تغییرات طبیعی در سالمندان

● رژیم غذایی و تغذیه:
تغذیه‌ی مناسب یکی دیگر از عوامل مهم در حفظ سلامتی است. با تغذیه‌ی خوب احساس سلامتی، انرژی زیاد برای انجام فعالیت‌های روزمره و مقاومت بالا در برابر بیماری ‌و خستگی حاصل می‌شود. تغذیه‌ی مناسب ممکن است سبب تخفیف مشکلات بهداشت کنونی، درمان مؤثر‌تر بسیاری از بیماریهای مزمن، پیشگیری از عوارض نامطلوب بیماریهای حاد‌مزمن، تسریع التیام زخم و ترمیم آسیب‌ها، ارتقای ظرفیت کارکردی، افزایش سالهای عمر توام با سلامت شود. تغذیه‌ی نامناسب ممکن است سبب تسریع فرآیند سالمندی و تشدید معلولیت‌های فیزیکی شود و درکل به وضعیت بهداشتی نامطلوب منجرگردد.
۱) انرژی:
در افراد سالمند، با افزایش سن نیاز به انرژی کاهش می‌یابد. این کاهش ممکن است به علت تحلیل بافت عضلانی و عدم تحرک و فعالیت باشد که به ترتیب میزان انرژی پایه BMR را کاهش می‌دهد.
(علت کاهش فعالیت و تحرک ممکن است ناشی از بیماریهای استخوانی، شکستگی و یا بیماریهای مزمن پیشرفته باشد).
تحقیقات نشان می‌دهد که مصرف انرژی متابولیسم پایه و نیاز به انرژی، با افزایش سن تقریباً به میزان ۲ تا ۴ درصد در هر دهه از عمر کاهش می‌یابد، به نحوی که در سالمندان میزان متابولیسم پایه یا انرژی که در حین استراحت برای زنده ماندن فرد مورد نیاز است، نهایتاً کاهشی بین ۱۵ تا۲۰ درصد را نشان می‌دهد.
۲) پروتئین
در سالمندان، مقدار کل پروتئین بدن به علت سرعت کم تعویض پروتئین‌های ماهیچه‌ و همچنین تحلیل بافت عضلانی کاهش می‌یابد و چنانچه فرد سالمند در این وضعیت دچار استرس، بیماری عفونی، سوختگی و ضربه شود و یا تحت اعمال جراحی قرار گیرد، نیاز به پروتئین در او افزایش می‌یابد (متخصصان تغذیه معتقدند میزان دریافت پروتئین برای سالمندان به طورمتوسط ۱۲ تا ۲۰ RDA درصد کل انرژی دریافتی روزانه را تشکیل می‌دهد). میزان پروتئین مورد نیاز روزانه توصیه شده برای مردان بیش از ۵۱ سال حداقل ۶۳ گرم در روز وبرای زنان بیش از ۵۱ سال، حداقل ۵۰ گرم در روز می‌باشد. البته در صورت بروز بیماری‌یا عارضه‌ی خاص بر میزان پروتئین‌ دریافتی افزوده می شود.
۳) کربوهیدرات:
مصرف کربوهیدرات‌های پیچیده (غذاهای کربوهیدرات دار غنی ‌از فیبر غذایی مانند میوه‌ها، سبزی‌ها و غلات ‌کامل) برای سالمندان بسیار حائز اهمیت است. افزایش مصرف کربوهیدرات‌های پیچیده در دریافت بسیاری از مواد معدنی و ویتامین‌ها توسط بدن مؤثر است. انجمن دیابت آمریکا اخیراً اعلام کرده است که کاهش وزن و یک رژیم غنی‌ از کربوهیدرات‌های پیچیده و فیبر برای سالمندان مبتلا به دیابت بسیار مفید است. میزان کربوهیدرات‌ توصیه شده برای افراد سالمند باید به نحوی تنظیم شود که حدود ۵۰ تا ۶۰ درصد کل انرژی دریافتی روزانه را تشکیل دهد و با توجه به اختلالات گوارشی و مشکل یبوست در افراد سالمند توصیه می‌شود که مواد پرفیبر را بیشتر از مقادیر توصیه شده مصرف نمایند.
۴) چربی:
با افزایش سن و کاهش توده‌‌ی عضلانی، بر مقدار توده‌‌ی عضلانی یا توده‌‌ی چربی بدن افزوده می‌شود. بنابراین باید به مسأله چاقی و مصرف چربی در رژیم غذایی توجه خاصی مبذول داشت. با توجه به اینکه چربی نقش مهمی در بهبود طعم غذا، تأمین اسیدهای چرب ضروری و کمک به جذب ویتامین‌های محلول در چربی‌ایفا می‌کند و یکی از منابع پر انرژی نیز به شمارمی‌آید، حداکثر میزان توصیه شده باید در حدود ۲۵ تا ۳۰ درصد کل انرژی دریافتی روزانه باشد و توصیه می‌شود ۱۰ درصد این مقدار به چربی‌های غیر اشباع اختصاص داده شود زیرا علت افزایش بیماریهای عروق قلبی و سرطان، مصرف چربی‌های حیوانی اشباع شده می باشد که در بسیاری از موارد ممکن است منجر به مرگ شود.
۵) ویتامین‌ها:
تیامین، ریبوفلاوین، B۱۲ همانطور که می‌دانیم دریافت بعضی از ویتامین‌ها به خصوص اسید فولیک، ویتامین و پیریدوکسین در سالمندان بسیار ناچیز است. معمولاً مصرف کم مواد غذایی و در نتیجه کاهش کل انرژی دریافتی و کاهش فعالیت فیزیکی، همچنین برخی تغییرات وابسته به سن و مؤثر در متابولیسم ویتامینها، ممکن است میزان ویتامین‌های دریافتی را کاهش دهد. اولین قدم در جلوگیری از بروز این عارضه، ایجاد تنوع و کیفیت بهتر رژیم‌غذایی و انجام حرکات ورزشی به منظور تحریک اشتها است.
در زنان سالمند کمبود ویتامین D و در پی آن کاهش جذب کلسیم، به خصوص در دوران یائسگی ممکن است منجر به پوکی استخوان یا استئوپوروز شود. لازم به ذکر است که افراط در مصرف مکملهای ویتامین D ممکن است باعث رسوب املاح کلسیم در استخوانها و بافتهای نرم شود.
۶) مواد معدنی:
مواد معدنی حائز اهمیت در دوران پیری، آهن و کلسیم هستند که کاهش در میزان دریافت آنها به ترتیب منجر به بروز آنمی‌ و بیماریهای استئوپوروز می‌شود. معمولاً جذب آهن و کلسیم با افزایش سن رو به کاهش می‌رود. به طور کلی عوامل مؤثر در کاهش جذب کلسیم عبارتند از مصرف آنتی‌اسیدها، اثر متقابل مواد مغذی روی یکدیگر، تغییر در متابولیسم استخوان به علت عدم تحرک، کاهش توده‌ی استخوانی و اختلال در جذب روده‌یی، مقدار توصیه شده‌ی کلسیم برای مردان و زنان سالمند ۸۰۰ میلی‌گرم در روز می‌باشد. در زنان به ویژه دردوران یائسگی میزان توصیه شده به ۱۲۰۰ میلی‌گرم در روز می‌رسد.
● استئوپوروز و رژیم درمانی
از بین بیماریهای شایع دوران سالمندی پوکی استخوان یا استئوپوروز یکی از مهمترین بیماریهای ناشی ازکمبودهای تغذیه‌یی می‌باشد. این بیماری یک اختلال وابسته به سن می‌باشد که در اثر کاهش توده‌ی‌ استخوانی و در غیاب برخی عوامل دیگر با افزایش حالت شکنندگی استخوان منجر به از دست رفتن بافت استخوان می‌شود. از دست دادن استخوان، پدیده‌یی است که با افزایش سن در میان مردان و زنان سالمند بروز می‌کند، بررسی‌هایی که روی تعدادی از افراد سالمند با بیش از۹۰ سال سن به عمل آمده است نشان می‌دهند که ۳۲ درصد از زنان و ۱۷ درصد از مردان، از شکستگی‌ استخوان خاصره که اغلب ناشی از استئوپوروز می‌باشد رنج می‌برند.
از نکات مهمی که در بروز استئوپوروز مشاهده می‌شود دریافت کم شیر و محصولات لبنی توسط سالمندان است که با کمبود لاکتاز نهایتاً منجر به بروز این عارضه می‌شود. لذا تجویز مکملهای کلسیم برای این قبیل افراد توصیه می‌گردد. همچنین افراد سالمند باید مصرف غذاهای غنی ‌از کلسیم از جمله محصولات لبنی کم چربی را در سرلوحه‌ی برنامه‌های غذایی خود قرار دهند.
● توصیه‌های غذایی:
۱) یکی از اختلالات گوارشی دوره‌ی سالمندی، یبوست است. لذا به سالمندان توصیه می‌شود در چنین حالتی مصرف میوه‌هایی مانند آلو، گلابی، زرد آلو، انواع پوره‌ی این میوه‌ها و غلات سبوس دار را در صورتی که مشکل نفخ ندارند، در برنامه‌ی غذایی خود قرار دهند. مصرف میوه‌های هسته‌دار مانند آلو، گیلاس و... به علت وجود نوعی کربوهیدرات‌ به نام رافینوز نفاخ هستند و در صورتی که موجب ناراحتی فرد شوند، توصیه‌ نمی‌گردد. ضمناً این افراد باید از مصرف غذاهای نفاخ دیگر مانند نخود، لوبیا، گل کلم و... خودداری کنند.
۲) در صورتی که فرد سالمند دچار بی‌خوابی باشد، باید از مصرف چای و قهوه‌ قبل از خواب خودداری کند و ترجیحاً یک لیوان شیر را جانشین آن نماید.
۳) مصرف انواع شیرینی‌ و چربی (از قبیل مارگارین، کره، گوشتهای پرچرب و فرآورده‌های لبنی در چربی) باید در حد اعتدال بوده و در صورت ابتلا به بیماریهای قلبی عروقی، دیابت و چاقی مصرف آنها محدود شود.
۴) به منطور تحریک اشتها قبل از غذا بین ۳۰ دقیقه تا یک ساعت پیاده‌روی ملایم توصیه می‌شود.
۵) استفاده از ادویه‌های و گیاهان معطر که در بهبود طعم، مزه و بوی غذا مؤثرند، در بعضی مواقع مجاز بوده و توصیه ‌می‌شود.
۶) سرو کردن غذا به صورت قابل توجه و جذاب، موجب تحریک اشتهای فرد سالمند می‌شود و رعایت این امر باید توسط خانواده‌ی سالمند یا افراد مراقبت کننده مورد توجه خاص قرار گیرد.
۷) در صورتی که فرد سالمند دچار ناراحتی‌های دهان و دندان باشد، باید غذای مصرفی به صورت پوره یا خورد شده و یا سوپ تهیه گردد تا مصرف شود.
۸) در برنامه‌ی غذایی تنظیم شده برای افراد سالمند حتی‌الامکان از غذاهای جدید و متنوع استفاده شود.
۹) روی میز شام از گل و گیاه، ظروف و لوازم جذاب و قابل توجه استفاده شود.
۱۰) توصیه می‌شود در صورت امکان از دوستان و اعضای خانواده برای صرف غذا در کنار فرد سالمند دعوت به عمل آید زیرا این امر در مشارکت اجتماعی سالمندان تأثیر بسزایی دارد.
۱۱) مصرف غذاهای سرخ شده برای سالمندان توصیه نمی‌شود.
۱۲) مصرف نمک باید بسیار کم و محدود باشد.
۱۳) مصرف سسهای سنگین برای سالاد یا سبزیهای پخته توصیه نمی‌شود.
۱۴) در صورتی که فرد دچار ناراحتی گوارشی باشد، بهتر است حبوبات ۱۲ ساعت قبل از مصرف خیسانده شوند و آب آن چندین بار تعویض گردد تا مواد نفاخ آن خارج شود.
۱۵) هنگام مصرف داروهای تجویز شده از تداخل آنها با مواد مغذی در نظر گرفته شود که این امر نیاز به مشورت با متخصصان تغذیه دارد.
● نقش پرستار بهداشت جامعه:
در پرستاری ازسالمندان اطلاعاتی علمی مربوط به سالمندی طبیعی ومشخصات روانی، زیستی، اجتماعی وروحی فرد سالمند با دانش عمومی پرستاری ترکیب می‌گردد. فرایند پرستاری راهکارهای سیستمی و جامعه جهت ارائه‌ی ‌مراقبت‌های پرستاری می‌باشد که نیازمند به کارگیری دانش و مهارتهای وسیع پرستاری است. در ضمن مراقبت پرستاری از یک فرد سالمند منحصر به فرد بوده و از یک سالمند به سالمند دیگر متفاوت است. پرستار بهداشت جامعه در مراقبت از فرد سالمند و خانواده‌ی دارای فرد سالمند دارای تمامی نقش‌های پرستاری (آموزشی، مراقبتی، حمایتی و...) می‌باشد.

منابع در دفترنشریه می‌باشد.
زهرا کریمی
بهناز احمدیان
کارشناس پرستاری

منبع : هفته نامه پزشکی امروز