کتابخانه یی برای زنان

راه اندازی کتابخانه از سوی مردم، تجربه تازه یی است که به تازگی در ایران مورد توجه قرار گرفته است. یکی از این تجربه ها کتابخانه صدیقه دولت آبادی است. یک کتابخانه تخصصی زنان که از سوی یک سازمان غیردولتی تاسیس شده است.
کتابخانه یی که به پاس خدمات صدیقه دولت آبادی در ایجاد نخستین کتابخانه زنان، به نام او نامگذاری شده است و ۳ سال پیش همزمان با روز جهانی زن در زیر زمین کوچکی که با کمک های مردمی اجاره شده بود، آغاز به کار کرد.
«منصوره شجاعی»، عضو هیات امنای این کتابخانه ماجرای راه اندازی کتابخانه را این گونه تعریف می کند؛«اوایل سال ۸۰ که مجوز مرکز فرهنگی زنان را گرفتیم، یکی از حوزه های پیشنهادی برای فعالیت مرکز تاسیس کتابخانه زنان بود. آن زمان مرکز دفتر کار نداشت و برای همین اولین قدم ما تهیه یک مکان مناسب بود.»
آن روزها فرهنگسراها و خانه های فرهنگ محلات در اوج فعالیت شان بودند و برای همین اولین گزینه یی که به ذهن اعضای مرکز فرهنگی زنان رسید، استفاده از این ظرفیت بود؛«خیلی تلاش کردیم که بتوانیم از نهادهایی مانند خانه های فرهنگ محلات در مناطق جنوبی شهر کمک بگیریم. خیلی هم رفتیم و با جاهای مختلف برای پیدا کردن یک چنین مکانی گفت وگو کردیم. تا مراحل خیلی نزدیک هم جلو رفتیم به گونه یی که دیگر قراربود آنجا را به ما بدهند و قرارداد بنویسیم، اما متوجه شدیم که این خانه های محلات و فرهنگ زیر نظر شهرداری ها هستند و شهرداری ها نماینده های خودشان را دارند و سلیقه های خودشان را... به خاطر همین ما این مساله را قبول نکردیم. چون با این شکل کار آن استقلالی که یک تشکل غیردولتی باید داشته باشد را از دست می دادیم.»
زنانی که عزم شان را برای راه اندازی یک کتابخانه جزم کرده بودند و می خواستند با راه اندازی یک کتابخانه عمومی در جنوب تهران، زنان لایه های پایین تر را جذب مطالعه کنند و در کنار آن یک کتابخانه تخصصی هم برای آکادمیسین ها و محققان مسائل زنان داشته باشند، مجبور شدند پروژه را تغییر دهند و تصمیم گرفتند به جای یک کتابخانه عمومی برای استفاده همه زنان، یک کتابخانه تخصصی برای استفاده دانشجویان و پژوهشگران ایجاد کنند به اندازه امکانات کم و توان محدودشان.
آنها تصمیم گرفتند کتابخانه را با کمک های مردمی راه بیندازند و اولین فراخوان کمک برای ایجاد کتابخانه را در سال ۸۱ در پارک لاله که مراسمی با عنوان زنان و صلح برگزار شد، اعلام کردند. در پی این فراخوان بسیاری از سازمان های غیردولتی بین المللی توجه شان به این پروژه جلب شد و پیشنهادهای کمک خیلی بالایی هم کردند. موسسان کتابخانه اما تصمیم گرفتند این کمک ها را قبول نکنند و به بضاعت اندک خودشان و کمک های مردمی تکیه کنند.
از همان روز بود که کمک های مردمی به طرف کتابخانه سرازیر شد. برخی پرداخت فیش های کمک به کتابخانه را که از ۵۰ هزار تومان به بالا بود، تقبل کردند و برخی دیگر تجهیزات کتابخانه را از تامین قفسه های کتاب و کامپیوتر گرفته تا دستگاه فکس و کپی و میز و صندلی های سالن قرائت خانه و فنجان هایی که با آنها از مهمانان پذیرایی می شود.
با همین کمک ها بود که یک زیرزمین ۸۰ متری را برای یک سال اجاره کردند. زیرزمینی مملو از کتاب هایی که از سوی زنان و برای زنان نوشته شده بود.
نرگس طیبات، از اعضای هیات امنای کتابخانه می گوید؛ «همه کتاب های موجود در کتابخانه از سوی ناشران و افراد علاقه مند به گسترش فرهنگ کتابخوانی به مجموعه اهدا شده است، به گونه یی که در این کتابخانه هر کتابی را که باز کنید نام یک نفر از علاقه مندان به این طرح، در ابتدای آن نوشته شده است.
از ناشران معروف و نویسندگان داخل و خارج کشور گرفته تا زنان علاقه مندی که از سراسر ایران و جهان کتاب های خود را به این کتابخانه اهدا کرده اند.» او مجموعه کتاب های صدیقه دولت آبادی را اولین مجموعه کتاب اهدایی به کتابخانه عنوان می کند و ادامه می دهد؛« پس از اهدای این مجموعه از سوی مهدخت صنعتی، دومین مجموعه را از طرف شیرین عبادی دریافت کردیم، پس از آن بسیاری از زنان علاقه مند به فعالیت های فرهنگی و اعضای خود مرکز، مجموعه هایی را که در ارتباط با موضوع کتابخانه اختصاصی زنان بود، به کتابخانه اهدا کردند و مدیران نشریات حوزه زنان نیز آرشیو کاملی از انتشارات خود را در اختیار کتابخانه گذاشتند.»
اینگونه بود که ۸ در سال ۱۳۸۳ کتابخانه صدیقه دولت آبادی به طور رسمی آغاز به کار کرد و یک سال بعد توانست با بیشتر شدن کمک های مردمی یک آپارتمان ۵۰ متری را برای کتابخانه بخرد. آپارتمانی که نام همه کسانی که به راه اندازی کتابخانه کمک کرده اند بر سقف آن نوشته شده است. شجاعی در پاسخ به این سوال که آیا برای ایجاد کتابخانه زنان الگوی خاصی داشتید ؟ می گوید؛«ایجاد کتابخانه حداقل در این سال ها بدعت نبوده و همیشه اتفاق افتاده و در واقع نوآوری آن اتفاقی است که در نگاه ما به کتابخانه وجود دارد، در ایران انواع و اقسام کتابخانه های تخصصی وجود دارد. بیشتر در حوزه دولتی و چندتایی هم در حوزه غیردولتی. در حوزه زنان، اما ما در بخش غیردولتی کتابخانه تخصصی نداشتیم و برای حضور در کتابخانه های دولتی این حوزه هم شرایطی لازم است و چارچوب هایی وجود دارد.»
● کتابخانه یی برای همه زنان
این چارچوب ها چنان که شجاعی عنوان می کند هم در پذیرش مراجعان وجود دارد و هم در تهیه منابع کتابخانه؛« مثلاً برای عضویت در یک کتابخانه دولتی شما باید تحصیلات یا معرفی نامه یا حداقل یک کارت هویتی داشته باشید و برای همین یک زن مهاجر به هیچ وجه نمی تواند از این کتابخانه ها استفاده کند.
در گسترش منابع هم این کتابخانه ها طبق تعاریفی که برای آنها شده محدودیت هایی دارند و از آنجا که اصولاً کار بخش غیردولتی تکمیل فعالیت های دولتی است ما اقدام به راه اندازی یک کتابخانه تخصصی زنان کردیم.» شرایط عضویت در کتابخانه صدیقه دولت آبادی اما بسیار آسان است. پرداخت سالانه ۵۰۰۰ تومان و دادن یک آدرس و شماره تلفن. از طرف دیگر چون اینجا ویژه زنان است، مراجعه کنندگان می توانند در فضای کتابخانه از نظر پوشش و رفتار و استفاده از آشپزخانه آزاد باشند و به نوعی تبدیل به یک محفل امن برای زنان شده است.
محدود کردن مراجعان کتابخانه به زنان، بیشتر از همه به خاطر محدودیت مکان و امکانات است. شجاعی می گوید؛«اگر می خواستیم آقایان را هم به عضویت قبول کنیم باید نوع ساختمان عوض می شد و ما این امکان را نداشتیم. با این وجود از آنجا که برخی منابع این کتابخانه و به ویژه منابع لاتین ما در کمتر جایی آرشیو شده است دانشجویان پسری که به این منابع احتیاج دارند در خارج از ساعت کار کتابخانه می توانند از آنها استفاده کنند، چون ما ضدیتی با جنس مذکر نداریم و مشکل مان نداشتن امکانات برای سرویس دهی به آنها است.»
اداره این کتابخانه هم یک تجربه تازه در کارهای مشارکتی داوطلبانه است. کتابخانه علاوه بر هیات امنا و اعضایی که از کتاب ها و سایر سرویس های این مجموعه استفاده می کنند یک سری عضو داوطلب دارد که در اداره کتابخانه مشارکت می کنند. پریسا کاکایی یکی از این اعضا است که می گوید؛«شیوه اداره کتابخانه یک شیوه کاملاً مشارکتی است. هر چند کار کتابخانه نیاز به یک مسوول یا یک کتابدار ثابت دارد اما تصمیم گیری ها به صورت مشارکتی انجام می شود.
برای اینکه کتابخانه همیشه باز باشد، هر روز دو نفر از اعضای داوطلب کتابخانه مسوولیت اداره آن را به عهده دارند. یک آموزش های ابتدایی هم به اعضای کتابخانه داده شده است و البته بخش سازماندهی کتابخانه بر عهده متخصصان کتابداری است. کسانی که یا کتابداری خوانده اند یا کتابدار بوده اند. »
به گفته «ثریا مرتضوی» استاد کتابداری دانشگاه الزهرا که در ساماندهی فنی کتابخانه نقش بسزایی داشته است، هنگامی که کتابخانه دایر شد دانشجویان کتابداری که دوره کارورزی شان را می گذرانند به ساماندهی کتابخانه کمک کردند. چند وقت بعد، بعد از بازنشستگی مرتضوی، او وقت بیشتری برای کتابخانه گذاشت و با همکاری یکی از دانشجویان فارغ التحصیل اش که هفته یی سه بار به کتابخانه می آمد رده بندی کتاب های فارسی و لاتین را انجام داد.
چنانکه وی عنوان می کند، ثبت کتاب ها را خود اعضای کتابخانه پس از یک دوره آموزشی کوتاه مدت انجام دادند، اما کارهای فنی تر را متخصصان این حوزه به صورت داوطلبانه بر عهده گرفتند. کاکایی کمک به کتابخانه های سیار را یکی دیگر از فعالیت های کتابخانه صدیقه دولت آبادی عنوان می کند؛ «معمولاً کتاب های تکراری و کتاب هایی ر ا که به دست ما می رسد و در حوزه های تعریف شده برای کتابخانه نیست را به صورت کتابخانه سیار سازماندهی کرده و به نقاط مختلف کشور می فرستیم.»
به گفته او یک فعالیت دیگر این کتابخانه نیز کمک به پایان نامه هایی است که در حوزه مطالعات زنان نوشته می شود، هم به لحاظ معرفی منابع و هم با معرفی اساتید حوزه زنان به عنوان مشاور.
● مرکزی برای جمع آوری اسناد زنانه
طرح اصلی کتابخانه چنان که فخری شادفر، یکی از زنانی که از روز اول در کنار کتابخانه صدیقه دولت آبادی بوده است، ایجاد یک مرکز اطلاع رسانی در حوزه زنان بوده که علاوه بر کتاب های منتشر شده در این حوزه؛ نشریه ها، اسناد، اطلاعیه ها، آرشیو های شخصی، عکس ها و گزارش فعالیت های انجمن های زنان را نیز شامل شود و تا حد امکان فیلم ها و موسیقی های تولید شده توسط زنان را نیز جمع آوری کند.
این طرح هنوز به طور کامل اجرا نشده، اما در بخش مقاله حجم وسیعی از مقاله تهیه شده که بخش عمده آن را گروه اطلاع پژوهان فروغ تهیه کرده است، این گروه از ۷ ، ۸ سال پیش یک سری مقاله در حوزه زنان جمع کرده و وقتی کتابخانه زنانی ایجاد شده که ادعای استقلال و مردمی بودن داشته کل این مجموعه را به آن سپرده اند. در بخش نشریات هم دوره کامل برخی مجلات زنان که در ایران و خارج از کشور چاپ شده موجود است. یکی دیگر از برنامه های کتابخانه آرشیو و نمایش فیلم های حوزه زنان است که در حال حاضر با وجود متوقف شدن برنامه نمایش فیلم، آرشیو فیلم کتابخانه فعال است و هر روز غنی تر می شود. این آرشیو البته یک قفسه کوچک است.
در گوشه کتابخانه و برنامه نمایش فیلم هم چنانکه شجاعی می گوید؛« ۳۰ صندلی پلاستیکی بود که جلوی یک تلویزیون قدیمی ۲۰ اینچ چیده می شدند.»
شجاعی با چشمانی پر از امید به دیوارهای مملو از کتاب نگاه می کند و می گوید؛ «تحقق این برنامه ها آرزوهایی است که ما برای این کتابخانه داریم. آرزوهایی که بخشی از آن به انجام رسیده و در بخشی دیگر همچون جمع آوری اسناد زنانه هنوز در ابتدای راهیم.»
از همان روزهای اول تاسیس کتابخانه قرار بر این بود که مجموعه سندهای مربوط به زندگی و فعالیت های زنان در دوره های مختلف تاریخی در اینجا جمع آوری شود. اسنادی همچون نشریات زنانه، عکس های زنان، سندهای ازدواج و هر چیز که نشانگر نوع زندگی زنان این کشور باشد. اولین اسناد مربوط به زندگی و فعالیت های صدیقه دولت آبادی بود که از سوی خانواده وی به مجموعه اهدا شد و مابقی نیز حاصل تلاش های اعضای کتابخانه که البته هنوز راه درازی تا تکمیل آن باقی است.
این فعالیت ها اما تمامی آرزوهایی نیست که کتابخانه صدیقه دولت آبادی بر مبنای آن بنا شده است. چنانکه در افتتاحیه این کتابخانه اعلام شد قرار بود اینجا مکانی باشد برای جلسات نقد کتاب و شعرخوانی و حلقه های مطالعاتی هیچ کدام از اینها اما فعلاً محقق نشده است.
به گفته اعضای کتابخانه بزرگ ترین مشکل محدود بودن مکان است؛«یک برنامه یی داشتیم که شب های کتاب بگذاریم و از صاحبنظران دعوت کنیم اما متاسفانه نشد. یا باید یک قضیه یی را اعلام عمومی کنیم برای مراجعه کنندگان یا اینکه مرتب در یک جمع محدودی بچرخیم. کتابخانه ما ۲۰۰ عضو دارد.
ما اگر بخواهیم یک برنامه ویژه اعضا بگذاریم، حداقل ۵۰ نفر می آیند و ما جا نداریم... با توجه به اینکه ۳۰ نفر هم اعضای خود کتابخانه هستند به همین دلیل ما دو راه حل داریم یا این برنامه را در خانه های مان برگزار کنیم یا اینکه کم کم مرتبط بشویم با کتابخانه ها و مجامع بزرگ که این کمک را به ما بکنند که آن وقت دیگر این برنامه کتابخانه نیست و آن آزادی عملی که ما در کتابخانه خودمان می توانیم داشته باشیم را نداریم.»
● تندیسی برای کتاب های زنان
تندیس صدیقه دولت آبادی جایزه یی که هر سال از سوی کتابخانه به بهترین اثر منتشر شده در حوزه زنان ارائه می شود نیز از دیگر فعالیت های این کتابخانه است. شجاعی می گوید؛«کتابخانه و تندیس با هم متولد شدند. سال ۸۳ که کتابخانه در روز جهانی زن تاسیسش را اعلام کرد اعطای جایزه به کتاب برتر در حوزه مطالعات زنان را نیز با نام تندیس صدیقه دولت آبادی آغاز کرد. آن سال این جایزه کمی شتابزده بود و داوران همه از اعضای مرکز فرهنگی زنان بودند ولی از دوره بعد داوری را از بیرون دعوت کردیم و فقط سه نفر از اعضای مرکز جزء هیات داوران بودند.»
بر مبنای همین تجارب بود که تندیس آرام آرام تبدیل به یک نهاد مستقل شد؛« ما مصمم شدیم که یک مقدار توانمندتر شویم و کار را گسترش دهیم چون تفکر ما در مرکز فرهنگی زنان تفکر تمرکززدایی بوده.
یعنی از مرکزیت و محوریت و قدرتمند کردن یک جریان و بزرگ کردن آن اصولاً پرهیز کرده و سعی کرده ایم نهادهای کوچک شکل بگیرند و روی پای خودشان بایستند بنابراین ما به این نتیجه رسیدیم که کتابخانه صدیقه دولت آبادی باید بتواند مستقل از مرکز روی پای خودش بایستد و فعالیت کند. تندیس هم که نهادی در درون کتابخانه است باید برای خودش سازماندهی مستقل داشته باشد.با این سازماندهی چه مرکز فرهنگی زنان باشد و چه نباشد این دو نهاد به فعالیت خودشان ادامه می دهند.»
«شهلا لاهیجی»، مدیر نشر روشنگران، که از سال گذشته مسوولیت کتابخانه صدیقه دولت آبادی را بر عهده گرفته است، نیز در مراسم اهدای تندیس سال گذشته، گفت؛«تجارب به دست آمده طی این دو سال و با هدف تمرکززدایی از حرکت های مستقل اجتماعی و فرهنگی و دوری گزینی از محوریت تنها یک نهاد تصمیم بر این شد که در جهت استقلال کتابخانه و جایزه صدیقه دولت آبادی هیات امنایی برای جایزه کتاب صدیقه دولت آبادی از سوی کتابخانه صدیقه دولت آبادی پیشنهاد شود.
بدین ترتیب از افراد مختلف دعوت شد تا برای حضور در هیات امنا نامزد شوند و سرانجام ۹ نفر از میان فعالان اجتماعی، پژوهشگران، اساتید حوزه مطالعات زنان، ناشران، روزنامه نگاران، نویسندگان و شاعران زن به عنوان اعضای هیات امنا انتخاب شدند.»
این کتابخانه فعالیت خود را با ۲۵۰۰ جلد کتاب و نشریه آغاز کرده است و در حال حاضر در حدود ۵۰۰۰ جلد کتاب، نشریه، بروشور و جزوه مربوط به فعالیت های زنان در آرشیو آن موجود است. این مجموعه به طور مرتب در حال گسترش است و گواه آن نیز بسته های بزرگی است که همیشه در کنار قفسه ها دیده می شود و حامل کتاب های اهدایی به کتابخانه از شهر ها و کشورهای دور و نزدیک است.
در این بسته ها همه نوع کتابی موجود است از کتاب های قدیمی که دیگر در بازار پیدا نمی شود تا کتاب هایی که توسط ایرانیان در خارج از کشور منتشر شده و جدیدترین کتاب های انتشار یافته در اروپا و امریکا که برای بخش کتاب های خارجی کتابخانه ارسال می شوند.

مریم حسین خواه

منبع : روزنامه اعتماد