طبیعت بی خطر نیست

شاید شما هم از جمله كسانی هستید كه به توصیه پزشك معالج خود از مكمل های غذایی۱ (dietary supplements) مثل ویتامین E به عنوان ضد اكسیدان، فرآورده های حاوی گیاه گینكو یا جینكو (ginkgo) به منظور تقویت حافظه (مثل قرص جینكوتیدی كه هم اكنون در بازار دارویی ایران موجود است). فرآورده های حاوی گیاه علف چای (St. John wort) به منظور بهبود ناراحتی های عصبی و افسردگی (مثل قطره هایپیران كه نمونه دارویی موجود در ایران است) و یا گلوكزآمین سولفات به منظور بهبود دردهای زانو استفاده می نمایید. شاید همانند میلیون ها نفر از مردم دنیا، مصرف كننده وارفارین و یا آسپرین (داروهای رقیق كننده خون) باشید. چنانچه چنین است آیا می دانید همواره احتمال دارد مصرف همزمان دارو و مكمل با خطر تداخل اثر همراه باشد.مطالعه ای كه اخیراً در یكی از مجلات خارجی چاپ شده بیانگر این مطلب است كه ۴۸ درصد از افرادی كه فرآورده های مكمل مصرف می كنند از داروهای بدون نسخه (OTC) و ۳۱ درصد آنها از داروهای تجویز شده به واسطه نسخه استفاده می نمایند. گرچه اكثر موارد در مصرف همزمان آن تداخلی شناخته نشده است. ولی برخی از فرآورده های گیاهی و مكمل ها با بعضی از داروهای شیمیایی تداخل شدیدی دارند. به علاوه اطلاعاتی كه در این مورد در دسترس بیماران قرار می گیرد، بسیار ناچیز و ناكافی است. همچنین تعداد كمی از پزشكان از احتمال بروز این تداخلات آگاه هستند، چرا كه مطالعات مرتبط با این موضوع جدید هستند.در گذشته تصور می كردند فرآورده های مشتق از گیاهان و منابع طبیعی، داروهای جادویی هستند كه به سبب طبیعی بودن فاقد هرگونه ضرر و زیانی هستند. در حالی كه مكمل های غذایی بر سلامت فرد بسیار تاثیرگذار هستند و این بدین معنا است كه قادر به اثربخشی مثبت و منفی هستند به خصوص چنانچه همراه با داروهای شیمیایی مصرف شوند.البته تداخل احتمالی دارو- گیاه و یا دارو- مكمل به معنای قطع مصرف دارو توسط بیمار نیست. بلكه بدون شك مكمل های غذایی و دارویی گیاهی به طور معمول جایگزین های ملایم تر و سالم تری از داروهای شیمیایی هستند و تاریخچه مصرف هزار ساله آنها نیز نشان داده كه بدن انسان با تركیبات شیمیایی فعال بسیاری از گیاهان مشهور و متداول به خوبی سازگار است. همچنین تعداد موارد تداخل های جدی و خطرناك دارو- گیاه كه به ثبت رسیده اند در مقایسه با مشكلات ناشی از داروهای نسخه ای بسیار كمتر هستند.
•تداخلات مثبت و منفی
به اعتقاد سرویراستار مجموعه كتب «داروساز طبیعی» (Natural Pharmacist) برخی از تداخل ها مستند شده و گروهی دیگر، جنبه نظری و تئوری دارند. برخی انعكاس های شدیداً منفی داشته و گروهی دیگر كاملاً سودمند و اثربخش هستند.یكی از گیاهانی كه تداخل های بالقوه خطرناكی دارد، گیاه علف چای یا هوفاریقون و فرآورده های آن است. این نكته بدین معنا نیست كه مصرف گیاه مذكور كه كارآزمایی های بالینی، كارآیی بالای آن را در درمان افسردگی خفیف تا متوسط نشان داده اند، باید ممنوع شود. بلكه به قول محققان چنانچه بیمار دارویی را مصرف می كند كه برای وی جنبه حیاتی دارد، نباید خودسرانه و بدون مشورت پزشك و داروساز آشنا با مكمل های غذایی و داروهای گیاهی شروع به مصرف فرآورده های این گیاه كند، چرا كه ممكن است سطح خونی داروی شیمیایی در بدن بیمار دستخوش تغییر شود و اثرات دارو و در نهایت عوارض جانبی آن افزایش و یا كاهش یابد.تداخل موجود بین علف چای و داروهای ضد ایدز عمده مطالعات بالینی این گیاه را به خود اختصاص داده اند و نتایج آنها بیانگر كاهش كارآیی داروهای ضد ایدز (مهاركننده های پروتئاز) در مصرف همزمان با علف چای به میزان ۸۰ درصد است. به علاوه این گیاه با داروی قلبی دیگوكسین، رقیق كننده خون وارفارین و داروهای ضد بارداری خوراكی تداخل دارد كه به دلیل شباهت مسیر متابولیزه شدن داروهای فوق و علف چای در كبد است.گیاهانی كه موجب رقیق شدن خون می گردند به خصوص چنانچه بیمار به طور مرتب وارفارین و یا حتی آسپرین می خورد نیز مورد توجه این بحث است. آسپرین به مدت هفت روز بر زمان انعقاد خون تأثیر می گذارد و چنانچه همزمان با گیاهانی چون جینكو، سیر و یا حتی ویتامین E مصرف شود به طور مسلم احتمال خونریزی را افزایش می دهد. شاید شنیده باشید كه پیش از عمل جراحی نباید سیر مصرف كرد. دلیل این موضوع همان تأثیر سیر بر رقت خون است.از طرف دیگر برخی از گیاهان و مكمل های غذایی در صورت مصرف همزمان با داروها می توانند در درمان برخی از بیماری ها مفید و مؤثر باشند. برای مثال مصرف برخی از گیاهان به خصوص مكمل كرومیوم می تواند به كنترل سطح قند خون كمك نماید. بدین معنا كه داروی ضد قند كمتری در افراد دیابتی مصرف شود. بدیهی است كه دانستن اینگونه تداخل های مثبت، شرط لازم برای به كارگیری تدبیر مناسب در مصرف همزمان آنها است. نكته مهم دیگر آن كه در صورت عدم ارزیابی و پایش دقیق، این تداخل مثبت می تواند منجر به نتیجه ای منفی و كاهش بیش از حد قند خون فرد دیابتی شود.
•چگونه می توان به اطلاعات لازم و مورد نیاز دست یافت
مطالعه و دانش موجود در خصوص تداخل مابین دارو و مكمل های غذایی قدمت چندانی ندارد. بسیاری از پزشكان هنوز آشنایی كاملی با فرآورده های گیاهی و مكمل های غذایی همچنین خطرات بالقوه آنها ندارند. به علاوه بسیاری از تداخل ها از نظر تئوری احتمال دارند و از نظر تجربی ثابت نشده اند. برای مثال دارویی كه از نظر سوخت وساز مشابه علف چای است، به احتمال زیاد با این گیاه و فرآورده های حاوی آن تداخل دارد. ولی از آنجایی كه بسیاری از داروها چنین شرایطی دارند، بسیاری از تداخل ها بالقوه تاكنون مورد مطالعه قرار نگرفته اند.مشكل دیگری كه در این زمینه وجود دارد تعداد گیاهان دارویی است كه احتمال دارد بیماران به همراه دارو مصرف نمایند. برای نمونه چنانچه بخواهیم به مطالعه تداخل های احتمالی آسپرین و چگونگی بروز آنها با حدود ۰۰۰/۱۰ گیاهی كه در سرتاسر دنیا مصرف می شود بپردازیم، لازم است یك گروه تحقیقاتی تمام مدت كاری عمر خود را در این موضوع صرف نماید. با وجود آن كه بسیاری از مطالعات در این باب انجام شده اند، بسیاری از تداخل های ناشی از مصرف توأم دارو- مكمل بدون بررسی باقی مانده است.گرچه پزشكان بالینی در ایران شناخت نسبتاً وسیعی در مورد تركیبات دارویی دارند ولی به دلیل عدم اطلاع رسانی كافی در زمینه مكمل های غذایی به خصوص گیاهان دارویی در آموزش پزشكی كشور، همچنین در دسترس نبودن كتب و مقالات مستند در این مورد به میزان لازم، دستیابی به اطلاعات مورد نیاز بیماران از سهولت كافی برخوردار نیستند. به نظر می رسد در شرایط كنونی، داروسازان مطلع و آشنا با دانش مرتبط با موضوع فوق بهترین مشاورین پزشكان و بیمارانی باشند كه به ترتیب قصد توصیه و مصرف مكمل های غذایی را دارند.

پی نوشت:
۱- مكمل های غذایی شامل ویتامین ها، مواد معدنی، اسیدهای آمینه، گیاهان و فرآورده های مشتق از گیاهان هستند
انجمن درمانگران ایران
دكتر بیتا مسگرپور*محقق مركز ملی تحقیقات علوم پزشكی كشور

منبع : انجمن درمانگران ایران