بانکداری اسلامی نیازمند ابزارهای نوین

ایران در زمینه پیاده سازی بانکداری اسلامی پیشتاز بود و قانون عملیات بانکی بدون ربا را با گذشت چند صباحی از انقلاب تدوین و تصویب کرد و مبنای عمل در کشور قرار داد. اما با گذشت زمان، قانون عملیات بانکداری اسلامی با دو چالش اصلی مواجه شد. نکته اول این که از سال ۱۳۶۳ تاکنون تغییری در این قانون ایجاد نشد، در حالی که کشور ما دو دهه تجربه اجرایی جدید پیدا کرده است و نکته دوم این که حتی بخش زیادی از ظرفیت های این قانون نیز مسکوت مانده است.
سایر کشورهای اسلامی به بانکداری اسلامی توجه جدی دارند و اقدام های مؤثری در این زمینه انجام داده اند. شایان ذکر است؛ که بانکداری های بزرگ و خارج از جوامع مسلمان نیز با هدف استفاده از منابع مالی مسلمانان تلاش های گسترده ای را در بانکداری اسلامی به عمل آورده اند و بخش هایی از سازمان خود را به توسعه بانکداری اسلامی اختصاص داده اند.پورمحمدی در ادامه سخنرانی، «صکوک» و «هجینگ» را به عنوان ابزارهای نوین بانکداری اسلامی معرفی کرد.
صکوک ابزاری برای جمع آوری نقدینگی و سرمایه گذاری ضرورت های فعلی نظام پولی و مالی کشور را وادار کرد که ضمن اندیشیدن به نهادها و ابزارهای جدید، اقدام های خود را سرعت و شتاب بیشتری بخشد و از این رو بررسی ابزارهای جدید مانند هجینگ، صکوک و نهادهای پولی و مالی جدید موضوعیت یافت تا با اتکا به این ابزارها، اهداف چشم انداز و سیاست های ابلاغی اصل ۴۴ قانون اساسی محقق شود.
مؤثرترین تجربه در سطح جهان اسلام هم اکنون ابزار مالی صکوک است که از سوی صاحبنظران بانک توسعه اسلامی این تجربیات در همایش ابزارهای نوین مالی بانکداری اسلامی مطرح می شود.
● تحقق اهداف با سرمایه گذاری های کلان
ابزار مالی جدید به عنوان هجینگ که در کشور ما مراحل بررسی و تطبیق با مبانی شرعی را می گذراند به منظور بکارگیری ابزارهایی برای پوشش ریسک سرمایه گذاران در مقابل نوسانات است که استفاده از تجربه بانک توسعه اسلامی در این زمینه راهگشا خواهد بود. بنابراین با معرفی صکوک و هجینگ از سوی پورمحمدی به عنوان ابزارهای نوین بانکداری اسلامی لازم است که با استفاده از سخنرانی های ارائه شده در این مورد و منابع دیگر به تشریح این ابزارهای مالی بپردازیم.
اصطلاح «صکوک» در اصل برگرفته از واژه عربی صکوک به معنای چک، نوشته بدهکار، سفته و قبض بدهی است. و به طور معمول، به عنوان «اوراق قرضه اسلامی» تعریف می شود. تمایزی که میان این دو تعریف از صکوک وجود دارد، اساسی و مهم است. چرا که با تأکید بر این تفاوت، هدف از بکارگیری صکوک به عنوان ابزاری جدید در بانکداری اسلامی، فرضاً تقلید از اوراق قرضه مبتنی بر بهره در بانکداری معمول نیست، بلکه ایجاد ابزاری ابتکاری است که منطبق بر قوانین شریعت اسلام باشد.
در نتیجه صکوک به عنوان اوراق بهادار با پشتوانه مالی تعریف می شود که باید فی نفسه دارای ارزش باشد و نمی تواند براساس فعالیت های سفته بازی و سوداگرانه، و در واقع فعالیت هایی که بدون خلق ارزش و کار صورت می گیرند، سودآوری داشته باشد. رشد و توسعه بازار صکوک در چند سال اخیر، عمدتاً به دلیل نقش آن در کنترل نقدینگی مطرح شده است. چرا که، مدیریت نقدینگی به عنوان یکی از ارکان اساسی در جهت گسترش بانکداری و توسعه بازارهای مالی اسلامی در نظر گرفته می شود.
● انواع گوناگون صکوک
سازمان حسابداری و حسابرسی مؤسسات مالی اسلامی (AAOIFI) استانداردهایی را برای چهارده نوع مختلف از صکوک منتشر کرده است:
۱) گواهی مالکیت بر دارایی های اجاره ای (صکوک اجاره)
هدف از انتشار این اوراق (صکوک اجاره) فروش دارایی اجاره ای و سپس، گرفتن ارزش آن از طریق پذیره نویسی و انتقالش به افراد دیگر است. در این شرایط، دارندگان صکوک اجاره به عنوان مالکان آن دارایی محسوب می شوند.
۲) گواهی مالکیت در حق استفاده
این نوع گواهی دارای انواع مختلفی است که عبارتند از:
۱-۲) گواهی مالکیت بر حق استفاده دارایی های موجود
۲-۲) گواهی مالکیت بر حق استفاده از دارایی هایی که قرار است در آینده براساس سفارش ساخت تولید شوند.
۳-۲) گواهی مالکیت بر حق استفاده از خدماتی که از سوی یک عرضه کننده خاص ارائه می شود؛
به منظور ارائه و فروش برخی خدمات از سوی یک تولیدکننده مشخص ـ مانند استفاده از برنامه های آموزشی ارائه شده به وسیله یک دانشگاه ـ تهیه می شوند. به این ترتیب، ارزش خدمات ارائه شده از طریق درآمد حاصل از پذیره نویسی در اوراق گواهی (صکوک) حاصل می شود و صاحبان این اوراق دارای حق استفاده از خدمات ارائه شده خواهند بود.
۴-۲) گواهی مالکیت بر حق استفاده از خدماتی که در آینده، براساس سفارشات کنونی ارائه خواهند شد.
۳) گواهی سلف (صکوک سلف یا سلم)
افرادی که دارای این نوع از صکوک باشند به عنوان مالک تولیداتی که قرار است در آینده تحویل داده شوند، محسوب می شوند.
۴) گواهی استصناع (صکوک استصناع)
درباره گواهی استصناع حجت الاسلام والمسلمین محمدنقی نظرپور در این همایش مقاله ای با عنوان سیاست مالی از طریق اوراق استصناع ارائه داده است که جداگانه در این گزارش به آن می پردازیم.
۵) گواهی مرابحه
۶) گواهی مشارکتی
با هدف بکارگیری وجوه مالی جمع آوری شده از راه خرید صکوک مشارکتی، در به راه انداختن و تأسیس یک پروژه جدید و یا توسعه و گسترش یک پروژه در حال اقدام و یا در تأمین مالی یک فعالیت تجاری براساس یکی از قراردادهای مشارکتی، مورد استفاده قرار می گیرد. گواهی مشارکتی می تواند براساس قراردادهای: مشارکتی، مضاربه و یا از طریق بنگاه های سرمایه گذاری تنظیم شود.
۷) گواهی مزارعه
۸) گواهی مساقات
۹) گواهی مغارسه
۱۰) گواهی امتیاز بهره برداری
تفاوت صکوک و اوراق قرضه
صکوک دارای بازده ثابت به اضافه سهمی از سود یا زیان ناشی از سرمایه گذاری است که درصد سود و زیان می تواند ثابت یا شناور باشد. به این ترتیب، بازده صکوک مقدار ثابتی نیست و برحسب ارزش واقعی محاسبه می شود. این ابزار مالی اسلامی همچون اوراق مشارکت ـ که یکی از ابزارهای اعمال سیاست پولی و مالی دولت ایران است ـ بر حجم نقدینگی مؤثر است.
اوراق قرضه تنها متعهد می شوند اصل و فرع این اوراق را در زمان سررسید به دارندگان آن پرداخت کنند و در مقابل قرض دهندگان نیز هیچ دخالتی در چگونگی فعالیت قرض گیرندگان نداشته و در شرایط رکود و رونق با اطمینان کامل بازدهی حاصل از نرخ بهره را دریافت می دارند.
نظر به ممنوعیت ربا (بهره) در اسلام و الغای کارکرد آن در نظام اقتصاد اسلامی و به تبع آن حرمت به کارگیری ابزارهای مبتنی بر بهره، ضروری است نظام اسلامی برای تأمین بخشی از منابع مالی موردنیاز دولت و بخش خصوصی در عرصه های مختلف اقتصادی از ابزارهای غیر از اوراق قرضه استفاده کند.
با انعقاد عقد استصناع «عمل» و «عین» برعهده سفارش گیرنده (صانع) و مبالغ کالا یا طرح موردنظر در زمانبندی مشخص برعهده سفارش دهنده (مستصنع) در می آید. با توجه به این ماهیت، حقیقت استصناع از سایر عقود متعارف دیگر جدا می شود.
تأمین مالی کسری بودجه دولت از طریق انتشار اوراق استصناع مناسب تر از تأمین کسری بودجه از طریق استقراض از بانک مرکزی است که عملاً قبل از افزایش قیمت نفت در سال های اخیر اعمال می شد. زیرا با این شیوه پایه پولی و به تبع آن حجم نقدینگی جامعه افزایش می یابد و چون می توان سررسید اوراق استصناع را به گونه ای تنظیم کرد که همزمان با ورود محصولات و تولیدات طرح های تأمین مالی شده در چارچوب استصناع باشد، اثرات منفی تورمی بسیار اندکی در اقتصاد از خود برجای خواهد گذاشت زیرا همزمان با پرداخت مبالغ طرح، محصول طرح هم به بازار خواهد آمد.
تمایز اوراق صکوک با اوراق مشارکت در این است که سود در اوراق صکوک تضمین شده نیست و با انواع مختلفی که دارد، وجوه معینی برای سرمایه گذاری معینی به شمار می رود. ولی در اوراق مشارکت کل وجوه سرمایه گذاری می شود و سرمایه گذار نمی داند که در کدام پروژه و طرح و با چه میزان سود سهیم خواهد شد. سود در اوراق مشارکت تضمین شده است و در زیان سرمایه گذار سهمی ندارد. ولی در صکوک چنین نیست. به نظر می رسد که اوراق صکوک علاوه بر کاربردهای اوراق مشارکت، دارای کاربردها و منافع دیگری نیز است که بحث و بررسی و مطالعه عمیق در ارتباط با این نوع ابزار مالی را دارای اهمیت بسیار می سازد.
● تجربه بکارگیری صکوک
مالزی ؛ انتشار اوراق صکوک برای توسعه در مالزی به شرح ذیل مورد استفاده قرار گرفته است.
▪ ساخت یک بیمارستان دولتی (بیمارستان سلیانگ)
▪ ساخت بیمارستان تونگو
▪ سازمان دولتی در جلان دوتا
▪ اداره دولتی جلان دوتا، شامل: وزارت مالی و وزارت تجارت و صنعت ملی و اداره دریافت مالیات است.
بحرین؛ در سال ،۲۰۰۱ برای نخستین بار در منطقه خلیج فارس، بانک مرکزی بحرین صکوک ممتاز منتشر کرد. این اوراق ارزش ۲۵ میلیون دلار داشتند و به شکل اوراق مدت دار ۳ ماهه بودند. در اکتبر ،۲۰۰۳ کل صکوک بحرین بیشتر از یک میلیارد دلار شد.قطر؛ در اکتبر ۲۰۰۳ ارزش اوراق صکوک جهانی قطر، به میزان ۷۰۰ میلیون دلار ارزشگذاری شد که در آن زمان دارای بیشترین انتشار بود و نگه دارندگان اوراق در هر سال دو برابر می شوند و سررسید آن در سال ۲۰۱۰ است که دوره انتشار ۷ ساله است. مدیریت این صکوک با بانک Hstc و بانک اسلامی دبی، بانک اسلامی قطر، بانک بین المللی گلف و بازار مالی داخلی کویت و بانک بازرگانی مالزی و بانک توسعه اسلامی و بانک اسلامی قطر انجام شد.
عربستان سعودی؛ در سال های اخیر ابزار صکوک در بازارهای مالی عربستان بسیار رونق یافته است. به وجود آمدن بازار سرمایه جدید در سال ۲۰۰۴ در عربستان نقش مهمی در رونق صکوک داشته است.
همچنان که در موضوع صکوک توضیح داده شد. یکی از انواع صکوک گواهی استصناع (صکوک استصناع) است که حجت الاسلام نظرپور عضو هیأت علمی گروه اقتصاد دانشگاه مفید مقاله ای با عنوان سیاست مالی از طریق اوراق استصناع به این همایش ارائه نمود. خلاصه ای از این مقاله به شرح زیر است: در اقتصادهای متعارف بهترین راه برای تأمین کسری بودجه دولت و تدارک منابع موردنیاز مؤسسات غیردولتی، انتشار اوراق قرضه است.
انتشاردهندگان این اوراق می توانند با تغییر نرخ بهره زمینه لازم برای عرضه آن را در شرایط رونق و رکود اقتصادی فراهم کنند. دریافت کنندگان منابع مالی از طریق انتشار اوراق استصناع در کنار اوراق مشارکت و به عنوان مکمل برای آن و به منظور ایجاد تنوع در ابزارهای مالی می تواند شرایط سرمایه گذاری و تأمین مالی کوتاه و بلندمدت طرح های عمرانی بخش دولتی (بویژه هنگام کسر بودجه) و بخش خصوصی را تسهیل کرده و شرایط جذب نقدینگی طیف های ریسک گریز از مردم را فراهم سازد و اندوخته موردنیاز منابع مالی مؤسسه های اقتصادی جامعه را گسترده تر و عمیق تر کند.
● پوشش ریسک در نظام مالی اسلامی
موضوعی که سامی السویلم کارشناس ارشد اقتصادی مؤسسه تحقیقات و آموزش اسلامی بانک توسعه اسلامی درباره آن سخنرانی کرد و همچنین کتابی نیز در این زمینه با عنوان هجینگ (hedging) تألیف و در سال ۲۰۰۶ منتشر کرده است به بررسی پوشش و کاهش ریسک در نظام مالی اسلامی می پردازد.
ابزار متعارف مقابله با ریسک علاوه بر این که متضمن پاره ای مسائل حقوقی و اخلاقی هستند، نگرانی هایی هم در مورد ایجاد بی ثباتی مطرح می سازند، چرا که این ابزار را می توان هم برای پوشش ریسک و هم در شرط بندی ها به کار گرفت و هیچ گونه تضمینی وجود ندارد که از آنها در جهت اهداف مفید و سازنده استفاده شود. در واقع آمار به روشنی نشان می دهد که این ابزار بیشتر از آن که به منظور پوشش ریسک معاملات به کار برده شود، در واقع در خدمت سفته بازی و فعالیت های شبه قمار قرار می گیرد.
پوشش ریسک را می توان به «مدیریت کردن ریسک» معنا کرد و نه حذف آن . سه نوع راهبرد ممکن در مورد پوشش ریسک، شامل موارد زیر است:
۱) پوشش ریسک اقتصادی
۲) پوشش ریسک مشارکتی
۳) پوشش ریسک قراردادی
پوشش ریسک اقتصادی براساس اصل تنوع بخشی منابع و ایجاد تقارن میان دارایی ها و هزینه ها انجام می شود. در این زمینه پوشش ریسک ترازنامه از طریق تغییر اندازه یا تجدید قیمت دارایی ها و یا بدهی ها برای کاهش ریسک نرخ بهره انجام می گیرد.
پوشش ریسک مشارکتی براساس برنامه های توزیع و تسهیم ریسک بر مبنای مشارکت انجام می شود. این روش در مقابل بیمه تجاری است و از نظر بسیاری از علمای اهل سنت این نوع بیمه چندان مشروعیت ندارد و غرری تلقی می شود، لذا به جای آن از ابزار تکافل (TAKAFUL) یعنی بیمه اسلامی استفاده می کنند پوشش ریسک مشارکتی یکی از راهبردهای اثربخش برای مدیریت ریسک های نرخ ارز است. یکی از راه هایی که می توان برنامه های مشارکتی را برای نهادهای اسلامی کاربردی کرد، تأسیس یک صندوق مشارکتی برای توزیع و تسهیم ریسک نرخ ارز است. اعضایی که مالکیت این صندوق را برعهده می گیرند باید برای متنوع سازی اثربخش ریسک، از ابزارها و طرح های متفاوت مدیریت ریسک بهره گیرند.
پوشش ریسک قراردادی بر ابزارهای انتفاعی و قراردادی متمرکز شده است. مضاربه، پوشش ریسک شخص ثالث، فروش با قیمت مؤجل یا بیع الأجل و قیمت مؤجل متنوع از جمله روش های اسلامی برای مقابله با ریسک و خطرات مرتبط با قراردادهای مالی محسوب می شوند.
ساختار متنوع تا حدودی نزدیک به اوراق قرضه مبتنی بر کالا است. ساختار این اوراق به گونه ای است که پرداخت های ثابت یا اصلی این اوراق از طریق قیمت برخی کالاها تعیین می شود. از دیگر ابزارهای مناسب در این زمینه انتقال ریسک به طرف مقابل در پوشش ریسک نرخ ارز در مرابحه و قرارداد سلم مبتنی بر ارزش (Value-based salam) است.
قرارداد سلم مدت ها قبل از پیغمبر(ص) شناخته شده بود. پرداخت مبلغ به صورت پیشاپیش در عوض مقدار مشخصی از کالای تعریف شده، وجوه نقد موردنیاز فروشندگان را تأمین می کند و از طرف دیگر باعث تنزیل قیمت برای خریدار آن کالا می شود. در قرارداد سلم ارزش محور، ارزش به جای کالا می بایست پیشاپیش تعیین نشود.
این ابزارها معمولاً دارای ساختار بازدهی مشابه با بازی های مجموع مرکب هستند. بازی های مرکب تا زمانی مورد تأیید هستند که هدف بازی، کسب نتیجه مثبت باشد. این ساختار، انتقال ریسک و بازده مشترک را با همدیگر ترکیب می کند، در حالی که اوراق مشتقه فقط انتقال مطلق ریسک را انجام می دهند، بدون این که فضایی برای بازدهی مشترک ایجاد کنند. این مطلب به آن معناست که ابزارهای اسلامی منافع حاصل از انتقال ریسک را به وجود می آورند. بدون این که هزینه تضاد منافع و رفتارهای نسبی را ایجاد کنند. علاوه بر آن، اوراق مشتقه ریسک را به افرادی منتقل می کنند که تمایل بیشتری برای پذیرفتن آن دارند، اما این افراد ضرورتاً کسانی نیستند که قادر به مدیریت ریسک باشند.
ابزارهای اسلامی در مقابل، ریسک را بیشتر به افرادی منتقل می کنند که از تمایل بیشتری برای قبول آن برخوردارند و توانایی قبول ریسک را نیز دارا هستند. از طرفی هدف این بازی، کسب بازدهی مشترک است. به موجب این هدف دو طرف قرارداد در پی خلق ارزش هستند و نه فقط معامله ریسک. از این رو، ریسک باید به افرادی منتقل شود که بهتر می توانند در خلق ارزش مشارکت داشته باشند، نه این که فقط بتوانند ریسک را تحمل کنند.
اصل کلی «انتفاع متقابل» و «برنده شدن هر دو طرف» کافی است که بتوان انواع ابزارهایی را ابداع کرد که بدون ایجاد تضاد منافع و بی ثباتی سیستمی سبب انتقال ریسک شوند. بدین ترتیب، ابزارهای اسلامی مدیریت ریسک را با ایجاد ثروت در هم می آمیزند و این امر خود منجر به بهبود عملکرد در هر دو عرصه می شود.

منبع : بانک نگار