعنوان اولویت اول برنامه های خود در نظر قرار داده و برای اولین بار توسط این سازمان کنوانسیون جهانی تحت عنوان کنوانسیون کنترل دخانیات با مشارکت نمایندگان کشورهای جهان تنظیم شده است و به امضاء وزراء بهداشت کشورهای عضو رسیده است .
محورهای اصلی این کنوانسیون عبارتند از : جنبه های سلامتی مصرف دخانیات ، اقتصاد ، قاچاق ، خرید و فروش ، تولید صنایع دخانیات ، کشاورزی ، مالیات ، تبلیغات ، آموزشهای بهداشتی ، تجارت و بالاخره غرامت طبق اطلاعات منتشره توسط سازمان جهانی بهداشت سالیانه از ۳۰۰ میلیارد دلار درآمد کمپانیهای دخانیات ۲۰۰ میلیارد دلار آن سود خالص می باشد ، بدیهی است صنایع مذکور برای حفظ منافع خود حاضرند دست به هر اقدامی بزنند . پس از تصویب مفاد کنوانسیون ، فشار کشورهای بزرگ روی کمپانیهای چند ملیتی دخانیات افزایش یافته و لذا کمپانیهای مذکور برای کاهش فشارهای وارده اقدام به توسعه صنایع خود به کشورهای در حال توسعه نموده اند .
در بعضی کشورها با اجرای برنامه های کنترلی شامل افزایش قیمت ، ممنوعیت مصرف در اماکن عمومی ، درمان و ترک معتادین به مواد دخانی و بالاخره مبارزه با بازار توانسته اند مصرف دخانیات را کاهش دهند ، بعنوان مثال در کالیفرنیا طی سالهای ۹۵ تا ۹۹ ، ۴۳ درصد نزد جوانان کاهش مصرف ایجاد شده و در سال ۲۰۰۳ این رقم به ۵۸ درصد کاهش رسیده است و در ماساچوست با اجرای افزایش مالیات ۷۰ درصد کاهش مصرف در دانش آموزان دبیرستان ایجاد شده است . در مقابل ، روند مصرف دخانیات در کشورهای با درآمد پایین و متوسط حدوداً سالیانه ۴/۳ درصد افزایش نشان داده است . طبق آمار سال ۱۹۹۵ بانک جهانی شیوع کلی مصرف دخانیات در کشورهای در حال توسعه ۴۹ درصد و در کشورهای توسعه یافته ۳۸ درصد بوده است .
در جمهوری اسلامی ایران با مقایسه آمارهای سال ۱۳۷۰ و ۱۳۷۸ شاهد کاهش شیوع مصرف دخانیات در گروه سنی ۶۹-۱۵ سال از ۶/۱۴ درصد به ۷/۱۱ درصد بوده ایم ولی در گروه سنی ۲۴-۱۵ سال میزان مصرف قلیان از ۸/۰ درصد به ۴/۱ درصد افزایش یافته است . بعنوان یکی از مهمترین عوامل کاهش مصرف دخانیات در کشورطی دهه گذشته می توان به تأثیر ممنوعیت تبلیغات صنایع دخانیات اشاره داشت که در مقایسه با سایر کشورهای در حال توسعه در وضعیت مطلوبتری قرار دارد..
نگرانی از افزایش مصرف دخانیات در جامعه علی الخصوص نزد جوانان بدلایل ذیل وجود دارد :
- عدم آگاهی افراد جامعه علی الخصوص جوانان از مضرات استعمال دخانیات و بی توجهی به اعتیادآور بودن این محصول
- نداشتن تشکیلاتی در سیستم بهداشتی کشور جهت ارائه خدمات مشاوره ای به خانواده ها و سایر گروههای هدف و همچنین درمان و مراقبت از افراد سیگاری علاقه مند به ترک
- عدم وجود نظارت مستمر و پایش مناسب از برنامه های کنترل دخانیات
و از طرفی :
- واردات سیگار توسط تعداد معدودی از کمپانیهای چندملیتی که قبلاً سیگار را بطور قاچاق وارد کشور می کردند و اخیراً با شرکت دخانیات وارد تجارت رسمی شده اند .
- عدم کنترل اساسی واردات قاچاق
- واردات سیگـــــــــار قاچاق توسط سایر کمپانیهایی که خارج از گردونه تجارت رسمی قرار گرفته اند .
- اشباع بازارهای داخل از سیگارهایی که از طریق تجارت رسمی و قاچاق وارد می شوند .
-عدم توجه به قوانین موجود درخصوص ممنوعیت استعمال دخانیات در اماکن عمومی و مراکز تهیه و توزیع موادغذایی
- وجود نگرانی از بازگشت بخش خصوصی در تولید و فروش محصولات دخانی علیرغم رد لایحه لغو انحصار دخانیات
موارد فوق موجب افزایش دسترسی جامعه بویژه جوانان به سیگار و در نهایت افزایش مصرف خواهد شد. بنابه گزارش بانک جهانی بعنوان مثال در کشورهای تایلند ،ژاپن ، تایوان پس از گشوده شدن بازار بـروی شرکتهای چند ملیتی محصولات دخانی ، مصرف دخانیات به میزان ۱۰ درصد افزایش یافته است .
● ضرورت اجرای برنامه کنترل دخانیات :
متأسفانه بسیاری از مردم علی الخصوص جوانان به خطر اعتیاد سیگار معتقد نیستند و آنرا نادیده میگیرند . تحقیقات سازمان جهانی بهداشت نشان می دهد که در کشورهای توسعه یافته آگاهی کافی در زمینه آثار زیانبار مصرف دخانیات وجود دارد ولی در کشورهای در حال توسعه و یا کشورهای فقیر این آگاهی بسیار کمتر است ، در بسیاری از موارد با وجود اگاهی های لازم ، افراد معتاد به سیگار خطرات مصرف سیگار را نسبت به سایر بیماریها دست کم می گیرند و یا اینکه حداقل در مورد شخص خودشان از این آگاهی استفاده نمی کنند . بنابراین ارتقاء آگاهی عموم از پیامدهای مصرف دخانیات بر سلامتی و استنشاق تحمیلی دود سیگار در کاهش مصرف آن مؤثر است و ضروریست جهت اثربخشی برنامه های کنترل دخانیات با ایجاد مراکز مشاوره ای در نظام بهداشتی کشور دسترسی آحاد جامعه به خدمات کنترل دخانیات افزایش یابد ، تا بتوان گامی مؤثر در جهت پیشگیری از ابتلا، به مصرف دخانیات و ترک سیگار و درمان افراد سیگاری و در نهایت جامعه ای عاری از دخانیات برداشت .
● اهـــداف
▪ هدف کلی :
ارتقاء و حفظ سلامت نسل حال و آینده از زیانهای بهداشتی ، اقتصادی و اجتماعی مصرف دخانیات و تماس با دود آن
اهداف اختصاصی :
۱) ارتقاء آگاهی عمومی با توجه ویژه به کودکان ، نوجوانان و جوانان درخصوص مضرات استعمال و استنشاق تحمیلی دود سیگار
۲) کاهش دسترسی به مواد دخانی
۳) کاهش استعمال دخانیات در میان سیگارهای فعلی از طریق توسعه و تقویت مراکز مشاوره ترک دخانیات
۴) توسعه قوانین و سیاست های کنترل دخانیات در کشور
۵) جلب مشارکت جامعه و توسعه سازمان های غیردولتی فعال در زمینه کنترل دخانیات
۶) راه اندازی نظام پایش و مراقبت در زمینه مصرف دخانیات و آثار سوء مصرف آن
● زیانهای ناشی از مصرف دخانیات :
۱) بیماریها و مرگ و میر ناشی از مصرف دخانیات و استنشاق تحمیلی آن :
استعمال دخانیات عامل بروزیا تشدید کننده بسیاری از بیماریهای مرتبط از جمله سرطانهای ریه، حفره دهان، حنجره، بیماریهای قلبی و عروقی ، کاتاراکت ، از دست دادن موها ، ضایعات شنوایی ، پوکی استخوان ، فساد دندانها و ….. می باشد . در جمعیتهایی که استعمال دخانیات در چند دهه اخیر امری متداول می باشد . ۹۰ درصد سرطان ریه ، ۱۵ تا ۲۰ درصد سایر سرطانها ، ۷۵ درصد برونشیت مزمن و آمفیزم و ۲۵ درصد مرگ و میر ناشی از بیماریهای قلبی و عروقی در سنین ۳۵ تا ۶۹ سال ، ناشی از مصرف دخانیات بوده است.
مصرف دخانیات در حال حاضر یکی از بزرگترین عوامل در حال افزایش مرگ و میر در سطح جهان می باشد در حال حاضر ۴ میلیون نفر هر ساله در اثر ابتلا به بیماریهای ناشی از مصرف دخانیات جان خود را از دست می دهند . با الگوهای جاری استعمال دخانیات ، ۵۰۰ میلیون نفر از جمعیت حال حاضر دنیا ، بالاخره بعلت مصرف دخانیات خواهند مرد . که بیش از نیمی از این افراد را کودکان و نوجوانان امروز تشکیل می دهند . تا سال ۲۰۳۰ انتظار می رود که دخانیات با قربانی کردن ۱۰ میلیون نفر در سال ، بیش از کل مرگهای ناشی از مالاریا ، مادران باردار ، کودکان و سل ، تنها عامل عمده مرگ در دنیــــــا باشد . بیش از ۷۰ درصد این مرگ و میرها در کشورهای در حال توسعه اتفاق می افتد . در ایران نیز مرگهای ناشی از مصرف دخانیات به ۵۰ هـــــزار نفر در سال برآورد شده است و پیش بینی می شود طی ۲۰ سال آینده این میزان به ۲۰۰ هزار نفر در سال افزایش یابد .
اثرات استنشاق تحمیلی دود سیگار نیز کمتر از عوارض ناشی از استعمال دخانیات نمی باشد ، دانشمندان بر این عقیده اند که دود محیطی از نقطه نظر سلامت هیچ آستانه مجازی ندارد ، چرا که نه دستگاههای تهویه و نه تمهید جداسازی مکانهای استعمال دخانیات هیچکدام بطور کامل هوایی پاک و عاری از آلاینده را فراهم نمی آورند ، بنابراین بهترین راه محافظت از آن قرار نگرفتن در معرض استنشاق تحمیلی دود سیگار می باشد در حالیکه طبق گزارش سازمان جهانی بهداشت بیش از ۴۰ درصد افراد و تعداد ۷۰۰ میلیون کودک یا به عبارتی نیمی از کودکان در معرض استنشاق تحمیلی دود سیگار هستند .
۲) زیانهای اقتصادی ناشی از مصرف دخانیات :
براساس مطالعات سازمان جهانی بهداشت ۲ تا ۳ برابر هزینه مصرف دخانیات صرف درمان بیماریهای ناشی از آن می گردد چنانچه به گزارش شرکت دخانیات ایران ، مصرف داخلی ۵۰ میلیارد نخ باشد بطور متوسط سالانه ۱۰۰۰ میلیارد تومان صرف خرید و دود شدن این محصول . ۲۰۰۰ تا ۳۰۰۰ میلیارد تومان صرف درمان بیماریهای مرتبط با آن می گردد .
بنابه گزارش بانک جهانی در ایالات متحده هزینه های مراقبتهای بهداشتی ناشی از دخانیات ۷ درصد کل هزینه های بهداشتی یا به عبارتی ۷۱/۳-۲ دلار به ازای هر بسته سیگار ۲۰ تایی فروخته شده می باشد . چنانچه این رقم بطور متوسط ۳ دلار به ازای هر پاکت فرض شود ، برای مصرف ۵۰ میلیاردی ایران هزینه مراقبتهای بهداشتی چیزی حدود ۶۰۰۰ میلیارد تومان می گردد .
همینطور مطالعات مستند سازمان جهانی بهداشت نشان می دهد که از هر دو نفر سیگاری ، یک نفر ۱۵ تا ۲۵ سال زودتر از موعد مقرر می میرد که باتوجه به تعداد افراد سیگاری در کشور(۹ میلیون نفر) سالیانه بیش از ۳ میلیون سال به دلیل مرگ های زودهنگام ناشی از مصرف دخانیات از دست می رود هزینه خسارتهای ناشی از آتش سوزیها و حوادثی که با آتش ته سیگار اتفاق می افتد یکی دیگر از زیانهای اقتصادی می باشد . (طبق گزارشی از آتش نشانی تهران ، یک سوم آتش سوزیهای شهر تهران بدلیل آتش ته سیگار و سایر ملزومات آن می باشد) .
۳) زیانهای اجتماعی ناشی از مصرف دخانیات :
مصرف سیگار نوعی اعتیاد است ولی متأسفانه این مسئله به مرور در اجتماع جا افتاده و قابل قبول ترین عمل خلاف عرف محسوب می شود . دلایل شیوع این عادت احساس بدست آوردن شخصیت کاذب در افراد جوان ، اثر تخدیر کنندگی جزئی سیگار ، مصرف آن در لحظات عصبانیت و غم و …… بعلت باور غلط و وابستگی جسمی و روانی با گذشت زمان را میتوان نام برد ، متآسفانه وجود این عادت خود زمینه ساز بروز اعتیاد به مواد مخدر ، الکل ، فقر، بزهکاری علی الخصوص در افراد جوان می گردد .
۴) زیانهای زیست محیطی ناشی از دخانیات :
از بین رفتن خاک ، تخریب جنگلها ، و مصرف آفت کشها و آلودگی آبهای زیرزمینی و هوا از مضرات زیست محیطی دخانیات می باشد . مصرف مواد مغذی خاک توسط گیاه توتون موجب عاری شدن خاک از این مواد شده و از طرفی موجب جذب آفتها می گردد و استفاده از انواع کودهای شیمیایی و آفت کشها آلودگیهای آبهای زیرزمینی را بدنبال دارد ، از طرفی مقدار زیادی از درختان جنگلها برای سوخت در عمل آوردن توتون از بین می روند .
آلودگی هوا ناشی از دود سیگار نیز یکی دیگر از زیانهای آن می باشد . دود سیگار دارای دو جریان اصلی و کناری است جریان اصلی هنگام پک زدن به دهان و ریه وارد می شود و جریان کناری در فاصله پک زدن از نوک سیگار در هنگام بازدم وارد محیط و سپس ریه می شود . دود سیگار حاوی ۴۰۰۰ نوع ماده با آثار آنتی ژنی ، جهش زایی و سرطان زایی ، دارویی و ضد سلولی است.
● مزیت های برنامه کنترل دخانیات :
- ارتقاء آگاهی کارکنان بهداشتی از مضرات استعمال دخانیات و استنشاق تحمیلی دود سیگار
- بهبود عملکرد کارکنان بهداشتی در زمینه کنترل مصرف دخانیات
- ارتقاء دانش کارکنان بهداشتی درخصوص روشهای کنترل مصرف دخانیات
- افزایش سطح آگاهی مردم درخصوص زیانهای ناشی از مصرف دخانیات و استنشاق تحمیلی دود آن
- کاهش مصرف دخانیات در جامعه
- ارتقاء سلامت افراد جامعه
ضروری ترین و مهم ترین پیامدهای حاصل از برنامه :
- کنترل مصرف دخانیات در بین کارکنان و افراد جامعه
- ایجاد محیط های کاری بدون دود
- ارتقاء آگاهی جامعه تحت پوشش نسبت به مضرات مصرف دخانیات
- کاهش مصرف دخانیات در اماکن عمومی و اماکن تهیه و توزیع موادغذایی
- افزایش حساسیت مردم نسبت به دود سیگار و افراد سیگاری
- قابل دسترس بودن خدمات ترک دخانیات جهت درمان افراد سیگاری
● الزامات قانونی :
▪ مصوبه هیأت محترم وزیران در تاریخ ۱۵/۱۰/۷۶ به استناد اصل یکصدوسی و هشتم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایـــران در خصوص ممنوعیت استعمال و عرضه سیگار و سایر مواد دخانی در اماکن عمومی
ـ ماده ۱- به منظور حفظ حقوق افراد جامعه و تأمین سلامت آنها در برابر زیانها و بیماریهای ناشی از استعمال دخانیات ، استعمال هر نوع سیگار و سایر مواددخانی در اماکن عمومی مسقف به هر نحو ممنوع است .
ـ تبصره ۲ ماه ۱ : مسئولان اماکن عمومی موظفند تابلوی ممنوعیت مصرف دخانیات را به تعداد مناسب در محلهایی که قابل رؤیت باشد نصب نمایند و ممنوعیت استعمــــــال دخانیات در اماکن عمومی را یادآور شوند .
ـ ماده ۲- وزارتخانه های بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی ، فرهنگ و ارشاد اسلامی و سازمان صدا و سیما و سایر دستگاههای فرهنگی و شهرداریها موظفند به منظور جلوگیری از اعتیاد جوانان و تبیین زیانهای جانی ، بهداشتی ، اجتماعی و مالی ناشی از مصرف دخانیات از هرگونه اقدامی که موجب تبلیغ ، تشویق یا تحریک افراد به استعمال یا مصرف بیشتر دخانیات شود جلوگیری نموده و نسبت به تهیه برنامه های منظم و منسجم فرهنگی و تبلیغی مناسب در زمینه تبیین مضرات و تقبیح مصرف مواددخانی برای همگان بویژه جوانان اقدام نمایند .
▪ آئین نامه اجرایی قانون اصلاح ماده ۱۳ قانون موادخوردنی ، آشامیدنی ، آرایشی ، بهداشتی مصوبه مجلس شورای اسلامی مورخ ۱۳/۹/۷۹
ـ ماده ۱۳- استعمال دخانیات توسط متصدیان و کارگران مشمول این آئین نامه در حین کار ممنوع است.
ـ ماده ۱۴- فروش و عرضه سیگار در کارگاهها و کارخانجات و اماکن و مراکز و محلهای موضوع این آئین نامه ممنوع است .
ـ تبصره ۱- اماکن و مراکز و محلهائیکه دارای مجوز و عاملیت عرضه دخانیات هستند از شمول ماده ۱۴ مستثنی می باشند .
ـ تبصره ۲- فروش به افراد کمتر از ۱۸ سال در اماکن و مراکز موضوع این آئین نامه ممنوع است .
ـ ماده ۱۵- مصرف هرگونه محصولات دخانی در محوطه های عمومی کارگاهها ، کارخانجات و اماکن و مراکز و محلهای موضوع این آئین نامه ممنوع است .
تبصره ۱- متصدیان ، مسئولین و یا کارفرمایان محلهای موضوع این آئین نامه مسئول اجرای مفاد ماده ۱۵ بوده و موظفند جهت نصب تابلوهای هشداردهنده در نقاط مناسب و در معرض دید از مصرف دخانیات جلوگیری کنند .
ـ تبصره ۲- متصدیان ، مسئولین و یا کارفرمایان موضوع تبصره ۱ می توانند محل مشخصی را که کاملاً از محلهای معمولی و عمومی جدا باشد جهت افرادیکه میخواهند دخانیات مصرف کنند در نظر بگیرند .
‌ ● چالشهای اجرای برنامه :
- عدم آگاهی مردم از خطرات واقعی سیگار
- ناکافی بودن فرصتهای مناسب برای اوقات فراغت جوانان
- در دسترس بودن محصولات دخانیات در هر نقطه از کشور
- برخورد غیراصولی متولیان امور فرهنگی و اجتماعی با معضل سیگار
- بی توجهی یا کم توجهی مدیران ارشد به برنامه های کنترل دخانیات
- قاچاق سیگار
- عدم توجه به قوانین و مقررات
- عدم آگاهی کارکنان بهداشتی از روشهای مناسب کنترل دخانیات
- تأثیر شخصیتهای سیگاری که از نظر اجتماعی ، مذهبی برای جوانان الگو هستند .
- عدم نظارت و پایش صحیح
● نتیجه گیری :
باتوجه به تعهد جمهوری اسلامی ایران به مفاد کنوانسیون جهانی کنترل دخانیات ، اولویت سامزان جهانی بهداشت به امر کنترل مصرف و حذف استنشاق تحمیلی دود سیگار بخصوص نزد جوانان ، ضرورت همت ملی با هدایت و رهبری وزارت بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی و دانشگاههای علوم پزشکی که مسئولیت سلامت جامعه را بعهده دارند بشدت محسوس بوده و لازم است کلیه برنامه های مرتبط با کنترل دخانیات با جدیت و حمایت بی وقفه مسئولین به اجرا گذاشته شده و از هر کوششی در جهت افزایش آگاهی افراد از مضرات استعمال دخانیات و استنشاق تحمیلی دود سیگار و کاهش مصرف آن در جامعه دریغ نگردد.
● توصیه ها و پیشنهادها :
▪ انتظار از دانشگاهها :
- تشکیل/فعال کردن کمیته های استانی و پیگیری مصوبات آن
- اتخاذ سیاستی مبنی بر حضور مؤکد معاونین بهداشتی در جلسات کمیته و پیگیری و نظارت به اجرای برنامه کنترل دخانیات
- ایجاد و توسعه مراکز مشاوره ترک دخانیات در سیستم بهداشتی کشور
- حمایت و پشتیبانی از اجرای مصوبه هیأت محترم دولت بتاریخ ۱۵/۱۰/۱۳۷۶ درخصوص ممنوعیت استعمال و عرضه سیگار و سایر مواددخانی در اماکن عمومی
- حمایت و پشتیبانی از اجرای آئین نامه اجرای قانون اصلاح ماده ۱۳ موادخوردنی ، آشامیدنی ، آرایشی و بهداشتی مصوبه آذرماه ۱۳۷۹ مجلس محترم شورای اسلامی
- برقراری ارتباط مستمر و مداوم با دبیرخانه کمیته کشوری کنترل دخانیات
▪ انتظار از ستاد :
۱) تدوین و پیشنهاد قوانین و آئین نامه های کنترل دخانیات در زمینه تولید ، واردات ، توزیع ، مصرف ، استنشاق تحمیلی دود سیگار و همکاری و مشارکت در امر مبارزه با قاچاق محصولات دخانی
۲) تدوین و ابلاغ استانداردهای تشکیل کمیته استانی و مراکز مشاوره ترک دخانیات
۳) تدوین برنامه های آموزشی ، تخصصی و برگزاری کارگاههای توجیهی جهت راه اندازی مراکز مشاوره ترک دخانیات در مراکز بهداشتی درمانی
۴) تدوین برنامه های مؤثر آموزش عمومی به منظور کنترل مصرف دخانیات
۵) اقدام جهت ایجاد سیستمی متمرکز برای جمع آوری و تجزیه و تحلیل داده های موجود در زمینه دخانیات در سطح ملی و بین المللی
۶) ارتباط با سازمانهای بین المللی و ارائه گزارش از فعالیتهای انجام شده
۷) پیگیری در زمینه اطلاع رسانی به مقامات عالیرتبه کشور و جلب حمایت سیاستی آنان از برنامه
۸) جذب اعتبارات خاص جهت راه اندازی مراکز مشاوره در استانها
۹) اجرای طرحهای تحقیقاتی در زمینه تأثیر برنامه کنترل مصرف دخانیات

تدوین:
خانم مهندس محصلی / مسئول دبیرخانه کشوری کنترل دخانیات
آقای دکتر آذری پور / عضو کمیته کشوری کنترل دخانیات کنترل دخانیات
منبع: http://pezeshkan.org
محمدجواد محمدی