شوخی با سوغات شاهِ مظفر!

۱دانش تاریخ در جست وجوی علل حوادث و جریاناتی است كه در گذشته یك جامعه به وقوع پیوسته اند، حوادث و وقایعی كه برآمده از زمینه ها و موجد توابعی در سیر زمان هستند.از زمان دستیابی آدمی به دانش تاریخ ، مكتب های مختلف فلسفی در تحلیل رویدادهای تاریخی شكل گرفته است، كه از آن میان برای دوری ازاطاله كلام در این مقاله فقط به مكتب رئالیستی در فلسفه تاریخ پرداخته می شود. رهیافت واقعگرایانه در فلسفه تاریخ(۱)، پایه های تحقیقی خود را بر سه محور اصلی: اندیشه سیاسی، تاریخ دیپلماسی و سیاست اجرایی قرار می دهد و براساس این دانش های سه گانه، یافته هایش را درمراجعه به اسناد ومدارك اصلی و منابع دیگر به محك آزمون تجربه تاریخی می زند. (۲) در این روش، تاریخ و تحلیل روشمند حوادثی كه در گذر زمان رخ داده اند، یكی از دستاوردهای اساسی دانش های جدید است. به نوشته پژوهنده «تاریخ سیاست و مشروطیت در ایران» - دكتر فریدون آدمیت - در این نگاه، «مفهوم تاریخ، بیان وقایع تاریخی است بدانگونه كه وقوع یافته اند، یعنی نه كم و نه بیش؛ شناخت وقایع و حوادث است به طریق تحلیل علل و عوامل آنها یعنی عللی كه خصلت فاعلی دارند و عواملی كه به درجات تأثیر داشته یا تعیین كننده بوده اند؛ و بالاخره تحلیل مجموع واقعیات و علل و عوامل است در تعقل تاریخی. همه اینها به راه یك مقصد است كه گذشته قابل فهم ودرك باشد». (۳)
در نگاه به تاریخ ، سلسله علی سازنده جریانات است و آنچه از پس حوادث و رویدادها نگریسته می شوند، در ظرف زمانی و مكانی خود قابل فهم ودرك است؛ از این منظر كه به سیر حوادث نگریسته شود، تمامی اندیشه ها، كنش ها، واكنش ها و دیگر وقایع رخ داده، دارای بار معنایی خاصی شده و بیانگر تغییر و تحولات عینی و زمانمند می باشند. (۴)
بر این اساس ، انسجام نظام اندیشه های فلسفی درزمینه سازی برای مشاركت آدمیان در تعیین سرنوشت خویش، از اركان مهم به وجود آمدن تاریخ نگاری جدید محسوب می شود؛ (۵)در این نگاه ، انسان عامل مختار و فاعل با اراده ای است كه به مواد رخداده، صورت می دهد وبر كنشگری و آزادی خویش صحه می گذارد، اندیشه ها درشكل ساختارها پدید می آیند و نهادها موجد اندیشه های تازه ای می شوند؛ این همه تأثیر و تأثر، اندیشه و جامعه را به وجود آورده و فرهنگ ها و تمدن های انسانی در سیر تاریخی خود پدیدار می شوند. (۶)
۲ مورخ برای دستیابی به حقیقت جریانات تاریخی و حوادثی كه در گذر زمان اتفاق افتاده است، ناچار از به كارگیری ابزاری است كه در شفاف سازی وقایع و روشنگری علل آنها، اندیشه تاریخی را توأم با عقلانیت گرداند. از این طریق به دنبال پدیداری تحلیل تاریخی، جریانات تاریخی به موضوع اندیشه ورزی و كاوش های روشمند تبدیل می شوند.در واقع ، كار مورخ گردآوردن واقعیات از هر قبیل و تلنبار كردن آنها به صورت خشكه استخوان درموزه آثار باستانی نیست. تاریخ نگارانی بوده اند كه جزییات وقایع را به صورت مواد خام تاریخ ثبت می كردند بدون این كه در پی كشف علل و نتیجه آنها باشند، یا بتوانند از مجموع آنها اندیشه عمیقی عرضه بدارند. این ویژگی گروهی ازمورخان سده نوزدهم بود كه به حد انتقاد عقل تاریخی نرسیدند. (۷)
در حقیقت از نظرگاه واقع گرایانه در فلسفه تاریخ، آنچه به تاریخ روح و معنا می دهد گنجاندن كل وقایع در متن تاریخ نیست، بلكه دست یافتن به گذشته زنده و شناخت جریان وقایع است.
۳ تاریخ مشروطیت نیز اكنون، با گذشت یكصد سال از آن و حوادثی كه در عصر منجر شده به جنبش مشروطیت و وقایعی كه با استقرار آن در ایران پدید آمدند، از نگاه تاریخ نگاری نمی توانست بی نصیب ماند.مورخان مشروطیت برای اینكه یافته های خود را به محك آزمون عقلانی و تجربه منطقی بگذارند، راهی جز تكیه بر منابع تاریخی آن دوران ندارند؛ مجموعه عظیمی از خاطرات - اسناد - روزنامه ها - سفرنامه ها - وقایع نگاری ها و... از ابزار و وسایل اصلی پژوهش های مربوط به عصر مشروطیت در ایران را تشكیل می دهند؛ مورخان مشروطه در جهت روشنگری آن جنبش و لوازم و الزامات و پیش زمینه های فرهنگی - سیاسی - اقتصادی و اجتماعی مشروطه، وفاداری به متون و اسناد و روزنامه ها و طبقه بندی انتقادی آنها را برای اصالت دادن به تاریخ نگاری خویش لازم دارند.جنبش مشروطیت درتمامی لایه های آن، ذهن برخی از محققان ایرانی و خارجی را به خود مشغول داشت و كسانی چون ادوارد براون و ناظم الاسلام كرمانی و... به درج حوادث مرتبط با جنبش مشروطیت و تبیین اهمیت و تعیین جایگاه آن درتاریخ تحولات دوران ساز ایران پرداختند و متونی را به رشته تألیف كشیدند كه بنیان های تحقیقات بعدی را درخود جای داده اند؛ ازسوی دیگر وجود سفرنامه ها - خاطرات رجال سیاسی و فرهنگی - اسناد حكومت ایران و دولت های خارجی، دركنار روزنامه ها و شب نامه هایی كه همزمان با وقوع جریانات مشروطه منتشرمی شدند، منابع قابل توجهی برای آیندگان فراهم ساختند كه می توان با تكیه بر آنها به حقایق اتفاقات رخ داده در یكصد سال پیش آگاهی یافت.
۴ منابع جنبش مشروطیت، ازنظر تاریخ نگاری در سه بخش قابل تقسیم بندی هستند:
الف) منابع اصلی، كه شامل اسناد - خاطرات - مندرجات روزنامه ها است.
ب) منابع فرعی
ج) منابع عمومی، كه دربرگیرنده تحلیل ها و ملاحظاتی است كه یا همزمان با جنبش مشروطیت و یا بعد از استقرار آن، ازسوی مورخان با طیف های مختلف فكری و فرهنگی نوشته شده اند؛ این طیف ازمورخان ایدئولوژیك تا ایرانشناسان - چه داخلی و چه خارجی - را دربرمی گیرد.
درواقع، عمده ترین نقایص تاریخ نگاری ایرانیان در دوره معاصر عبارتند از:
۱) توقف در واقعه یابی و كسری تحلیل تاریخی در آنها.
۲) نبود روش علمی نقد و مطالعه رشته های مختلف تاریخ.
۳) عدم توجه به طبقه بندی منابع تاریخی و ارزشیابی آنها.
۴) وجود حكم های نسنجیده و قیاس های بی جا درحوادث و جریانات تاریخی.
۵) بی اطلاعی از جامعه شناسی تاریخ وفلسفه تاریخ. چرا كه «پایه تاریخ نویسی جدید را همان تاریخ تحلیل و جامعه شناسی تاریخ و تفكر تاریخی تشكیل می دهد.
پیشرفت آن منوط به تعلیم روش صحیح علمی مطالعه تاریخ و چگونگی بهره برداری ازمنابع تاریخی است.
امااین مرحله مقدماتی كار است و نباید تنها به آن اكتفاكرد.
باید اصول نقد و تحقیق تمام رشته های تخصصی تاریخ را جداگانه آموخت و در هر رشته ای به جریان های تاریخی و عوامل اصلی سازنده آنها توجه داشت و تأثیر آن عناصر را درتطورات تاریخ سنجید.(۸)
۵ سینما درعصر مشروطه (كتاب اول) كه به نوشته مسعود كوهستانی نژاد قرار است از مجموعه «پژوهشی درهنر عصر مشروطیت» باشد، «معرفی و شناسایی هنر عصر مشروطه است، كه لاجرم به شناخت ویژگی ها و خصلت های درخشان آن منجر می شود. (۹)كوهستانی نژاد جایگاه سینما در عصر مشروطه را «براساس گزارشات و اعلان های گردآوری شده از جراید چاپ شده درآن زمان»، و «معدودی اسناد در دسترس» تنظیم كرده است.
حال باید دید كه استفاده مؤلف از بریده جراید می تواند مصداق «پژوهشی در هنر سینمایی عصر مشروطیت» باشد؟ و دیگر اینكه: بریده جرایدی كه فقط اعلان افتتاح سالن سینمایی یا اكران فیلمی را اعلان می كند، جزو تاریخ نگاری مشروطیت محسوب می شود و شامل پژوهش های تاریخی می شوند یا نه؟
تدوین كننده این دفتر بدون اینكه توضیحی راجع به اصالت یا درجه اهمیت مطبوعاتی كه از آنها برای «پژوهش در هنر عصر مشروطه» استفاده كرده یا اسناد مختصری كه دراین رابطه به كارگرفته است، با خلط منابع اصلی و فرعی با بریده جراید نامربوط، فقط توانسته دورنمایی از وضعیت سینما درآن دوران و چگونگی درج آگهی فیلم ها یا مكان ها و اشخاصی كه در اكران فیلم ها دخیل بوده اند، در یك كتاب جمع آوری كرده بدون اینكه از تأثیراتی كه این هنرجدید در فرهنگ و جامعه ایرانی ازخود ظاهر می كرده است، سخنی گفته باشد؛ تنها دراین صورت وی می توانست از عنوان قابل تأمل «پژوهش» در هنر سینمایی عصر مشروطه استفاده كند.
كوهستانی نژاد برای استحكام تحقیقات تاریخی خود دررابطه با هنر عصرمشروطیت باتوجه به زیرعنوانی كه برای كتاب خود انتخاب كرده است، راهی غیر از دستیازی به تحلیل عقلانی درآن نداشت.در غیر این صورت باید از عنوان وسوسه انگیز و پرطمطراق «پژوهش» استفاده نمی كرد و همانند خیلی های دیگر به تدوین اعلان هایی می پرداخت كه از انتشار آنها نزدیك به یكصدسال می گذرد و چه بسا خیلی از محققان از دسترسی به آنها محروم هستند؛ كه این كار خود نیز در جای خود قابل تأمل است و می تواند برای تحقیقات تاریخی راجع به هنر عصر مشروطیت مفید واقع شود.
بحث دیگری هم در رابطه با كتاب كوهستانی نژاد مطرح است: دوره بندی تاریخی نیز همانند تحلیل حوادث و جریانات از یك روش عقلانی و مستدل برخوردار است؛ معمولاً در دوره بندی ادوار مختلف تاریخ ایران، اتفاقات و حوادثی كه در دوره ای اتفاق افتاده اند و موجبات دگرگونی در شرایط زندگی و مسائل فرهنگی و... را به دنبال داشته اند، به عنوان برهه های سرنوشت ساز در میان مورخان و فیلسوفان تاریخ موردتوجه بوده است؛ مثلاً جنبش مشروطیت به واسطه تأثیراتی كه درزمینه های گوناگون اجتماعی - سیاسی - اقتصادی و فرهنگی ایران از خود برجای گذاشته است، با پیش زمینه های آن از دیدگاه مورخان به عنوان شروع دوره ای - دوران معاصر - و پایان دوره پیشین ازتاریخ ایران به شمار می رود؛ حال اگر محققی این تقسیمات را نپذیرد، بایستی برای مدلل كردن ایده خود، از حوادثی گزارش و تحلیل ارائه كند كه با به وقوع پیوستن آنها، یك دوره از دوره ای دیگر به واقع قابل تمایز می شود. در رابطه با دوره بندی مشروطیت نیز، سخن مشهور و مورداتفاق مورخان و محققان این دوره به این مسأله ناظر است كه پیش زمینه های مشروطیت را در شكست ایران از روسیه، توجه برخی از دولتمردان به حكومت منتظم، جنبش تنباكو و... معرفی می كنند و فرمان مظفرالدین شاه را مبنی بر ایجاد مجلس شورای ملی و پایان اعتراضات را تا به توپ بسته شدن اولین پارلمان در ایران ازسوی محمدعلی شاه، به عنوان «مشروطیت اول» اصطلاح می كنند. «مشروطه دوم» ازدورانی آغاز می شود كه با ورود مشروطه خواهان به تهران و پناهندگی محمدعلی شاه به سفارت روسیه و... شروع می شود و تا وقوع جنگ جهانی اول- درتحقیقات برخی از مورخان - یا كودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ - درنوشته های دیگری از محققان - مطرح است.
بنابراین تاكنون درمیان محققان و مورخان سابقه نداشته كه دوران سقوط سلسله قاجاریه و بنیان پادشاهی رضاشاه را هم به عنوان دوران مشروطیت ایران محسوب كنند؛ در واقع همان مسأله ای كه به اشاره در رابطه با وقوع حوادث دوران ساز گفته شد، در پدیدآمدن كودتای كذایی و تغییر سلطنت، موضوعیت می یابد كه درواقع نقطه عطفی درجابه جایی از برهه ای از تاریخ به برهه ای دیگر است؛ كه بررسی و ارزیابی آنها از موضوع بررسی این كتاب خارج است.
با این مقدمات می توان به یكی از مواردی پرداخت كه تدوین كوهستانی نژاد را از روش تاریخ نگاری تهی می كند؛ ایشان «پژوهشی در هنر عصر مشروطیت» و «سینما در عصر مشروطه» را تا دوران رضاشاه می كشاند و بدون توجه به تقسیم بندی ادوار تاریخی، و بدون اینكه ایده ای در تقسیم بندی تازه خود از ادوار مشروطیت به دست داده باشد، تدوین خود را با ناسازه ای درگیرمی كند كه هیچ توجیه و تحلیل عقلانی برای آن در سراسر مقدمه یا پیشگفتار كتاب نمی توان پیداكرد.
۶ حال كه از پس انتشار «سینما در عصر مشروطه» و پیش از چاپ و انتشار عنوان های دیگر این مجموعه كه به نوشته تدوین كننده آن، «موسیقی»، «تئاتر» و «ادبیات» را هدف گرفته است، می توان با احترام به همت كوهستانی نژاد در انتشار اسناد و بریده جراید آن دوران، در انتخاب عنوان كتاب و تمیز منبع شناسی و تعیین عقلانی و تاریخ نگارانه منابع، مراعات نكات روش شناسانه را برای تدوین عنوان های اعلام شده بعدی به ایشان یادآوری كرد.
بی تردید رعایت اصول تاریخ نگاری جدید و طبقه بندی منابع تحقیقات تاریخی، می تواند برغنای كارتدوینی و تصحیحی ایشان افزوده و خوانندگان را از سردرگمی درمواجهه با عنوان كتاب و هماهنگی آن با محتوا رهانیده و متنی واقعاً تحقیقی و پژوهشی به معنای دقیق تاریخی، كه حاصل عقلانیت انتقادی است، در دسترس دیگر محققان و علاقه مندان به تاریخ مشروطیت قراردهد.
توضیحات
۱- فلسفه تاریخ - روش شناسی و تاریخ نگاری ، ص ۳۰۸ .
۲ - ر.ك: تاریخ چیست؟ ص ۱۲۹.
۳ - آشفتگی در فكر تاریخی، ص ۱ .
۴ - ر.ك : مقدمه ای بر فلسفه تاریخ، ص ۸۵ .
۵ - برای دریافت این دگرگونی، ر.ك: گفتار در روش، رنه دكارت و سنجش خرد ناب، ایمانوئل كانت؛ برای تاریخ نگاری سیاسی ، ر.ك:گفتارها، نیكولو ماكیاولی.
۶ - ر.ك: تاریخ فكر از سومر تا یونان و روم، فریدون آدمیت.
۷ - ر.ك: مجلس اول و بحران آزادی، ص ۱۴ .
۸- انحطاط تاریخ نگاری درایران. ص۲۹.
۹- سینما درعصر مشروطه. ص۶ پیش گفتار.

گردآوری ، تدوین و مقدمه: مسعود كوهستانی نژاد، انتشارات مهرنامگ
علی عطایی

منبع : روزنامه ایران