بررسی آثار توکل بر خدا در زندگی انسان

تكیه بر تقوا و دانش در طریقت كافریست
راهرو گر صد هنر دارد توكل بایدش
امروزه مشكلات و نابسامانیهای زیادی ، جوامع بشری را تهدید می كند. اضطراب و افسردگی از معمولی ترین و متداول ترین مشكلات جوانان ما می باشد. برای درمان این نابسامانیها و اختلالات روانی، روان شناسان از روشهای مختلفی استفاده می كنند كه از آن جمله روشهای مبتنی بر نظریه رفتارگرایی، شناختی، روان تحلیل گری، معنا درمانی می باشد. تجربیات مشاوره ای پژوهشگران با افراد مختلف نشان داده است كه توكل به خداوند متعال نه تنها در دادن جرأت، افزایش اعتماد به نفس و میزان ریسك پذیری افراد مؤ ثر است، بلكه در كاهش اضطراب و افسردگی و در درمان بسیاری از وسواسهای فكری روشی كارآمد می باشد. مصاحبه های بالینی نیز اثر بخشی توكل به خداوند را در كاهش اضطراب و افسردگی و در اطمینان و تسكین قلب، و دادن جرأت و قوت قلب برای ابراز وجود تأیید می كنند. پژوهشگران معتقدند كه توكل به خداوند متعال می تواند مورد استفاده روان شناسان و روان پزشكان قرار گرفته و موجب ارتقای بهداشت فردی و اجتماعی گردد. برای بررسی آثار توكل به خدا به صورت علمی نیاز است، ابزار دقیقی ساخته شود كه توسط آن میزان توكل را بتوان در افراد مختلف اندازه گیری نموده و رابطه آن را با مفاهیمی از قبیل اضطراب، افسردگی، اعتماد به نفس، فرسودگی شغلی و سایر شاخصهای سلامتی مورد بررسی قرار داد.
● معنای توكل
توكل در رابطه فرد با خدا مطرح است كه این رابطه در اعمال انسان تأثیر داشته و رابطه فرد با خدا را نمایان می سازد. در حالی كه انسان رابطه خویش با خدا را از طریق دعا، استعاذه، انجام فرایض، و مستحبات نیز نشان می دهد، در توكل جنبه ای از رابطه فرد با خدا نمایان است كه تلویحاً فرد متوكل پیش فرضهایی را پذیرفته است كه مهمترین آنها باور و ایمان به قدرت، حكمت و شفقت خداوند به بندگانش می باشد و همین جنبه اعتماد و ایمان است كه رابطه توكل گونه را از انواع دیگر رابطه ها متمایز می كند. این جنبه اعتماد از نظر عرفانی بسیار با اهمیت است، چون دوستی اركانی دارد كه از مهمترین آنها "اعتماد" است. به خاطر همین درجه بالای توكل است كه خداوند توكل كنندگان را دوست می دارد. و در قرآن می فرماید: "ان ا... یحِبُّ المُتَوَكلین".
در توكل فرد همچنین به وعده های خداوندی در قرآن علم و ایمان دارد و می داند كه خداوند به اهداف خود خواهد رسید و تلاشهای انسان در راه خدا بی نتیجه نخواهد ماند. لازمه پیاده كردن توكل در عمل تشخیص وظیفه و برنامه های فردی و شخصی از برنامه های خداوندی است و تفكیك این امر است كه مسؤولیت انسان در كوشش و تلاش تا چه حدی است و از چه مرز دیگری مسؤولیت انسان تمام شده تلقی می گردد، و فرد باید كار را به كاردان واقعی (یعنی خداوند متعال) واگذار نماید.
در توكل همچنین علم به اینكه در چه كارهایی می توان توكل نمود و در چه كارهایی توكل دامنه اش جاری و ساری نیست، لازم است.
برای روشن شدن محدوده توكل هستی به دو نكته نیز اشاره می كنیم:
۱) از لحاظ عملی انسان باید تا آنجا كه توان دارد به تدبیر امور بپردازد و در جایی كه تدبیر امور از عهده اش خارج است باید به خداوند متعال توكل كند. بین توكل و اقدام عملی برای انجام كارها منافاتی وجود ندارد. می توان بر خداوند توكل كرد و از او در حصول مقاصد یاری جست و در عین حال از علل و اسباب نیز برای حصول نتیجه استفاده كرد. هر چند كه معنای توكل ترك تدبیر است، ولی ترك تدبیر به معنای ترك استفاده كردن از اسباب نیست، بلكه ترك تدبیر در سطحی بالاتر از اسباب است، در این سطح نتایج كار و تقدیرها بیرون از اختیار ماست.
۲) از لحاظ اعتقادی انسان باید باور داشته باشد كه زمانی كوششهایش مثمرثمر خواهند بود كه توأم با خدا باشد؛ یعنی كوشش انسان برای رسیدن به مطلوب هر چند لازم است، ولی كافی نیست و توفیق خداوندی نیز باید با آن قرین گردد تا انسان بتواند به مطلوب خود برسد.
به هر حال توكل نوعی رابطه فرد با خداوند است كه در آن فرد با توجه به اعتقادی كه به قدرت، حكمت و رأفت و شفقت خداوند دارد در تمام حركات و سكنات حضور خدا را در نظر گرفته، و در تمام لحظات برای موفقیت خود از او استمداد می طلبد. فرد متوكل ضمن استفاده از اسباب و علل مادی و غیر مادی توفیق رسیدن به نتیجه را مشروط به خواست و مشیت الهی دانسته، ضمن اسناد امور و اتفاقات جهان به خواست خداوندی، برای حصول نتیجه به خدا تكیه نموده و اطمینان دارد كه خواست خداوند در جهت خیر و صلاح اوست.
● مؤلفه های توكل
با استفاده از بررسی آیات و احادیث مؤلفه های زیر در توكل به خدا، شناسایی می شوند:
۱) اسناد امور و اتفاقات به خداوند متعال
اعتماد قلبی به خداوند و اسناد امور و اتفاقات به حضرت باریتعالی در ایجاد سكینه قلبی و آرامش درونی به حد ی مؤ ثر است كه موجب می شود اضطراب و تشویش در فرد متوكل از بین رفته و فرد به راحتی در راه حصول به نتیجه گام بردارد.
از علایم و ویژگیهای افراد متوكل این است كه از روی آورد روزگار خیلی به خود نمی بالند و از برگشت و ادبار آن زیاد دچار تشویش و اضطراب نمی شوند، بلكه تا حد امكان برای رسیدن به مطلوب كوشش نموده و نتیجه كار را به خدا واگذار می نمایند و اطمینان دارند كه خداوند آنان را در رسیدن به مطلوب كمك خواهد كرد. در حقیقت حال این افراد بمانند اشخاصی می باشد كه به حصار و قلعه عظیمی پناه برده و درِ آن را به روی دشمن بسته اند. و كسی را یارای پیروزی بر آن قلعه نیست لذا اضطراب و خوف برای آنان معنی ندارد.
۲) معنای الوهی دادن به اتفاقات زندگی
افراد متوكل به اتفاقات زندگی معنایی می دهند كه آنان را در تعبیر و تفسیر پدیده های زندگی كمك نموده و به توازن شناختی و عاطفی آنان كمك می نماید، و آنان را از خلأ زیستی، بی هدفی، پوچی و سردرگمی رهایی می بخشد. این افراد با تمام كوششی كه در راستای رسیدن به مطلوب و مقصود به كار می گیرند، اگر نتیجه موافق طبعشان نبود و نتیجه نامساعد گرفتند، باور دارند كه خیر واقعی را خداوند می داند و به فرمایش خداوند در قرآن باور دارند كه می فرماید:
" چه بسا ناخوش دارید چیزی را در حالی كه خیر شما در آن باشد، و چه بسا از چیزی خوشتان آید در حالی كه بدی شما در آن باشد، خدا می داند در حالی كه شما نمی دانید."
۳) امیدوار بودن به خدا
یكی دیگر از ابعاد توكل به خدا، امیدواری انسان متوكل به لطف خداوند متعال در شرایط سخت زندگی است. امیدواری به رستگاری و رسیدن به مطلوب و نجات یافتن از ناراحتی ها و غم و اندوه، گشایش گرفتاریها، و نصرت حق در غلبه بر باطل، هدایت از گمراهیها به سوی نور، همه از بركات توكل است. فرد متوكل به وعده های نصرت خدا در قرآن اعتقاد و ایمان دارد لذا در گرفتاریها خود را نمی بازد. نمونه های زیادی در قرآن در مورد مداخله خداوند در شرایط سخت زندگی وجود دارد كه مایه تسلی و امیدواری برای افراد متوكل است.
ابوعلی دقاق ، توكل را "آرامش دل انسانی به وعده های خداوندی می داند". وی معتقد است كه در افراد متوكل آنقدر ایمان به وعده های خداوند زیاد است كه دلشان به وعده های حضرتش آرام گرفته و اضطرابی به آنها رو نمی آورد (قرضاوی، ۱۹۹۵)
۴) داشتن نقش فعال در زندگی
مطالعه دقیق آیات و احادیث نشان می دهد توكل پسندیده كه قرآن آنرا به عنوان صفت برجسته انبیا و مؤمنین برشمرده است هرگز با كوشش برای رسیدن به مطلوب منافاتی ندارد، بلكه عین كوشش است.
در قرآن كریم می خوانیم كه حضرت یعقوب (ع) زمانی كه فرزندانش را به مصر می فرستد تا به حضور سلطان رسیده از او گندم بخرند چنین وصیت می كند:
"فرزندانم هنگام ورود به دربار پادشاه (مصر) همه تان از یك در وارد نشوید و از درهای مختلف وارد شوید (تا از چشم زخم دشمن و یا از سؤ ظن او برای ایجاد آشوب در امان باشید). البته این نصحیت من شما را از خداوند بی نیاز نمی كند، حكم و دستور از آن خداست. بر او توكل می نمایم و افراد متوكل همگی باید به او توكل كنند."
همانطور كه ملاحظه می كنید در این آیه اقدامات لازم برای رسیدن به نتیجه مطلوب سفارش شده ولی نتیجه نهایی به خواست خدا واگذار شده است. احادیثی كه از پیشوایان اسلام به ما رسیده است نیز بر كوشش فرد تأكید می كنند و مسلمانان را به كوشش و فعالیت و برنامه ریزی در هنگام توكل به خداوند ترغیب می نمایند. معروف است كه عربی به حضور مبارك حضرت پیامبر"ص" رسید، حضرت از او پرسیدند كه شترت را چه كردی، اعرابی گفت: "به خدا توكل نموده و آن را در بیابان رها نمودم" حضرت فرمودند: "أعقلها و توكل" یعنی شترت را ببند و به خدا توكل كن.● نتیجه توكل به خدا
توكل به خداوند متعال پیامدهای مثبتی در زندگی فردی و اجتماعی انسانها دارد كه برای اختصار فقط به چند از این ثمرات و فواید در اینجا اشاره می شود.
۱) آرامش و اطمینان قلبی
یكی از فواید داشتن توكل، آرامش درونی و اطمینان قلبی است كه در سایه توكل به انسان دست می دهد. زمانی كه حضرت موسی(ع) قوم خود را شبانه به سوی سرزمین موعود راهبری می كرد و سعی می نمود كه امید ایمان به خدا را در دلشان زنده كند، نزدیكی های صبح بود كه قوم خسته موسی (ع) خود را با فرعونیان رو در رو دیدند كه آنها را دنبال می نمودند، از ترس برخود لرزیدند و اظهار داشتند كه توان مقابله با قوم فرعون را نخواهند داشت. ولی حضرت موسی(ع) آنان را قوت قلب داده و گفت جای هیچ نگرانی نیست، چون خدا با اوست.
قرآن كریم ماجرا را چنین بیان می كند:
"چون آن دو گروه یكدیگر را دیدند، یاران موسی گفتند: گرفتار آمدیم. موسی(ع) گفت هرگز، پروردگار من با من است و مرا راهبری خواهد نمود."
حضرت رسول (ص) كه در توكل به خداوند متعال نمونه بود چنان حالتی یافته بود كه وقتی ابوبكر در غار دچار ترس شده بود و فكر می كرد كه كافران آنان را پیدا خواهند كرد با آرامش به ابوبكر گفت نگران نباش خداوند با ماست.
۲) قوت قلب و نیرومندی
از دیگر فواید توكل داشتن قوت قلب و نیرومندی در تصمیم گیری است . چنانكه در حدیثی از حضرت رسول (ص) نقل شده است:
"كسی كه دوست دارد محبوبترین مردم باشد از خدا تقوی پیشه كند، و كسی كه می خواهد قوی ترین مردم باشد به خداوند توكل نماید، و كسی كه می خواهد غنی ترین باشد بدانچه در پیش خداست مطمئن تر از آن باشد كه در نزد خود اوست."
خداوند كریم در قرآن از قول حضرت نوح(ع) چنین می فرماید:
"ای قوم اگر درنگ كردن من در میان شما و یادآوری آیات خدا بر شما گران می آید، من بر خدا توكل می نمایم، ساز و برگ و شریكان خود را جمع آورید، چنانكه هیچ چیز از كاری كه می كنید بر شما پوشیده نماند و به دشمنی من قدم به پیش نهید و مرا مهلت مدهید، و اگر پشت كردید، من از شما هیچ پاداشی نخواسته ام، كه پاداش من با خداست و من مأمور شده ام كه از تسلیم شدگان باشم."
در سوره هود نیز چنین مقاومتی از سوی حضرت هود(ع) در هدایت قوم خود آمده است و مثل حضرت نوح (ع) با جرأت و رشادت با مخالفین خود برخورد می كند.
زمانی كه حضرت شعیب(ع) نیز با قوم خود برخورد می كند در او نیز چنین قوت قلب و جرأتی مشاهده می گردد كه ناشی از توكل بالای او به خداوند متعال است .
۳) عزت نفس
از دیگر ثمرات توكل به خدا عزت و سربلندی در بین مردم است. فرد متوكل چون به خدا تكیه می كند غنای نسبی از مردم دارد و به خاطر رسیدن به مال و مقام از مردم التماس نمی كند، لذا عزت و سربلندی اش حفظ می شود. از همه مهمتر چون خداوند عزیز است پناهنده خود را نمی گذارد كه به ذلت و خواری دچار شود. خداوند در قرآن كریم می فرماید:
"هر كه به خدا توكل كند او را عزیز (پیروزمند) و حكیم خواهد یافت".در تفسیر این آیات بیشتر مفسران نوشته اند، چون خداوند عزیز است نمی گذارد كه پناهنده او (توكل كننده بدو) دچار ذلت و خواری گردد.
● ریشه های روان شناختی توكل به خداوند متعال
در تحقیقاتی كه به ادراك فرد از تسلط نسبت به اوضاع و شرایط زندگی مربوط می شود می توان رگه هایی را پیدا كرد كه فهم مسأله توكل به خداوند متعال را تسهیل كند. یكی از تئوریها در این زمینه، نظریه ادراك كنترل اولیه در مقابل ادراك كنترل ثانویه است.
كنترل اولیه كه بیشتر شبیه كنترل عینی و واقعی است، زمانی بروز می كند كه افراد كوشش می كنند مهار و كنترل امور را در دست بگیرند، و كارها را در مسیر اهداف خویش به پیش ببرند. افرادی كه جهت گیری درون سویه نسبت به كنترل دارند و فكر می كنند كه می توانند محیط را در جهت رسیدن به اهداف خویش تغییر دهند، گفته می شود كه تحت لوای كنترل اولیه عمل می نمایند، افرادی كه با كنترل اولیه محیط را در جهت علایق، نیازها، آمال و آرزوهای خود تغییر می دهند. كنترل زمانی در نقطه اوج خود قرار می گیرد كه افراد عملاً بتوانند تصمیماتی اتخاذ نموده و آن را به موقع خود به اجرا بگذارند.
كنترل ثانویه زمانی به ظهور می پیوندد كه كنترل اولیه امكان بروز نداشته باشد. شخصی با كنترل اولیه سعی می كند كه محیط را در جهت نیازها و علایق فردی خویش تغییر دهد، در حالی كه كنترل ثانویه بدین جهت ظهور می كند كه فرد را در جهت انطباق و سازگاری با محیط غیرقابل تغییر آماده سازد. زمانی كه افراد با موقعیتهایی روبرو می شوند كه غیر قابل كنترل است، سعی می كنند یك یا چند مورد از رهیافتهای كنترل ثانویه را به كار گیرند تا بتوانند تا حد ممكن ادراك كنترل خود را حفظ نمایند.
مهمترین انواع كنترل های ثانویه به قرار زیر می باشند:
۱) كنترل نیابتی
در این روش، افراد شرایط و اوضاع و احوال را مورد بررسی قرار می دهند تا ببینند چه كسی كنترل اوضاع و شرایط را در دست دارد وبه نحو مؤ ثری خود را با آن فرد هماهنگ و هم جهت می كنند. این افراد از این جهت احساس شایستگی و قدرت می كنند كه فكر می كنند در طرف فرد قوی هستند و به تبع قدرت آن فرد آنها نیز قدرت به دست خواهند آورد. اینها فرد قدرتمند و با نفوذ را تشویق می كنند (و از او می خواهند) كه دست به كارهایی بزند كه به سودشان تمام شود و از این طریق احساس كنترل بر اوضاع و شرایط می نمایند. به عبارت دیگر این افراد شاید خودشان قدرت لازم را نداشته باشند، ولی از قدرت افراد قدرتمند در جهت كنترل اوضاع و احوال به نفع خود استفاده می كنند.
از این نظر این تئوری به توكل مربوط می شود كه افرادِ متوكل زمانی كه احساس كردند، مهار امور و اوضاع از قدرت و سیطره آنها خارج شده با اعتمادی كه به قدرت خداوند دارند و با رابطه ای كه بین خود و خدا می بینند اطمینان حاصل می كنند كه خداوند امور را برای ایشان آسان خواهد كرد و ایشان را در تنگنای سختیها و مشكلات تنها نخواهد گذاشت. این چنین اعتقادی به افراد متوكل نیروی فوق العاده می دهد و نمی گذارد كه آنها احساس تنهایی، ضعف و درماندگی نمایند.
۲) كنترل تفسیری
افرادی كه از كنترل تفسیری استفاده می كنند سعی بر این دارند كه شرایط غیر قابل كنترل و طاقت فرسا را برای خود تعبیر و تفسیر نمایند و معنای آن را درك كنند. این افراد سعی بر این دارند كه بفهمند چرا و چگونه اتفاق ویژه ای برایشان رخ داده است و با تعبیر و تفسیر این پدیده ها و دادن معنا به آنها، احساس كنترل بر اوضاع و احوال نموده و از تلخی حادثه بدین نحو بكاهند. بنابراین افرادی كه تجربیات تلخ غیر قابل كنترل مثل از دست دادن عزیزی و یا عضوی از بدن داشته اند، اغلب سعی می كنند كه معنایی را كه در تراژدی آنها نهفته است پیدا كنند و پیدا كردن معنای حادثه ناگوار به آنها یك نوع احساس كنترل و مواجهه مؤ ثر با عامل فشارزا می دهد.
افراد زیادی در فرهنگ های مختلف دست به تعبیر و تفسیر اتفاقات ناخوشایند زده اند و از این طریق از دردهای خود كاسته اند. مثلاً شهید ثانی پس از مرگ فرزند دلبندش "مُسَكنه الفَواد عِندَ فقد الأَ حِبَّه وَ ا لاوَ لاد" را می نویسد و دكتر فرانكل (۱۹۵۸) نظریه "معنی - درمانی" را پس از دستگیری و از دست دادن تمامی عزیزانش در اردوگاههای كاری آلمان نازی، ارایه می دهد. فرد متوكل چون همه اتفاقات را در رابطه با خواست خدا می داند، معنی نهفته این اتفاقات را درك می نماید و برای هر اتفاقی تعبیر و تفسیری خدایی دارد.
پژوهشگران معتقدند كه افراد سالم هم از كنترل اولیه استفاده می كنند و هم از كنترل های ثانویه، و بدین وسیله از احساس درماندگی به دورمانده و همیشه امیدواری خود را به آینده حفظ می نمایند.
به نظر می رسد كه این تحقیقات به "توكل" ارتباط پیدا می كنند. چون در توكل هم جنبه كنترل نیابتی مطرح است كه فرد ناتوان با اتصال به كمك و مشیت خداوندِ متعال احساس قوی بودن می كند و مطمئن می شود كه با گرفتن طرف خداوند بر حوادث فایق خواهد آمد و پشتش به پشتیبانی خدا گرم است. از طرفی دیگر بحث توكل به خداوند متعال به كنترل تفسیری ارتباط پیدا می كند. چون فرد متوكل در تعبیر و تفسیر پدیده ها همیشه خداوند دانا و حكیم مشفق و خیرخواه را به همراه دارد و اگر حادثه ای ناگوار برایش پیش آید با دید عارفانه به آن نگریسته و آن را خیر تلقی می كند.

دكتر باقر غباری بناب

منبع : روزنامه قدس