تهران در آستانه انفجار جمعیت

سیل مهاجرت ها به سوی تهران تاکنون منجر به افزایش بیش از حد جمعیت آن شده بطوریکه بر اساس پیش بینی کارشناسان شهری تا هفت سال آینده، جمعیت تهران با دو برابر رشد، به ۱۴ میلیون نفر خواهد رسید.
از سال ۱۲۸۶ خورشیدی که قانون بلدیه در پی استقرار مشروطیت در مجلس شورای ملی به تصویب رسید، نزدیک به یک قرن می گذرد. به دنبال تصویب این قانون، تجدید سازمان بلدیه های شهرهای ایران در سال ۱۳۰۰ خورشیدی و با ترجمه و بررسی سازمان شهرداری های چند شهر بزرگ اروپایی از جمله؛ لندن، پاریس و برلین انجام گرفت و بر این اساس اداره شهر تهران و چند شهر بزرگ کشور بر عهده شهرداری نهاده شد.
بر اساس این قانون، شهرداری وظیفه رفع حوائج شهر را بر عهده داشت و بعدها با اصلاحات و الحاقاتی، مبنای اصلی اداره شهر تهران تا زمان حاضر قرار گرفت. قانون کنونی شهرداری در حقیقت قانون سال ۱۳۳۱ است که با تغییرات بسیار، از سال ۱۳۳۴ تاکنون، اساس کار بیش از ۶۰۰ شهرداری کشور است. از آن زمان تا به حال و در طول این نیم قرن اخیر، تهران دچار تغییرات و دگرگونی های اجتماعی زیادی شده است.
مهمترین و تأثیرگذارترین این تغییرات هجوم مهاجرین از دیگر شهرهای ایران به سوی تهران بود. تجمع مراکز صنعتی و دانشگاهی و رفاهی، سرنگونی رژیم شاهنشاهی و به دنبال آن وقوع جنگ تحمیلی، همگی از جمله عواملی بودند که سیل مهاجرت ها را به سوی پایتخت شدت بخشیدند و تمامی معادلات و برنامه های از پیش تعیین شده مدیریت شهری را دچار سردرگمی کردند.
● تهران یکباره تبدیل به کلان شهر شد
براساس تعریف سازمان ملل، کلان شهر به منطقه ای اطلاق می شود که جمعیت آن از هشت میلیون نفر فراتر رود و بر اساس این تعریف، تهران نیز از نظر تعداد جمعیت خود را در ردیف کلان شهرهای بزرگ دنیا دید. تهران که باید بر اساس پیش بینی مسئولان، جمعیتش تا ۱۷ سال آینده به هفت میلیون و ۶۰۰ هزار نفر برسد، در حال حاضر بالغ بر ۷ میلیون و ۴۰۰ هزار نفر را در خود جای داده است.
یک چنین رشد غیرمنطقی باید برای مدیران شهری قابل تأمل باشد گرچه مدیریت شهری در رشد سرطانی جمعیت تهران نقشی نداشت و تهران قربانی سوءمدیریت کلان کشور در پیش از انقلاب و عدم محرومیت زدایی از دیگر شهرها و روستاها بود، اما به هر حال بعد از جنگ تحمیلی وارث شهری آشفته با فقر قوانین مربوط به آن شد.
در طول هشت سال جنگ تحمیلی، فضای جنگ زده شهر، سطح انتظارات و توقعات مردم را از شهرداری متناسب با اوضاع بحرانی آن ایام، پایین آورده بود. فضای سبز بوستان ها و روشنایی و زیبایی شهر از یادها رفته بود و این شد که تهران، با سر و روی چرک آلود و درختان و گل های تشنه و خشکیده پارک های متروکه، خاموش و خسته، آغوشش را بزرگوارانه بر روی مهاجرین دیگر شهرها باز نگه داشت، و خود تنها به ماندن فکر کرد.
تهران ماند، اما دودزده، و بی هیچ بالیدنی به هویت خویش. بررسی آمار جمعیت در شهر تهران حاکی است نرخ رشد جمعیت پرجمعیت ترین شهر ایران با کاهش جمعیت طی سال های ۱۳۳۵ تا ۱۳۷۵ همراه است اما این نرخ جمعیت در شهرهای پیرامون تهران و نیز حاشیه های آن افزایش قابل توجهی نشان می دهد. شهر تهران در دهه۳۵ تا ۴۵ دارای ۷/۵ درصد نرخ رشد جمعیت بوده که این رقم در دهه ۶۵ تا ۷۵ به ۲/۱ درصد کاهش یافته است. در حالی که از نرخ رشد جمعیت در دهه مذکور نخست ، برای شهرهای پیرامون شهر تهران رقم ۹/۶ درصد و در حریم شهر تهران ۷/۳ درصد ثبت شده است . اما میانگین این ارقام تنها تا سال ۱۳۷۵ به ترتیب با افزایش ۶/۹ و ۸/۶ درصدی همراه است.
۲۰درصد جمعیت پایتخت مستعد پرت شدن به سمت حاشیه شهر است . موسی پورموسوی، مشاور شهردار تهران در این باره می گوید؛« رشد جمعیت در شهر تهران ۱.۱درصد است، در حالی که در چند سال اخیر جمعیت حریم تهران تا ۸۰برابر افزایش یافته است. وی ریشه این مشکلات را در تبدیل شدن زمین در تهران به بورس خرید و فروش دانست و تصریح کرد؛«در هیچ کلان شهری در جهان نمی توان شاهد وقوع چنین اتفاقاتی بود.»
پورموسوی با اشاره به تعریف کلاسیک حریم شهری افزود؛« براساس این تعریف سه کاربرد ویژه برای حریم شهر وجود دارد که شامل تنفس گاه شهر، کاربردهای زیست محیطی و فضایی برای توسعه شهر در آینده است،در حالی که حریم شهر تهران هیچ یک از این سه کاربرد را ندارد و تنها تبدیل به جایگاه دفن زباله و تمرکز انبوه جمعیت کم درآمد شده است.
مشاور شهردار تهران ، بالا بودن هزینه های امکانات رفاهی را یکی از معضلات اساسی در سطح شهر تهران دانست و گفت؛« این معضل موجب شده تا بالغ بر یک میلیون واحد مسکونی خالی بماند؛ در حالی که حاشیه های شهر مملو از جمعیت شده است.»
و ی معتقد است؛« وجود چنین انباشت جمعیتی موجب انفجار مشکلات در شهر تهران خواهد شد و ح تی معضلات امنیتی بسیاری را برای کشور ایجاد خواهد کرد.»
● ۴.۵میلیون جمعیت نفر خارج ازحریم پایتخت
احمد سعیدنیا رئیس جامعه مهندسان شهرساز نیز با بیان اینکه ۴.۵ میلیون نفر از جمعیت استان تهران خارج از حریم پایتخت زندگی می کنند، بر این باور است که باید به جای واژه حاشیه نشین از اسکان غیرقانونی در مورد این افراد استفاده کرد.» وی افزود؛«نبود تعریف درستی از این مفاهیم در کشور سبب شده تا شاهد بروز مشکلات متعددی باشیم.» با این حال کیومرث ایراندوست مشاور وزارت مسکن و شهرسازی وجود رانت اقتصادی و ایجاد تفاوت قیمت زمین را از مهمترین عوامل شکل گیری اسکان غیر رسمی در اطراف شهرها می داند.
وی با تاکید بر لزوم بازنگری در قوانین اسکان شهری افزود؛«پایین بودن قیمت تمام شده مسکن خارج از محدوده شهری، دوری ازروند بوروکراتیک ساخت تدریجی مسکن با توان فقرا واز همه مهمتر امید پیوستن به دایره رسمی شهر از جمله مسائل مهم در افزایش اسکان غیر رسمی است.» وی تنها راه جلوگیری از اسکان غیررسمی را کاهش فاصله قیمت زمین در داخل و خارج از محدوده شهر عنوان کرد.
● تهران بیست و نهمین شهر پرجمعیت جهان
براساس اعلام مرکز اطلاعات سازمان ملل متحد، در سال ۲۰۰۳ میلادی، جمعیت تهران به رقمی معادل هفت میلیون و ۲۰۰ هزار نفر رسیده است که براین اساس، بیست و نهمین شهر پرجمعیت جهان به شمار می رود.
براساس نمودار تراکم جمعیت شهری بخش جمعیت اداره امور اقتصادی و اجتماعی ملل متحد - که به تازگی در سراسر جهان انتشار یافته است _ در سال ۲۰۰۳، توکیو با ۳۴ میلیون و ۹۷۷ هزار نفر، مکزیکوسیتی با ۱۸ میلیون و ۶۶۰ هزار نفر و نیویورک با ۱۸ میلیون و ۲۵۲ هزار نفر، به ترتیب پرجمعیت ترین شهرهای جهان اعلام شده اند. بنابراین گزارش، در اینجا پیش بینی شده است، جمعیت تهران در سال ۲۰۱۵، به رقم ۸ میلیون و ۵۰۰ هزار نفر برسد. همچنین در سال ۲۰۰۳، مشهد با دو میلیون و ۱۰۰ هزار نفر، اصفهان با ۱ میلیون و ۵۰۰ هزار نفر، تبریز با ۱ میلیون و ۳۰۰ هزار نفر و شیراز با یک میلیون و ۲۰۰ هزار نفر، از پرجمعیت ترین شهرهای ایران بوده اند.
ظرفیت انسانی مجموعه شهری تهران بزودی به آستانه اشباع می رسد.
برراساس آخرین گزارشهای مراکز رسمی کشور، روند کاهش سهم و نقش جمعیت تهران در محدوده مجموعه شهری که در سال ۱۳۴۵ معادل ۷/۹۵ درصد بوده، درسال ۸۴ به ۴/۷۱ درصد رسیده است. درعین حال نقاط دیگر شهری که طی ۴۰ سال گذشته نقش اندکی در اسکان جمعیت داشته اند، از نظر رشد جمعیتی افزایش قابل توجهی را نشان می دهند؛ به عنوان مثال شهرستان کرج که در سال ۱۳۴۵ نزدیک به دو درصد از جمعیت مجموعه شهری تهران را در بر می گرفت و دومین شهرستان این محدوده به لحاظ کثرت جمعیت بود، در انتهای سال ۸۴ بالغ بر ۶/۱۲ درصد از جمعیت محدوده شهری تهران را در خود جای داده است.
همچنین دو شهرستان ورامین و شهریار که در سالهای ۱۳۴۵ و ۱۳۶۵ بین ۳۸/۱ تا ۷۶/۴ درصد از جمعیت محدوده شهری را در خود جای می دادند، طبق برآوردهای رسمی در سال ۱۳۸۴ ، ۵/۱۰ درصد جمعیت این محدوده را در بر گرفته است.
اگر چه رشد سالانه جمعیت شهر تهران در سالهای ۱۳۴۵ تا ۱۳۵۵، طبق برآوردهای رسمی، ۱/۴ درصد بوده، اما این رشد شتابان در سالهای منتهی به دهه ۷۰ به ۸۹/۲ درصد و در دهه ۷۰ و ۸۰ به ۱۱/۱ درصد رسیده است. بر اساس آخرین آمار مرکز آمار ایران، این میزان در مدت سال ۸۴ تا ۶ ماهه اول سال ۸۵ به حدود ۵۹ صدم درصد رسیده است.
اسلامشهر با ۴۸/۱۲ درصد، شهرستان قدس از توابع شهریار با ۲۴/۱۲ درصد، قرچک با ۱۴/۱۱ درصد ، پاکدشت با ۲۲/۱۰ درصد و ملارد با ۸۵/۹ درصد رشد، بیشترین جمعیت را در ۴۰ سال گذشته در خود جای داده اند و از سهم شهر تهران حداقل در طول شب کاسته اند. بررسی این آمار نشان می دهد در سال های ۸۴ تا ۶ ماهه اول سال جاری به دلیل کاهش توان محیطی و انجام اقدامات ساماندهی شهری و تهیه و اجرای طرح جامع رشد جمعیت در شهرستان اسلام شهر بتدریج کاهش یافته و به حدود ۳۳ صدم درصد در سال رسیده است.
همچنین در دوره سالهای ۱۳۴۵ تا ۱۳۸۴ بیشترین نرخ رشد نقاط شهری مربوط به اسلامشهر و کمترین îآن مربوط به شهر تهران بوده است بطوریکه در این دوره بجز شهر تهران، سایر شهرستانهای این استان از رشد بالای ۱۱ درصد برخوردار بوده اند.
● ۲۱ درصد از جمعیت کشور در تهران
اما در آخرین سرشماری که در سال جاری در کشور انجام شد مشخص شد که بیش از ۲۱ درصد از جمعیت کشور در استان تهران زندگی می کنند. مسعود افشین رئیس آمارهای عمومی و ثبتی سازمان مدیریت و برنامه ریزی با استناد به نتایج ششمین سرشم اری نفوس و مسکن در این باره می گوید؛«استان تهران با داشتن سه میلیون و ۷۰۰ هزار خانوار ، ۴/۲۱ درصد از جمعیت کل کشور را در خود جای داده است.»
به گفته وی ، در کل کشور ۱۷ میلیون و ۵۹۷ هزار و ۸۰۰ خانوار سرشماری شدند که ۳ میلیون و ۷۰۰ هزارخانوار آن در استان تهران ساکن هستند. مسعود افشین افزود؛«از ۷۰ میلیون نفر جمعیت شناسایی شده در کل کشور، ۱۳ میلیون نفر در تهران شناسایی شده اند.» همچنین در کل کشور در مقابل هر ۱۰۶ نفر مرد ۱۰۰ نفر زن و در استان تهران نیز در مقابل هر ۱۰۴ نفر مرد ۱۰۰ زن وجود دارد .
افشین درباره مناطق ۲۲ گانه استان تهران گفت؛«دو ۲میلیون و ۳۰۰هزارخانوار که شامل ۷ میلیون و ۷۳۸ هزارنفر است، در مناطق ۲۲ گانه شهرداری تهران ساکن هستند که بدین ترتیب سهم این مناطق در پذیرش خانوار ۶۱ درصد و جمعیت نیز ۵۸ درصد است.» به گفته وی ، کرج با داشتن ۴۷۸ هزار خانوار بیشترین تعداد خانوار را نسبت به شهرهای تابعه تهران دارد . وی افزود؛«جمعیت استان تهران از ۱۰ میلیون و ۳۰۰ هزار نفر در سال ۷۵ به ۱۳ میلیون نفر افزایش یافته است که بدین ترتیب نرخ رشد متوسط سالانه جمعیت ۵۷/۲ درصد است.»
در حالی که در کشورهای توسعه یافته حدود شش درصد از جمعیت کل کشور، و در کشورهای در حال توسعه حدود چهار درصد از جمعیت کشور در کلان شهرها زندگی می کنند، این رقم در تهران به ۱۶درصد می رسد. حال این سئوال پیش می آید که قوانین موجود که مسائل تمامی شهرهای ایران را در زمان خود یکسان نگریسته است، چه موارد خاصی را برای چنین شهری در نظر گرفته است؟ شهری که ۷۰درصد جمعیت آن را جوانان تشکیل می دهند، شهری که ۲۰۰ روز از سال را در آلودگی هوای غیرمجاز به سر می برد، و شهری که شایعه زلزله، زندگی در آن را مختل می کند، دارای چه قوانین و مقررات شهری ویژه خود است؟
اعظم خاتم ، مدیر گروه شهر انجمن جامعه شناسی ایران ، با اشاره به تحقیقات انجام شده در استان های تهران ، خوزستان ، خراسان و کرمانشاه ، سیاست های پیشگیری از توسعه سکونت گاههای غیر رسمی و سیاست های ساماندهی و ارتقای شهرک های غیر رسمی موجود را به عنوان دو راهکار اولویت دار برای قرار گرفتن در مسیر حل معضل اسکان های غیر رسمی بر می شمارد.
او معتقد است عامل اصلی گسترش اسکان های غیر رسمی در حاشیه شهرها گروههای فقیر شهری هستند، خانواده هایی که شاید بیش از ۳۰ سال است شهرنشین هستند اما توانایی خرید مسکن نداشته و یا اجاره نشینانی که با نیت صاحب مسکن شدن به اسکان غیر رسمی در حاشیه و پیرامون شهرها روی می آورند. این در حالی است که برخی دیگر از کارشناسان شهری نبود یک استراتژی هماهنگ بین دولت و مدیریت شهری، را موجب رشد تصاعدی جمعیت پیرامون شهرها و توسعه اسکان های غیررسمی آن می دانند.
پیروز حناچی دبیر سابق شورایعالی شهرسازی و معماری کشور در این باره می گوید؛«اگر می خواهیم برای کنترل بحران حاشیه نشینی به داد تهران و دیگر شهرها برسیم ، به زبانی مشترک بین دولت، شورای شهر و شهرداری نیاز داریم . باید این زبان مشترک را کارشناسان و متخصصان تعریف و تبیین کنند اما مورد وفاق دولت و شورای شهر در برنامه های کلان باشد.» با این حال تهران، ۲۰ سال را بدون طرح و برنامه مشخص شهری پشت سر گذاشته و متأسفانه طی این مدت، ساخت و ساز و توسعه پایتخت به عنوان یکی از مهمترین نمودهای حیات شهری، به امری سلیقه ای تبدیل و در دوره ای از مدیریت شهری، تراکم آزاد و دوره ای دیگر متوقف و موجب بروز نابسامانی هایی در این راستا شد.»
خوب که فکر کنید متوجه می شوید ساخت و ساز بی رویه در پایتخت به خاطر همان واژه جمعیت است نه چیز دیگر. در واقع تهران برای تأمین خواسته های ساکنانش و برای رهایی از انفجاری که انتظار او را می کشد نیازمند این حرکت بوده کما اینکه در این مدت هرچه جلوتر آمده روند رو به رشد آن سریع تر شده است.

منبع : روزنامه کارگزاران