آینده پژوهی ( مهندسی هوشمندانه آینده)

● مقدمه
سرعت روزافزون تغییرات اقتصادی و اجتماعی در دنیای رقابتی امروز، مدیران را به ایجاد آمادگی برای پاسخ به این تغییرات وامی‌دارد. چراکه اصول پارادایم نوین مدیـــــریت ( یعنی مدیریت در محیط پویا، بی ثبــــات و غیرقابل پیش بینی) برنامه‌ریزی سازمان برای نگاه به آینده وتغییرات آن را مغتنم می‌شمارد.
لذا مدیران، بویژه مدیران اقتصادی کشور بایستی برای مدیریت در محیط بی ثبات و پویای آینده، علم آینده‌شناسی و بهره‌برداری از آن را بیاموزند. زیرا مدیران موفق قرن بیست ویکم منتظر نمی‌مانند تا فرصت به سراغ آنان برود بلکه ضمن توانایی شناسایی و بهره برداری از فرصتها، توانایی تبدیل تهدید به فرصت را نیز دارند.
امیرالمومنین علی (ع) نیز در این زمینه می‌فرمایند که " به پیامدها بیندیش تا در بحران‌ها گرفتار نشوی".
● پیشینه
تفکر درباره آینده و حوادث آن سابقه‌ای به دیرینگی تاریخ خودآگاهی بشر دارد بدان گونه که مردم همه عصرها همواره مشتاق آگاهی از آینده خویش بوده‌اند. این میل طبیعی بتدریج جای خویش را به ضرورت شناخت آینده دردوران معاصرداده است. چراکه لازمه زندگی دردنیای سیال امروز مطالعه آینده بعنوان علمی مدرن برای شناخت فرصت‌ها وتهدیدات پیش رو می‌باشد.
نوشته‌های "ماکیاولی" و "توماس مور" در عصر رنسانس ترسیم کننده الگوهای اصلی جامعه صنعتی آینده بود که طی چهار قرن بعد از آن تحقق یافت. دو قرن بعد از این دو، نخستین کسی که به اهمیت مطالعات آینده‌شناسی بعنوان یک عرصه علمی اشاره می‌کند، ولتر،فیلسوف وطنزنویس توانای فرانسوی است. شاید وی بیش از هر کس دیگری به اهمیت آنچه امروز آینده شناسی تحلیلی خوانده می‌شود، پی برده بود.
مبحث آینده نگری بعد از جنگ جهانی دوم به شکل آنچه ما آینده نگری مدرن می‌شناسیم توسط "آسیپ فلختایم" آلمانی الاصل مقیم آمریکا و "برتراند دوژوونول" فرانسوی مطرح شده و پس از آن، روشهای آینده‌پژوهی با عناوین مختلف " آینده‌اندیشی"، "مطالعات آینده" و "آینده‌شناسی" به صورت گسترده‌ای وارد حوزه های سیاسی، نظامی و اجتماعی شده است.
"پیتر دراکر" در سال ۱۹۶۸ درکتاب "عصر ناپیوستگی" ضمن معرفی برخی از ناپیوستگیها که جامعه آینده را شکل می دهند تاکید می‌کند که (در آن زمان) اکثر آنها از چشم ناظران دور مانده‌اند: گذار از یک اقتصاد بین المللی مبتنی بر بازارهای ملی در حال تعامل با یکدیگر به یک اقتصاد جهانی مبتنی بر یک بازار منفرد جهانی، تبدیل دانش به عنوان یک منبع اقتصادی بسیار مهم،… .
امروزه آینده‌پژوهی بصورت مطالعه مجموعه‌ای از روش‌ها برای شناخت نظام‌مند آینده، عوامل شکل‌دهنده، نتایج به دست آمده و در نتیجه تصمیم‌گیریهای مناسب بکار می‌رود. بر این مبنا، بسیاری از کشورها مراکز پژوهشی و واحدهای تصمیم‌سازی را به این امر اختصاص داده و یا پروژه‌های متعددی در این زمینه انجام داده‌اند. سازمان توسعه ملل متحد نیز با بکارگیری این روشها و با همکاری کشورهای مختلف به اجرای پروژه‌های آینده‌نگرانه برای تدوین برنامه‌های بلند‌مدت اقدام کرده است.
● لزوم آینده‌پژوهی
درگذشته‌های دورمردم به اندازه کافی فرصت داشتند تا زندگی خود را براساس عادتهایشان بنا کرده و با خاطری آسوده آینده آن را پیش بینی کنند. ولی با پیشرفت علم وفناوری درسده‌های اخیر، ثبات یک پدیده نادرشده و موجهای تغییر یکی پس ازدیگری فرا می‌رسند. این تغییرات انواع واقسام پدیده‌های اجتماعی و اقتصادی بدیع را به همراه دارند و ازآنجا که حامل عنصر تازگی هستند، ازیک سو ما را وادار به “فهمیدن” می‌کنند وازسوی دیگرشالوده عادتهای ما را درهم می‌کوبند.
گرچه شتاب تغییریک نیروی مشخص وعینی است که تا اعماق زندگی شخصی ما نفوذ کرده و ما را وادار می‌کند که نقشهای تازه‌ای را بعهده بگیریم، ولی درعین حال این فرصت نیز وجود دارد که با استفاده از ” دانش آینده پژوهی"، آگاهانه تغییر را پیش‌بینی کرده وبه فکرچاره جویی بیفتیم.
در واقع آینده غیر قابل شناخت است اما به کمک دانش ناقص خود می توانیم سهمی در شکل بخشیدن به آن داشته باشیم. ما می‌توانیم رخدادهای آینده را به صورت غیر متحمل و محتمل و همچنین مطلوب و نامطلوب تقسیم بندی کرده و سپس اقداماتی انجام دهیم تا احتمال رخدادهای مطلوب افزایش یابد، یا از ظهور رخدادهای محتمل اما نامطلوب جلوگیری کنیم. البته هنگامی که مردم درک بهتری از تغییر داشته باشند، برای تاًثیرگذاری مثبت بر آینده‌ای که در حال تکوین است فرصتهای بیشتری خواهند داشت. برای مثال افرادی که دارائی های خود را بیمه می کنند و کسانی که هنگام رانندگی از کمربند ایمنی استفاده می‌کنند، عملاً از این الگوی فکری استفاده می‌کنند.
● آینده پژوهی در کسب و کار
به کسب‌وکارتان فکر کنید. آیا کاملاً روشن است که سازمان به کدام سو در حرکت است؟ سازمان شما یک، دو، پنج و ۱۰ سال دیگر کجا خواهد بود؟ مطمئناً اگر ندانید که به کجا می‌خواهید بروید،‌ هرگز به مقصدی نخواهید رسید.
به این منظور مطالعه آینده در چارچوبهای زمانی گوناگونی صورت می‌گیرد. برخی به این تقسیم بندی معتقدند: آینده نزدیک( حداکثر تا یکسال)، آینده کوتاه مدت( بین یک تا پنج سال)، آینده دراز مدت( بین پنج تا بیست سال)، آینده دراز مدت( بین بیست تا پنجاه سال) و آینده دور دست( بیش از پنجاه سال).
بسیاری از بنگاههای کسب و کار، برنامه ریزی حداکثر چهار الی پنج سال آینده را در نظر می‌گیرند. اما زمانی که سرعت تغییر سرسام آور است، لحاظ کردن آینده‌های دوربسیار مهم به نظر می‌رسد و در واقع آنچه امروز انجام می‌دهیم در آفرینش دنیای پنج تا بیست سال آینده تاًثیر بسزایی خواهد داشت.
● نتیجه‌گیری
آینده‌پژوهی یکی از علوم استراتژیک می‌باشد که متاسفانه حتی برای اکثر اساتید و پژوهشگران داخلی نیز ناشناخته است. آینده‌پژوهی دانش و معرفتی است که سازمان را نسبت به رویدادها، فرصتها و مخاطرات احتمالی آینده آگاه نموده؛ ابهامات، تردیدها، و دغدغه‌های فرساینده آن را کاسته؛ و توانایی انتخابهای هوشمندانه سازمان را افزایش می‌دهد. در یک کلام، آینده‌پژوهی ابزاری برای" مهندسی هوشمندانه آینده" است.
لذا بهتر است سازمانهای چابکی ،در کنار مدیریت ریسک به مقوله آینده‌پژوهی نیز توجه بیشتری داشته باشند تا با استفاده از مسیرهایی که این علم در اختیارشان می‌گذارد، راهبردهای معطوف به آینده‌سازی را شناسایی نموده و با سهولت بیشتری به آینده‌های مطلوب خود برسند.

منصور اسدی
علیرضا کریمی

منبع : کانون دانش